ابو جعفر المنصور

ابو جعفر المنصور
(عربی وچ: أبو جعفر عبد الله بن محمد المنصور)
جم	اکتوبر 713   حمیمہ
وفات	7 اکتوبر 775 (61–62 سال)  مکہ
مدفن	جنت المعلیٰ
شریک حیات	فاطمہ بنت محمد التیمی
اولاد	المهدى ،  جعفر ابن منصور
والد	محمد بن علی بن عبد اللہ
بہن/بھائی	ابراہیم بن محمد بن علی ،  ابو العباس السفاح
خاندان	خاندان بنو عباس
مناصب
عباسی خلیفہ (2  )
دفتر وچ ۱۰ جون ۰۷۵۴  – ۶ اکتوبر ۰۷۷۵
ابو العباس السفاح   المهدى
ہور معلومات
پیشہ	سیاست دان ،  شاعر ،  خلیفہ
پیشہ ورانہ زبان	عربی
عسکری خدمات
لڑائیاں تے جنگاں	عباسی انقلاب

ابوجعفر المنصور (پیدائش: 714ء — وفات: 6 اکتوبر775ء) خلافت عباسیہ دا دوسرا حکمران خلیفہ سی۔

سوانح

ابوجعفر منصور د‏‏ی ولادت 711ء، 95 ھ وچ اپنے دادا علی بن عبد اللہ بن عباس د‏‏ی موجودگی وچ حمیمہ قصبہ وچ ہوئی۔ ابوجعفر اس د‏ی کنیت تے منصور لقب سی۔ اس د‏ی ماں بربری النسل د‏‏ی اک لونڈی سی جس دا ناں سلامہ سی۔ اوہ وڈی عابد و زاہد خاتون سی۔ ابوجعفر دا خاندان وڈا متمول تے علم و فضل وچ یکتا سی۔ لہذا بچپن وچ اسنو‏ں جو شاندار ماحول میسر آیا اس نے اس د‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں نکھارنے وچ وڈا حصہ ادا کيتا۔ عہد طفولیت ہی تو‏ں اسنو‏ں کھیل کود د‏‏ی بجائے لکھنے پڑھنے دا بے حد شوق سی۔ اس دے والد نے اس د‏ی تعلیم دا خصوصی بندوبست کيتا۔ چنانچہ علم الحدیث، علم الانساب تے فقہہ و ادب وچ اس نے وڈی مہارت حاصل کيتی۔ اوہ وڈا فصحیح و بلیغ خطیب تے سخن گو سی۔ حکمت و دانائی اس د‏ی گھٹی وچ سی۔ تحریک عباسی دے عہد شباب وچ اوہ وڈا سرگرم عمل رہیا۔ سفاح دے عہد حکومت وچ جزیرہ، آذربائیجان تے آمینیہ د‏‏ی حکومت اس دے سپرد سی۔ اوہ اپنے بھائی دے تمام فیصلےآں وچ شریک رہیا۔ بنو عباس دے ابتدائی دور دے خلفشار نو‏‏ں دور کرنے وچ اس نے وڈی سجھ بجھ تو‏ں کم لیا۔

خلافت

سفاح نے اپنی زندگی وچ ہی ابوجعفر منصور تے اس دے بعد عیسی بن موسی دے حق وچ وصیت کر دتی سی۔ سفاح د‏‏ی وفات دے وقت اوہ حج دے لئی مکہ مکرمہ وچ سی۔ بھائی د‏‏ی موت د‏‏ی خبر پاکر اوہ فوری بغداد پہنچیا۔ جامع مسجد کوفہ وچ جمعہ د‏‏ی نماز پڑھائی تے اپنا پہلا خطبہ دتا۔ اوہ مسند خلافت اُتے 754ء نو‏‏ں متمکن ہويا۔ عمر وچ اپنے بھائی سفاح تو‏ں وڈا سی۔ منصور خلافت سنبھالنے دے بعد درالحکومت انبار وچ جشن خلافت منا کر اپنی حکومت دا افتتاح کيتا۔ اس وقت اس د‏ی عمر اکتالیس برس سی ۔

ابتدائی مشکلات

اگرچہ خلافت عباسی دیاں بنیاداں رکھی جا چکیاں سن لیکن سفاح نو‏‏ں چونکہ بوہت گھٹ عرصہ حکومت کرنے دا موقع ملیا ااس لئی تخت نشین ہونے دے بعد منصور نو‏‏ں مختلف مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ خود عباسیہ خاندان وچ پھوٹ دے مواقع موجود سن جو انہاں دے لئی اک بہت وڈا خطرہ سی۔ اس دے علاوہ ابومسلم خراسانی تے ابوجعفر منصور دے درمیان رنجشاں موجود سن۔ منصور ابومسلم نو‏‏ں عباسی خلافت دے خلاف سب تو‏ں وڈا خطرہ سمجھدا سی۔ منصور نے ابومسلم نو‏‏ں قتل کرا دتا جس تو‏ں ہور بغآوتاں نے جنم لیا۔ بنو امیہ دے خاندان دے حامی وی منصور دے لئی خطرہ سن جنہاں نے جزیرہ وچ بغاوت نو‏‏ں ہويا دی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} اس دے نال نال بربر تے ترک بغآوتاں، خوارج د‏‏ی سرگرمیاں۔ عربی قبائلی عصبیتاں، اہل بیت د‏‏ی تحریک، روم د‏‏ی طرف تو‏ں حملے دا خطرہ تے ملکی خزانے وچ مالی بحران کچھ ایسی مشکلات سن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں منصور د‏‏ی حکومت نو‏‏ں شدید خطرہ درپیش رہیا۔

بغاوتاں تے سدباب

منصور نے خلافت دے سب تو‏ں وڈے داعی عبداللہ بن علی د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں ابومسلم خراسانی دے ذریعے تو‏ں ختم کروا دتا۔ عبد اللہ نو‏‏ں گرفتار کرنے دے بعد اس جس مکان وچ رکھیا گیا اس د‏ی چھتاں گر گئياں جس تو‏ں اوہ ماریا گیا۔ ابومسلم جو عباسیہ خاندان دا سب تو‏ں وڈا وفادار سی تے جس د‏‏ی بدولت عباسیہ خاندان نو‏‏ں خلافت نصیب ہوئی منصور نو‏‏ں معلوم سی کہ ایہی اوہ شخص ہوئے گا جو عباسی خاندان دے خاتمے دا سبب بنے گا اس لئی منصور نے ابومسلم نو‏‏ں راستے تو‏ں ہٹانے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔ اس نے ابومسلم نو‏‏ں دربار وچ طلب کيتا تے اوتھ‏ے چھپے ہوئے سپاہیاں نے ابومسلم خراسانی دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا۔ جدو‏ں منصور دے بیٹے نے ایہ منظر دیکھیا تاں اس نے اپنے باپ تو‏ں سوال کيتا کہ خدمت دا ایہ صلہ تاں منصور نے جواب دتا کہ خدا د‏‏ی قسم روئے زمین اُتے اس تو‏ں زیادہ کوئی تواڈا دشمن نہ سی۔

ابو مسلم د‏‏ی موت دے بعد خراسان وچ بغاوتاں نے سر اٹھایا فیروز سندباد نامی اک شخص نے بغاوت دا اعلان کيتا منصور نے جمہور بن مرار عجلی نو‏‏ں انہاں دے کچلنے دا حکم دتا۔ اس نے اس مجوسی نو‏‏ں شکست دتی۔ بعد وچ جمہور بن مرار عجلی مال غنیمیت اُتے قابض ہويا تے بغاوت اُتے اتر آیا۔ منصور نے اپنے اس سپہ سالار نو‏‏ں وی شکست دے دی۔ عراق تے خراسان دے توہم پرست لوکاں دا اک گروہ جو ابومسلم دا پیروکار سی اوہ بغاوت اُتے آمادہ ہويا تے منصور دے محل اُتے حملہ آور ہوئے اس بغاوت وچ معن بن زائدہ نے منصور د‏‏ی جان بچائی بعد وچ منصور نے اس فرقے د‏‏ی بغاوت دا قلع قمع کيتا۔

افریقہ د‏‏ی بربر قبائلیاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی بغاوت دا سلسلہ جاری رہیا۔ اوتھ‏ے بھیجے گئے کئی سالاراں نو‏‏ں بربراں نے قتل کر دتا۔ مگر عباسی فوجی کمانڈر یزید بن حاتم نے قیروان اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے اردگرد دے علاقےآں وچ شورشاں دا خاتمہ کرکے شمالی افریقہ وچ عباسی تسلط قائم کيتا۔ ايس‏ے طرح اک خارجی حسان بن مجالد ہمدانی نے موصل دے نیڑے بغاوت دا آغاز کيتا موصل تے اردگرد دے علاقےآں وچ قتل و غارت تے پرت مار دا بازار گرم کرکے اوتھ‏ے دے حاکم نو‏‏ں شکست دتی سرکاری فوج د‏‏ی ناکامیاں تو‏ں منصور سخت پریشان ہويا چنانچہ دار الخلافہ تو‏ں افواج روانہ کيتياں بہرحال ہور کسی کشت خون دے بغیر ہی منصور نے دانائی تے حکمت تو‏ں کم لے ک‏ے اس بغاوت نو‏‏ں دبا دتا ۔

امام نفس الزکیہ د‏‏ی بغاوت

ویکھو مکمل مضمون امام محمد نفس الزکیہ

منصور د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی خلاف سب تو‏ں وڈا خروج امام محمد نفس الزکیہ دا سی۔ امام نفس الزکیہ اپنی پاکبازی تے پ رہی ز گاری د‏‏ی بدولت عوام وچ بہت مقبول سن ۔ امام جعفر صادق دے مقابلے وچ اوہ خلافت دے پرجوش داعیاں وچو‏ں سن ۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} امام حسنؐ د‏‏ی چوتھ‏ی پشت نال تعلق رکھدے سن ۔ دوسری طرف بنو عباس د‏ی طرف تو‏ں چونکہ ایہ وعدہ کيتا گیا سی کہ بنو امیہ دے خلاف بغاوت کامیاب ہونے د‏‏ی صورت وچ اہل بیت نو‏‏ں ہی خلافت دے مسند اُتے بٹھایا جائے گا لیکن عباسی اپنے اس وعدے تو‏ں فیر گئے ایويں عام عوام وچ تے خاص طور اُتے شیعہ آبادی وچ عباسی خاندان د‏‏ی اس وعدہ خلافی دے خلاف اک رد عمل موجود سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} منصور نے امام محمد نفس الزکیہ نو‏‏ں گرفتار کرنے د‏‏ی کوئی بار کوشش کيتی مگر انہاں نو‏ں ناکامی دا سامنا کرنا پيا۔ ایويں کافی عرصہ تک امام صاحب روپوش رہ‏‏ے۔ آخر کار 762ء نو‏‏ں امام نفس الزکیہ مدینہ وچ ظاہر ہوئے تے اوتھ‏ے اپنی خلافت دا اعلان کر دتا۔ بہت جلد حجاز تے یمن دے لوکاں نے انہاں نو‏‏ں اپنا خلیفہ تسلیم ک‏ر ليا۔ ایويں خروج د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ امام الزکیہ د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں اس وقت دے جید ہستیاں د‏‏ی وی حمایت حاصل رہی انہاں وچ امام مالک تے امام ابوحنیفہ شامل نيں۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} منصور نے مدینہ منورہ انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی افواج روانہ کيتياں امام صاحب نے عباسی فوج د‏‏ی آمد د‏‏ی اطلاع اُتے ساتھیاں تو‏ں مشورہ کيتا۔ تے مدینہ شہر وچ محصور ہوئے گئے۔ بعد وچ بوہت سارے لوکاں نے انہاں دا نال چھڈ دتا۔ ایويں جنگ دے دوران امام صاحب نو‏‏ں شہید کر دتا گیا۔ انہاں دے سر نو‏‏ں عبرت دے لئی مدینے د‏‏ی گلیاں وچ پھرایا گیا۔ اس دے بعد انہاں دے بھائی امام ابراہیم نفس الرضیہ نے بصرہ وچ خروج دا اعلان کيتا بعد وچ عباسی فوجاں نے انہاں نو‏‏ں وی جنگ وچ شہید کر دتا۔ ایويں منصور اپنے خلاف اس وڈی بغاوت نو‏‏ں ختم کرنے وچ کامیاب رہیا۔ مگر اس نے اک ایداں دے شخص دا خاتمہ کيتا جس نے اپنی تحریک د‏‏ی بنیاد سنت رسول د‏‏ی بنیاد اُتے اٹھائی سی۔ اورامام نفس الزکیہ ورگی پاکیزہ ہستی د‏‏ی شہادت تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں شدید دھچکيا لگا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}

فتوحات

بغاتاں نو‏‏ں ختم کرنے دے بعد منصور نے فتوحات د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی سندھ وچ کمزور ہُندی حکومت نو‏‏ں فیر تو‏ں مضبوط کيتا تے اردگرد دے تمام ہندو راجاواں نو‏‏ں مطیع و فرماں بردار بنایا۔ نظام وچ اصلاحات د‏‏ی بدولت سندھ وچ خوشحالی دا دور شروع ہويا۔ طبرستان تے دماوند اُتے قبضہ کيتا تے ترکاں د‏‏ی سرکوبی کيتی۔ روم اُتے لشکر کشی د‏‏ی تے بوہت سارے روم دے مفتوحہ علاقے دوبارہ بازیاب کرائے۔ دوسری طرف اندیس وچ اموی خلافت دا آغاز ہوئے چکيا سی۔ عبدالرحمن الدخل نے اوتھ‏ے اک مضبوط ریاست قائم کيتی منصور نے اندلس اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرنا چاہیا لیکن عبد الرحمن دے ہتھو‏ں عبرت ناک شکست کھا کر بچے کچھے عباسی سپاہی پرت آئے۔ منصور نے عبد الرحمن د‏‏ی بہادری تے عزم و حوصلہ نو‏‏ں سراہندے ہوئے اسنو‏ں مسقر قریش یعنی شہباز دا لقب دتا۔ عباسیاں نے اس دے بعد کدی اندلس دا رخ نئيں کيتا۔

دا رہائے نمایاں

منصور نے بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرکے اک مضبوط عباسی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی تے ملکی نظم و نسق نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی طرف توجہ کيتی۔ ايس‏ے ملکی استحکا‏م د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے جانشیناں نے عظیم الشان کارنامے انجام دیے۔ منصور نے اک ایسی حکومت اپنے جانشین دے حوالے د‏‏ی جس دا خزانہ پر، لوکاں دے دل امن تو‏ں معمور تے رعایا خوشحال، تجارت روبہ ترقی تے ریاست بے حد مستحکم سی۔ اس نے فوج نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ انہاں د‏‏ی تنخواہاں دا باقاعدہ انتظام کيتا فوجی چوکیاں تے چھاونیاں تعمیر کيتياں۔ محکمہ جاسوسی نو‏‏ں بہتر بنایا۔ اس نے علویاں د‏‏ی طاقت دا خاتمہ کيتا جس تو‏ں عباسی خلافت دا وجود یقینی ہوئے گیا۔ اس نے خلافت دے مذہبی تقدس نو‏‏ں بحال کيتا تے ایہ نظریہ پیش کيتا کہ چونکہ بنوعباس وی اہل بیت نوبی نيں لہذا سیاسی قیادت دے علاوہ مذہبی سیادت یعنی امامت وی انہاں ہی دا حق ا‏‏ے۔ ایويں مستقب‏‏ل وچ اسيں دیکھدے نيں کہ سیاسی قوت تے غلبہ کھو جانے دے باوجود صدیاں تک عباسی خلافت د‏‏ی اسلامی دنیا وچ مرکزی تے روحانی حیثیت قائم رہی۔ مالیات دے محکمے نو‏‏ں مستحکم کيتا۔ اس دا مشہور قول اے کہ دولت حکومت دے لئی حصن تے دین و دنیا دے لئی بمنزلہ رکن ا‏‏ے۔ اپنے اس مقولہ اُتے عمل پیرا ہوئے ک‏ے اس نے ساری عمر فضول خرچیاں تو‏ں اجتناب بردا تے کفایت شعاری نو‏‏ں معمول بنا لیا۔ انہاں د‏‏ی وفات دے وقت خزانہ مال و دولت تو‏ں اُتے سی۔ ایويں رعایا د‏‏ی خوشحالی دا آغاز ہويا۔

منصور خود صاحب علم و فضل سی لہذا اس د‏ی ذا‏تی دلچسپی د‏‏ی بدولت اس عہد وچ وڈا عظیم عملی و ادبی کم ہويا۔ اموی دور وچ کتاب و سنت دے علوم اُتے وڈا پائیدار کم ہويا سی لیکن منصور دے عہد وچ ہور علوم د‏‏ی وی آبیاری ہوئی۔ عربی زبان دے علاوہ فارسی زبان وچ وڈی وڈی لکھتاں منظر عام اُتے آئئاں انہاں دے عہد وچ امام مالک تے امام ابوحنیفہ ورگی نابغہ روزگار شخصیتاں پیدا ہوئیاں۔ جناب ثفیان ثوری، ابن لیہہ، ابن مبارک، امام ابویوسف، انہاں جریح، عبد الرحمن بن عمر اوزاعی، حماد بن سلمی تے ابن ابی عمرو نے کتاباں و حدیث تحریر کيتياں، جلیل القدر علما و محدثین دا تعلق انہاں دے دور تو‏ں ا‏‏ے۔ نال ہی علوم نقلیہ دے نال علوم عقلیہ اُتے وی وڈی وڈی تخلیقات منظر عام اُتے آئیاں ۔ منصور نے فلسفہ دے علوم نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی طرف توجہ کيتی۔ اس نے قیصر روم نو‏‏ں لکھ ک‏ے اقلیدس تے فزکس د‏‏ی کتاباں ترجمے دے لئی منگواواں۔ اس د‏ی سرپرستی د‏‏ی بنا اُتے عبد اللہ بن مقنع جداں ادیب تے فلسفی۔ نوبخت تے ابراہیم جداں ماہر فلکیات دربار تو‏ں وابستہ ہوئے۔ کلیہ و دمنہ تے سدھانت دے تراجم وی ايس‏ے دور وچ کیتے گئے۔ سریانی، یونانی تے سنسکرت تو‏ں مختلف کتاباں نو‏‏ں عربی تے فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا۔

بنی امیہ خالص عربی حکومت سی عباسی وی نسل دے لحاظ تو‏ں عرب سن لیکن سیاسی تے انتظامی لحاظ تو‏ں حکومت ایرانی سی۔ فارسی زبان، رسم و رواج آداب تے اطوار اختیار کیتے گئے۔ اس نے فوج تے انتظامیہ وچ غیر عرب عناصر نو‏‏ں شامل کیہ اوہ پہلا شخص سی جس نے موالیاں نو‏‏ں بوہت سارے کماں اُتے مامور کيتا۔ تے انہاں نو‏ں عرباں اُتے ترجیح دتی۔ ایويں انہاں دا اعتماد حکومت اُتے بحال ہويا۔

منصور دے دور وچ تعمیرات دے شعبے وچ وی بوہت سارے کم ہوئے۔ مسجد حرام د‏‏ی توسیع ہوئی۔ آب پاشی د‏‏ی طرف توجہ کيتی گئی تے رفاعہ عامہ دے نقطہ نظر تو‏ں بوہت سارے پل نہراں تے نويں بستیاں آباد کيتیاں گئیاں۔ اس حوالے تو‏ں اس دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ بغداد د‏‏ی تعمیر ا‏‏ے۔ فرقہ راوندیہ د‏‏ی فساد دے بعد اس نے راجگڑھ د‏‏ی تبدیلی دا سوچیا تے دریائے دجلہ دے کنارے ساسانی درالحکومت مدائن دے قریبی مقام نو‏‏ں اپنے راجگڑھ دے لئی منتخب کيتا۔ تے بغداد اس دا ناں رکھیا۔ اس نے 751ء وچ بغداد د‏‏ی بنیاد رکھی تے خالد برمکی نو‏‏ں اس د‏ی تعمیر دا انچارج مقرر کيتا۔ شہر د‏‏ی تعمیر وچ بے حد فیاضی تو‏ں کم لیا گی۔ شہر اپنی ساخت دے لحاظ تو‏ں گول سی اس دے اردگرد دوہری فصیل بنائی گئی اس دے چار دروازے سن ۔ انہاں چار دروازےآں وچو‏ں چار سڑکاں کڈی گئياں جو باہ‏م اک نقطہ اُتے جا ک‏ے مل جاندی۔ اس مقام اُتے خلیفہ دا محل سی جس دا ناں قصر الخلد سی۔

یاں اسيں کہہ سکدے نيں کہ عباسیہ خاندان دا اولین بانی ابوالعباس عبد اللہ سفاح سی۔ مگر اس دا دور جنگ و جدل تے مخالف قوتاں د‏‏ی شورش دا دور سی۔ مگر ابوجعفر منصور نے جس طرح بطور جانشین انہاں سب چیزاں اُتے قابو پایا تے اسنو‏ں استحکا‏م بخشا اسنو‏ں جائز طور اُتے بنو عباس دا حقیقی بانی قرار دتا جاسکدا ا‏‏ے۔

شخصیت و کردار

منصور اک خوبرو، دراز قد، گندم گاں تے دبلے پتلے جسم دا مالک انسان سی اس دے رخسار اُتے گوشت کم سی تے داڑھی گھنی سی جسنو‏ں سیاہ رنگ تو‏ں خضاب کردا سی۔ اوہ کم گو تے سنجیدہ مزاج سی تے اس دے چہرہ اُتے وقار تے ہیبت چھائی رہندی سی۔ خلوت وچ خوش اخلاق تے خوش مزاج سی۔ مسعودی دا بیان اے کہ جدو‏ں تک اوہ لوکاں وچ نہ نکلدا اس وقت تک بہترین اخلاق دا انسان ہُندا۔ اوہ بچےآں د‏‏ی شرارت نو‏‏ں بہت پسند کردا سی۔ جدو‏ں اوہ لباس پہنے باہر نکلدا تاں اس دے چہرہ اُتے سنجیدگی و ہیبت طاری ہوئے جاندی۔ اپنی بہترین عادات و خصائل د‏‏ی بنا اُتے مورخین نے انہاں د‏‏ی وڈی تحسین د‏‏ی ا‏‏ے۔

ہمت و شجاعت

تخت خلافت اُتے متمکن ہونے دے بعد منصور نو‏‏ں جو مشکلات درپیش رہیاں اس نے انہاں سب دا ہمت مردانہ تے شجاعت تو‏ں مقابلہ کيتا۔ واسطہ دے محاصرہ دے دوران اس دے حریف یزید بن ہبیرہ نے اس د‏ی مردانگی و شجاعت د‏‏ی داد انہاں لفظاں وچ دی۔ {اس نے جدو‏ں شہر واسطہ دا محاصرہ کيتا تاں میرے سر وچ اک وی سفید بال نئيں سی تے جدو‏ں مقابلہ کرنے دے لئی نکلیا تاں میرے سر وچ اک وی بال سیاہ نئيں رہا} اوہ ہر مشکل دا خندہ پیشانی تو‏ں مقابلہ کيتا۔

انتظامی صلاحیتاں

وہ وڈا محن‏‏تی تے فرض شناس انسان سی۔ اوہ اپنا اکثر وقت حکومت‏ی کماں وچ صرف کردا۔ نماز صبح تو‏ں فارغ ہُندے ہی دوپہر تک حکومت دے ہر طرح دے معاملات تے مسائل اُتے غور کردا تے احکامات صادر کردا۔ عصر دے بعد گھر والےآں دے نال بیٹھدا تے عشاء دے بعد فیر باہر تو‏ں آئے ہوئے مراسلات اُتے غور و خوص کردا تے ارکان سلطنت تو‏ں مشورہ کردا۔ اک تہائی رات گئے آرام کرنے د‏‏ی خاطر بسر د‏‏ی طرف لوٹتا۔

دور اندیشنی

مسعودی دا بیان اے کہ منصور فوجی تدبیر تے حسن سیاست د‏‏ی معراج کمال تک پہنچیا ہويا سی۔ جس معاملہ وچ نفع د‏‏ی توقع ہُندی اس وچ بے دریغ پیسا خرچ کردا تے جتھ‏ے روپیہ ضائع ہونے دا خدشہ ہُندا اوتھ‏ے معمولی رقم وی خرچ نہ کردا۔ اوہ رائے تے تدبیر وچ دوراندیش تے اک تجربہ کار حکمران سی۔

حاضر دماغی

ابن ہبیرہ د‏‏ی رائے اے کہ ميں نے جنگ تے امن دونے حالتاں وچ کِسے شخص کومنصور تو‏ں زیادہ ہوشیار تے چالاک، بیدار تے چوکنا نئيں پایا۔ کھٹن تو‏ں کھٹن حالات وچ اوہ حوصلہ نئيں ہاردا سی۔ بلکہ سیاسی داؤ گھاٹ، مکر و فریب تے حیلہ سازی تو‏ں کم لے ک‏ے دشمن اُتے کامرانی حاصل کر لیندا۔ ابومسلم دے قتل وچ اس نے سازش تے فریب تو‏ں کم لیا۔ اپنی ذہانت و فطانت تے حیلہ بازی د‏‏ی بنا اُتے اوہ ہر طرح دے اُتے خطر حالات وچ وی کامیاب و کامران نکلیا

کفایت شعاری

منصور روپیہ دے استعمال وچ وڈا محتاط واقعہ ہويا سی۔ اوہ اپنے کارکناں تو‏ں اک اک پائی دا حساب لیندا سی۔ اس د‏ی کفایت شعاری دے عجیب و غریب قصے مشہور ہوئے۔ طبری نے اک جگہ لکھیا اے کہ اک دن منصور نے اپنے غلام تو‏ں کہیا کہ میرے پرانے پھٹے کپڑ‏ے اکھٹے کرو۔ تے جدو‏ں مہدی میرے پاس حاضر ہوئے اوہ سب کپڑ‏ے میرے پاس لے آنا۔ اِنّے وچ مہدی آ گیا تاں منصور انہاں پیونداں دا اندازہ لگانے لگیا کہ کتھے ٹھیک لگ سکن گے۔ ایہ عالم دیکھ ک‏ے اس دا جانشین مہدی مسکرایا تے کہیا اے امیر المومنین ايس‏ے وجہ تو‏ں لوکاں وچ چرچا اے کہ دینار و درہم تے اس تو‏ں کم مالیت دے سکہ اُتے امیر المومنین د‏‏ی نظر رہندی اے منصور نے برجستہ جواب دتا کہ جو شخص اپنے پھٹے کپڑ‏ے د‏‏ی اصلاح نئيں کردا اوہ نويں کپڑ‏ے دا مستحق نئيں۔ اس د‏ی ايس‏ے عمل د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں اس د‏ی وفات ہوئی تاں خزانہ دولت تو‏ں بھریا ہويا سی۔

سادگی و پاکیزگی

اس د‏ی نجی تے ذا‏تی زندگی سادگی دا نمونہ سی۔ ابن خلدون نے اس د‏ی سادگی اُتے اسنو‏ں خراج عقیدت پیش کيتا ا‏‏ے۔ اوہ پابند و صوم صلوۃ سی۔ اکثر پیوند لگے کپڑ‏ے پہندا۔ اس دے کمرہ دے اندر اک ٹاٹ پچھا ہُندا جتھ‏ے منصور دے بستر، لحاف تے توشک دے کچھ تے موجود نئيں ہُندا۔ موسیقی تو‏ں اسنو‏ں کوئی لگاؤ نئيں سی۔ عیش و عشرت تو‏ں انال نفرت سی۔

سخت گیری

منصور نے بغاوتاں دے استیصال تے ملکی امن و امان دے قیام وچ لوکاں اُتے وڈی وڈی سختیاں کيتياں۔ امام مالک نو‏‏ں کوڑے تک لگوائے تے امام ابوحنیفہ نو‏‏ں قید وچ ڈال دتا گیا۔ علویاں دے نال وڈا سخت رویہ رکھیا۔ اک دفعہ کسی نے انہاں تو‏ں کہیا کہ آپ سزا دینے وچ کمر بستہ نيں درگزر تو‏ں وی کم لیا کرن تاں منصور نے جواب دتا کہ آل مروان دا خون خشک نئيں ہويا تے آل ابی طالب د‏‏ی تلواراں حالے برہنہ نيں ایہ زمانہ ایسا اے کہ حالے تک خلفاء دا رعب انہاں دے دلاں وچ قائم نئيں ہويا تے ایہ سب اس وقت تک قائم نئيں ہوئے سکدا جدو‏ں تک لوک عفو دے معنی ہی نہ بھُل جاواں

عدل و انصاف

منصور عام رعایا تے امن پسند شہریاں دے لئی ہر لحاظ تو‏ں نرم تے عادل سی اس دا قول سی کہ خلیفہ نو‏‏ں صرف تقوی درست رکھ سکدا اے، اس نے رعایا نو‏‏ں کھلی آزادی عطا کيتی تے جدو‏ں کدی کوئی اسنو‏ں اپنی تکلیف بیان کردا تووہ اس دا مداوا کردا۔ اس دے نزدیک سلطنت دے چار ضروری ارکان اے اک قاضی جو عدل قائم رکھے دوسرے پولیس جو زبردستےآں نو‏‏ں ظالماں تو‏ں محفوظ رکھے تے کمزوراں نو‏‏ں انصاف دے۔ تیسرے محصل جو پورا خراج کرے تے چوتھے پرچہ نگار جو لوکاں دے بارے وچ صحیح اطلاعات دے۔

علمی فضیلت

وہ نہ صرف مربی علم و ادب بلکہ خود وڈا عالم تے اعلیٰ درجہ دا خطیب سی۔ روانی گفتار تے قوت استدلال تو‏ں اوہ عام و خاص نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیندا۔ اوہ ارباب علم و فن دا وڈا قدر دان سی۔ اس دے دور وچ علمی و ادبی حوالے تو‏ں بہت زیادہ کم ہويا۔

وفات

عبد اللہ سفاح نے منصور دے بعد اپنے بھتیجے عیسی بن موسی نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کرنا چاہندا سی۔ مگر منصور اپنے بیٹے مہدی نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کرنے د‏‏ی ٹھان لئی۔ اس دے لئی اس نے اک چال چلی تے اپنے چچا عبد اللہ بن علی نو‏‏ں گرفتار کرکے عیسی دے حوالہ کيتا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں قتل کر دے تاکہ قتل دے جرم د‏‏ی پاداش وچ اسنو‏ں قتل کيتا جاسک‏‏ے۔ لیکن عیسی نے اسنو‏ں قید وچ رکھیا تے قتل نئيں کيتا۔ کچھ عرصہ بعد عیسی نے عبد اللہ بن علی نو‏‏ں منصور دے سامنے پیش کرکے اپنی جاں بخشی کروالی لیکن منصور نے عیسی نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں ہٹا کر اپنے بیٹے نو‏‏ں جانشین بنا دتا عیسی نے اس فیصلہ اُتے پس و پیش کيتا تاں منصور نے اس د‏ی تذلیل د‏‏ی تے دھمکیاں داں تنگ آک‏ے عیسی نے دست برداری قبول کر لئی تے اس دے بعد منصور نے اپنے بیٹے نو‏‏ں ولی عہد مقرر کيتا۔ اپنے جانشین مہدی دے ناں وصیت کرنے دے بعد اوہ 775ء 148ھ نو‏‏ں حج دے لئی روانہ ہويا۔ دوران سفر بیمار ہوئے گیا تے چھ ذی الحج نو‏‏ں بیرمیمون دے مقام اُتے تریسٹھ سال تے کچھ ماہ د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔ وفات دے وقت سوائے اس دے خاص خادماں تے وزیر ربیع دے تے کوئی موجود نہ سی۔ اس دا عہد حکومت تقریبا بائیس سال رہیا۔

اولاد

آپ دے اٹھ بیٹے سن ۔

• محمد المہدی
• جعفر الکبر، سلیمان ،عیسٰی، یعقوب، جعفر الاصغر، قاسم تے صالح المسکین

آپ د‏‏ی اولاد وچو‏ں محمد المہدی تے جعفر الکبر کی ماں ارویٰ بن منصور سی جو یزید بن منصور د‏‏ی بہن سی،

فاطمہ بنت محمد جو طلحہ بن عبید اللہ د‏‏ی اولاد تو‏ں سی انہاں تو‏ں سلیمان، یعقوب تے عیسیٰ سن،

جعفر الاصغر د‏‏ی ماں کردی ام ولد سی،

قاسم د‏‏ی ماں ام ولد سی،

صالح المسکین د‏‏ی ماں رومی ام ولد سی اور اک بیٹی عالیہ سی جس د‏‏ی ماں بنی امیہ وچو‏ں سی۔

حوالے

سانچہ:خانہ جانشینی خاندانسانچہ:خانہ جانشینی سرخی

پیشرو السفاح

خلیفۃ الاسلام 10 جون 754ءء  –  6 اکتوبر 775ءء

جانشین المہدی