خاندان بنو عباس
بنو عباس اک عرب خاندان سی جو کہ اسلامی سلطنت (چند مغربی حصےآں دے علاوہ) دے بوہتے علاقے اُتے حکومت کيتی۔ بعد وچ، انہاں دی حکومت دا شیرازہ بکھر گیا۔ پر، ۱۲۵۸ عیسوی تک انہیاں نےبطور خلیفہ اپنی روحانی بالادستی نوں قائم رکھیا۔ خاندان بنو امیہ دا تختہ الٹنے دے بعد انہاں نے خلیفہ دا عنوان اپنا لیا، تے اس طرح(۶۳۲ توں ۱۹۲۴ عیسوی تک) بطور خلافت کردار ادا کرنے والا دوسرا خاندان بننے دا اعزاز حاصل کيتا۔
صلیبی جنگاں (۱۱۹۵ توں ۱۲۹۱ عیسوی) دے دور تک، اوہ اپنے عظیم الشان ماضی دی محض اک جھلک ہی رہ گئے سن ۔ ۱۲۵۸ عیسوی وچ بغداد اُتے منگول حملے اُتے انہاں دے دور حکومت دا اختتام ہويا۔ بعد وچ، مصر دی مملوک سلطنت (۱۲۵۰ توں ۱۵۱۷ عیسوی) دے زیر سایہ چند ’’نام نہاد خلفاء‘ دا اک سلسلہ روان رہیا۔ ۱۵۱۷ عیسوی وچ سلطنت عثمانیہ(۱۲۹۹ توں ۱۹۲۴ء) دے فرماں روا سلطان سلیم اول دی مملوک سلطنت نوں شکست دینے اُتے خلافت دا عہدہ ترکاں دے کول چلا گیا، حالانکہ اوہ اس توں کافی عرصہ پہلے ہی اس عہدہ اُتے اپنا دعوی کر رہے سن ۔ عباسیاں دی موت دے نال ہی اسلام اُتے عرباں دی اجارہ داری دا دور غروب ہو گیا۔
رسول اکرم حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم (۵۷۰ توں ۶۳۲ء) دی وفات اُتے ۶۳۲ء وچ خلافت دے عہدے دی داغ بیل پائی گئ۔ سنی مسلماناں دے مطابق، پہلے چار اولو الامر خلافت راشدہ (۶۳۲ توں ۶۶۱ء، جنہاں دی صحیح رہنمائی دی گئ ہوۓ) دا حصہ سن، اس دے برعکس، شیعہ مسلمان پہلے تن حضرات نوں اہل بیت (گھرانہ رسول) دے جائز حق تے عہدہ دے غاصب قرار دیندے نيں تے محض چوتھے حضرت، علی کرم اللہ وجہہ الکریم (۶۵۶ توں ۶۶۱ خلیفہ، نبی دے چچا زاد بھائی تے داماد) نوں اپنا روحانی پیشوا یا امام (کئی اماموں وچوں پہلا) تصور کردے نيں۔ ۶۶۱ء وچ علی دے قتل دے بعد، اسلامی تریخ خلافت توں ملوکیت وچ تبدیل ہو گئی جس دی مجسم تصویر خاندان بنو امیہ (۶۶۱ توں ۷۵۰ء) سی۔
عباسیاں نے اہل بیت نوں انہاں دا جائز حق، خلافت دا عہدہ دینے دا علم اٹھایا
اموی عام طور اُتے بہترین منتظماں ثابت ہوئے تے انہیاں نے اپنی سلطنت نوں سیاست تے اپنی جنگی قوت دے امتزاج دے بل بوتے اُتے قابو وچ رکھیا۔ پر، وکھ وکھ عرب تے عجمی قبیلے، جنہاں وچوں شیعاں تے ایرانیاں، دا وفاق توں علیحدہ ہونا اک ایسا سنگین مسلئہ سی جسنوں اوہ دائرہ اختیار وچ نہ لا سکے۔ ہور ، اپنے دور دے خاتمے تک، شاہی خاندان دا اندرونی حلقہ وی منتشر ہو گیا سی، انہاں دا اتحاد پارہ پارہ ہو گیا سی تے ریاست اُتے انہاں دا تسلط کمزور ہو گیا۔ آخری اموی مقتدر اعلیٰ، مروان ثانی ( ۷۴۷ توں ۷۵۰ء) نے اک واضع بغاوت دی صورت وچ اپنے عوام دی سرکشی، تنفر تے حالے تک دبائی جانے والی اگ دا سامنا کيتا۔
بغاوت عباسیہ سودھو
عباس بن عبد المطلب (۵۶۸ توں ۶۵۳ء) حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چھوٹے چاچےآں وچوں اک سن، تے انہاں دی ايسے نسبت نے انہاں دی آل اولاد دی اس بغاوت نوں ہويا دتی۔ دلچسپ امر ایہ اے کہ باغیاں نے کدی اہل بیت دی اصطلاح دی کدی وضاحت نئيں کيتی: شیع مسلماناں دے مطابق اہل بیت خاندان علی سی،جدوں کہ عباسی اس اصطلاح نوں اپنے لئی استعمال کردے سن ۔
اس شورش دا روح رواں ابو مسلم (و ۷۵۵ء) سی۔ اس شخص دے بابت اِنّی کثیر معلومات اسيں تک نئيں پہنچی نيں۔ جِنّا سانوں معلوم اے، اس دے مطابق انتہائی محنت توں ترتیب دتے گئ اموی برتری تے ساسی تدبیر دے تحت اولیت دے تابوت وچ آخری کیل ٹھوکا تے عباسی حکومت دی نیہہ پائی۔
خلیفہ مروان نوں سلطنت نوں بچانے دے لئی حکومت دی ذمہ داری توں لئی گئے وقفہ توں کڈیا گیا لیکن پہلے ہی پانی سر دے اُتے توں گزر چکيا سی، ہن تک پس پردہ رہنے والی تحریک نے زور پھڑ لیا سی تے ۷۵۰ء دے قریب، بنو عابس دی بغاوت اپنے عروج اُتے سی۔ مایوسی دے عالم وچ ، خلیفہ نے خاندان عباسیہ دے سربراہ، ابراہیم نوں گرفتار کرنے دا حکم صادر کر دتا۔ اس دا انتہائی بے رحمی تے سفاکی نال قتل کر دتا گیا۔ اس دے چھوٹے بھائی ابو عباس نے تحریک دی باگ ڈور سنبھال لی تے کرب ناک بدلے دا مصمم ارادہ کر ليا۔
ابو عباس دی نگرانی وچ عباسی افواج دی کثیر تعداد دا دیائے الزاب کبیر دے نیڑے (۷۵۰ء) وچ مروان دے لشکر نال سامنا ہويا تے موخر الذکر اودوں فاتح و کامران ثابت ہويا جدوں خلیفہ مروان دی افواج بھَو تے دہشت دے عالم وچ میدان جنگ چھڈ کے فرار ہو گئياں۔ مروان، جو کہ مغربی علاقےآں توں اپنی افواج نوں منظم کرنے تے لشکر وچ وادھا دی غرض توں مصر بھج گیا سی، پھڑیا گیا تے قتل کر دتا گیا۔ بعد وچ کوفہ وچ ابو عباس ’’السفاح’’ (خون دا پیاسا) (خلیفہ ۷۵۰ توں ۷۵۴ء) نوں خلیفہ مقرر کر دتا گیا۔ شیعاں نوں بعد وچ اس امر دا ادراک ہويا کہ آل علی دے لئی انہاں دی محبت تے عقیدت نوں عباسیاں دے مقاصد دے لئی استعمال کيتا گیا سی۔
عباسی حکومت دا طلوع سودھو
زاب دی جنگ وچ فتح دے بعد، السفاح نے اپنی فوج دا ودھ حصہ وسطی ایشیاء وچ چینی تانگ خاندان دی پیش قدمی نوں پسپا کرنے دے لئی بھیج دتا۔ چینیاں دی چڑھائی جنگ تالیس (۷۵۱ء) دے بعد رک گئی کیونجے مسلماناں دے لشکر نے انہاں نوں اک نتیجہ خیز شکست دا سامنا کرنے اُتے مجبور کر دتا سی۔ لیکن انتشار تے خونریزی دے اس مختصر سانحہ دے بعد خوشگوار تعلقات دا سلسلہ جلد ہی شروع ہو گیا جس نے اسلامی تریخ نوں اک نويں عہد وچ لا کھڑا کيتا۔ اس دور وچ بجائے اپنے سلطنت نوں وسعت دینے کے، عباسیاں نے اہنی ملکیت وچ موجود علاقےآں دے تحفظ تے عظمت و ترقی اُتے اپنی توجہ مرکوز کیتی۔
السفاح دا خلیفہ بننے دا منظر
السفاح نے بنو امیہ توں چن چُن دے بدلے لئی، تے اپنے اس مقصد دی تکمیݪ وچ کِسے قسم دی نرم دلی نوں مزاحم نہ ہوݨ دیندے ہوئے زندہ تے مردہ کسی نوں نہ بخشا۔ شام وچ بنو امیہ دی قبراں نوں کھودا گیا تے انہاں دی باقیات نوں جلانے دے نال نال تہہ و بالیا کے دتا گیا۔ ايسے طرح زندہ بچ جانے والے مرد افراد نوں وی بے دریغ موت دے گھات اتار دتا گیا۔ اوہ افراد جو بھج نکلنے وچ کامیاب ہو گئے سن تے چھپن چھپائی دا کھیل کھیل رہے سن، انہاں نوں تحفظ تے صلح اُتے آمادگی دے وعدےآں دا جھانسا دے کے دعوت طعام دتی جاندی تے فیر شاہی خاندان دی آنکھاں دے سامنے سفاکی تے درندگی دا مظاہرہ کردے ہوئے قتل کر دتا جاندا سی۔ ایہ ریاست دے حاکمین پیک اجل نوں لبیک کہنے والے شکاراں دی آہ و پکار اُتے تل دھرنے دے بجائے اپنے ہاں خوشی دے شادیانے بجاندے تے انہاں نوں انہاں دے نالہ و فغاں تے چیخ و پکار توں یکسر فرق نہ پڑدا۔
اک دفعہ عبدالرحمان اول نامی اک نوجوان اس قتل و غارت توں بچ گیا تے بچدے بچاندے اپنا دامن سنبھالدے ہوئے عباسی سلطنت دی حدود دے اس پار ہسپانیہ چلا گیا جتھے اس توں ۷۵۶ء وچ امارات قرطبہ دا نیہہ پتھر رکھیا۔ السفاح الم حکومت سنبھالنے دے چار سال بعد ہی اس دنیا توں کوچ کر گیا جدوں کہ ریاست دی میان اس دے چھوٹے بھائی جعفر ’’المنصور‘‘ (فاتح، دور ۷۵۴ توں ۷۷۵ء) دے ہتھ آ گئی۔ المنصور ورگی تابناک القابات تے خطابات رکھنے دی ایہ روایت بعد وچ آنے والی عباسی حاکماں دے ہاں وی ملدی اے۔
المنصور تے بغداد سودھو
اک ایسی چیز جو عباسیاں دے ہاں ہن وی ناپید سی، اوہ اک ذاتی دارالخلافہ سی۔ الہلال الخطیب دا علاقہ زمانہ قدیم توں ہی انسانی تریخ وچ اک منفرد حیثیت دا حامل اے، تے ایہی اوہ خطہ سی جتھے المنصور نے دجلہ دے نیڑے اک نويں راجگڑھ، بغداد دی تعمیر دا حکم صادر کيتا۔ ایہ اوہ شہر سی جو اپنی رونق، چہل پہل تے آب و تاب دی وجہ توں اپنے دور دے تمام یورپی شہراں نوں ہر صف وچ مات دے چکيا سی۔
قدیم بغداد دا شہری منصوبہ
المنصور نے اپنے بھائی دی طرح کئی طرح دے مظالم ڈھائے۔ اس مرتبہ بنو عباس دے عناد دا سایہ علی دا سلسلہ نسب سی۔ ایہ سوچدے ہوئے کہ علی دی آل اولاد انہاں دی خلاف کسی قسم دی سازش کر ہی اے، اس نے انہاں نوں اک بغاوت اُتے مجبور کيتا تے فیر اس سرکشی نوں انتہائی بربریت توں کچل دتا (۷۶۲،۷۶۳۴)۔ سلطنت عباسیہ قائم کرنے والا ابو مسلم (وفات ۷۵۵ء) وی اپنی ودھدی ہوئی طاقت تے اثر و نفوذ دی بدولت اس دی تلوار دا شکار ہو گیا۔ بنو عباس دے اس حامی دی ٹکڑے ٹکڑے کیتی ہوئی نعش نوں بغیر کسی رسمی اعزازات دے دجلہ وچ بہا دتا گیا۔
السفاح اورالمنصور دے اپنے مخالفین دے نال رواں رکھے جانے والے ظلم و بربیت نے انسانیت دی تمام حداں نوں عبور کر دتا۔ اوہ لوک جو آل امیہ نوں جہنم دا ایندھن بننے والی شیطانی مخلوق سمجھدی سی، ہن انہاں دے نال ہمددری کرنے لگے سن ۔ المنصور اک بہت شاطر سیاسی مدبر سی، تے سلطنت عباسیہ دا حقیقی بانی وی اوہی سی لیکن اس دی ظالمانہ تے ستمگرانہ طبیعت بطور سیاستدان اس دی تمام کامیابیاں اُتے غالب آجاندیاں نيں۔
المہدی تے آل مہدی سودھو
انتہائی پرہیزگار تے متقی ہوݨ دی وجہ توں المہدی (۷۷۵ توں ۷۸۵ء خلیفہ) اپنے باپ امنصور دی نسبت بہت ہی وکھ وکھ مزاج شخص ثابت ہويا۔ ایہ امر مسلم اے کہ میدان جنگ وچ اپنے دشمناں تے حریفاں نوں کچݪݨ دی راہ وچ اس دی نیک دلی کدی آڑے نئيں آئی لیکن عوام تے رعایا دے بابت اس دی جود و سخاوت تے فیاضی دی کوئی حدود نئيں سی۔ آل علی دے نال کيتے گئے اپنے باپ دے مظالم دی تلافی دے لئی اس نے انہاں دے قید وچ موجود خاندان علی دے تمام افراد نوں نہائیت شان و شوکت تے تکریم دے نال رہیا کيتا تے بطور ازالہ انہاں اُتے اپنی دولت نچھاور کر دتی۔ اس دی اکھاں دا چراغ، اس دا محبوب نظر، الخیزران(وفات ۷۸۹ء) اک باندی سی، جسنوں اس نے آزاد کر دتا تے اپنی ریاست دی ملکہ بنا دتا۔
باوجود ایہ کہ اس وچ رحم دلی کوٹ کوٹ کر بھری سی، خلیفہ المہدی نوں بے ضرر نئيں سمجھیا جا سکدا۔ مسلمان علاقےآں وچ بازنظینی دراندازیاں نوں مسلماناں دے فرماں روا دی جانب توں سختی توں نپٹا گیا۔ عرب تے بازنطیناں دے تعلقات دا آغاز ہی خوشگوار نئيں ہويا سی جدوں حضرت محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جانب توں بھیجے گئے ایلچی نوں سنگ دلی توں قتل کر دتا گیا سی تے اس قتل دے بعد، کشت و خون دے انبار لگ گئے۔ باوصف ایہ جنگاں تے جھڑپاں ابتداء وچ بے سود سی لیکن بعد وچ انہاں نے خلافت راشدہ دے ہتھ وچ اک کثیر رقبہ تے ڈھیاں مال و متاع تھمیا دتا۔ ہور برآں، چونکہ قبضہ کيتے گئے انہاں نويں علاقےآں دے باشندے بوہتے قبطی سن، انہاں نے مسلم حکومت نوں بلا چاں چرا قبول کر ليا تے حد ایہ کہ، بازنطینیاں دے خلاف (جو کہ انہاں قبطیاں نوں قتل کر دیندے سن ) اہنے نويں حاکماں دی مدد وی دی ۔ عباسیاں دے دور تک، معاشرتی تے سیاسی صورت حال بہت حد تک ثبت ہو چکی سی، تے مشرق وچ بازنطینیاں دی واحد ملکیت اناطولیہ دا علاقہ سی لیکن امتداد زمانہ دے نال نال مخلتف حکمراناں نے عباسی علاقےآں وچ اپنی حدود پھیلانے دی خاطر جاں توڑ کوششاں کیتیاں۔ انہاں دے منصوبےآں نوں تسلسل دے نال ناکام بنایا جاندا رہیا تے سزا دے طور اُتے انہاں توں خطیر زرمبادلہ لیا گیا۔
المہدی دے سونے دے دینار
۷۸۲ء وچ ، المہدی نے اپنے بیٹے، مستقبل دے ہارون الرشید نوں ملکہ آئرین (دور ۷۸۰ توں ۷۹۰ء) دی افواج نوں رفع کرنے بھیجیا۔ میدان جنگ وچ تباہ کن حالات تے اپنے لشکر کے پست حوصلاں دی بدولت، اک امن معاہدہ اُتے راضی ہوݨ دے لئی بازنطینیاں نوں مجبور کيتا گیا۔ پر اپنی کامیابی دا رس پیݨ دے لئی خلیفہ ودھ دیر حیات نئيں رہ سکا۔ اسنوں اس دی اک داشتہ نے زہر دے کے قتل کر دتا تے اس طرح اس دے وڈے بیٹے االہادی (۷۸۵ توں ۷۸۶ء خلیفہ) نے عنان سلطنت سنبھال لی جسنوں بعد وچ الخیزران دے بطن توں پیدا ہوݨ والے اک ہور بیٹے، ہارون دے ہتھ جانا سی۔
الہادی نے خود نوں اپنے باپ دے طے کردہ اصولاں دی پیروی کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا تے اوہ تخت نوں اپنے بیٹےآں دے حوالے کرنے دے دعوے کھلے عام کيتا کردا سی۔ اوہ وزراء تے ریاستی معمولات وچ اپنی والدہ دے اثر و رسوخ نوں وی سخت ناپسند کردا سی تے اس دی طاقت نوں کم کرنے دی ہر ممکن کوشش کيتی (بعض دے نزدیک تاں اس نے اپنی والدہ نوں زہر دینے دی کوشش وی کیتی سی)۔ پر، جداں کہ قسمت نوں منظور سی، ایہ نوجوان شہنشاہ حسن شباب وچ ہی داعی اجل نوں لبیک کہہ گیا۔ پر، کچھ دا خیال اے اسنوں اک بے علاج عارضہ لاحق ہو گیا، باقیاں دے مطابق اک ایداں دے سنگین مرحلے اُتے اس دی موت دا محض اتفاق ہونا لاتعدار لوکاں دے لئی خوش آیئند تے حسب موقع رہیا ہوئے گا۔ خیر، اس دارفانی توں اس دے کوچ کرنے دا موقع و محل بدستور بحث و تمحیص دا مرکز و محور رہ چکيا اے۔
عباسیاں دا تابندہ دور سودھو
خلیفہ ہارون الرشید (۷۸۷ توں ۸۰۹ء خلیفہ) بنو عباس وچوں سب توں نمایاں تے ممتاز حاکم سی۔ باوجود ایہ کہ کہانیاں تے داستاناں وچ اس دا عظیم الشان رتبہ اس توں کھو لیا گیا اے البتہ اصلی ہارون الرشید اک واقعی ہی بے نظیر شخصیت سی۔ اوہ فنون لطیفہ تے علم دا دلدادہ سی تے اس دی ایہ قلبی خواہش سی کہ مسلمان علم دے معاملے وچ دنیا دا سہرا انہاں دے سر سجا ہوئے۔ بغداد دا بےمثال ’’بیت الحکمۃ’’ (علم دا گھر) یا عظیم کتب خانہ اس خاص مقصد دی تکمیݪ دے لئی قائم کيتا گیا سی۔ ایتھے، یونانیاں دے کلاسیکی نوعیت دے علمی کماں دا عربی وچ ترجمہ کيتا جاندا تے وقت دے نال نال، انہاں عربی تراجم نے یورپ دے سب توں وڈے تے بلند پایہ دماغاں نوں نشاط ثانیۃ وچ دوبارہ جنم لینے دے لئی بھڑکتی آگ اُتے بطور ایندھن اپنا کردار ادا۔ کيتا۔
ہارون الرشید سودھو
اس دا دور علم و آگہی دے تابناک دور دا آغاز ثابت ہويا، پر ہارون خود ریاست دے انتظامی امور چݪاݨ دے حوالے توں اِنّا دلچسپ نئيں سی، اس نے یقینی بنایا کہ ریاستی معاملات دا ایہ حساس کم سب توں قابل تے قابل اعتماد شخص دے سپرد کيتا جائے۔ نہ صرف ایہ کہ اس دی حکومت نے انتظامی معاملات دے حوالے توں دن دگنی رات چگنی ترقی دی بلکہ میدان جنگ وچ وی جواں مردی دا مظاہرہ کيتا۔ اپنے باپ دے دور دی طرح، بازنطینیاں نے ۸۰۶ء وچ اک مرتبہ پھرمعاہدہ دی خلاف ورزی کر کے مسلماناں دی زمیناں اُتے دھاوا بول دتا۔ بازنطینی بادشاہ نائکیفورس اول (۸۰۲ توں ۸۱۱ ء حکومت) دی طرف توں اک ذلت آمیز خط پھڑ کر ہارون دا خون کھول اٹھا اوراس توں ایداں دے جواب دتا:
’’امیر المومنین ہارون دی جانب توں رومیاں دے کتے (کلب الروم) نائکیفورس دے نام، بلاشبہ ميں نے تواڈا خط پڑھیا اے، اس دا جواب بے شک تسيں اپنے کاناں توں سنو گے نئيں، بلکہ دیکھو گے‘‘ (علی، ۲۴۷)
خلیفہ نے فوراََ ہی تمام ضروری معاملات دی تیاری شروع کر دتی تے میدان جنگ وچ لشکر دی سربراہی بنفس نفیس خود دی تے اپنے دشمناں اُتے ایسی ذلت آمیز شکست عائد کيتی کہ انہاں نوں ہور رسوائی دے بعد امن معاہدے نوں تسلیم کرنے اُتے مجبور کر دتا۔
ہارون ایہ بالکل نئيں جاݨدا سی کہ اس دی سلطنت انتشار تے بکھراوْ دے اک لمبے سفر اُتے گامزن ہو گئی اے۔
یہ ہارون دا دور ہی سی جدوں طاقت دی نیہہ اُتے ہوݨ والے امور وچ اک واضع تبدیلی رونما ہوئی: حالے تک خلیفۃ الوقت ہی پوری اسلامی دنیا دا واحد مقتدر اعلیٰ سی لیکن اس اسلامی ریاست دے مغربی صوبے، افریقیہ نوں قابو وچ رکھنا اک نہائیت ہی کم سود سودا سی، تے اوتھے دے عوام وی باغیانہ روش رواں رکھدے سن اورعموماََ خلیفہ دے اختیارات نوں مننے توں صریحاََ انکار کردیندی۔ ایہ اوہی دور سی جدوں ابراہیم بن اغلب جداں نامور صاحب تدبیر سیاستدان نے خلیفہ نوں اسس مسلئہ دا اک حل پیش کيتا۔ اس نے اس علاقے نوں اپنے تے اپنے خاندان دے لئی بطور امارت حکومت کرنے دے اختیار کيتی عنائیت دا مطالبہ کيتا۔ بدلہ وچ اس نے خلیفہ دے نال تاعمر دیانتدار رہنے دی قسم اٹھانے دے نال نال سالانہ محصول وی جمع کرنے دا وعدہ کيتا۔ اس طرح افریقیہ دے بنو الاغلاب (۸۰۰ توں ۹۰۹ء) تریخ دے پناں وچ درج ہو گئے۔
ہارون دے لئی اصل مسلئہ اس دے اپنے ہی گھر توں کھڑا ہويا: اسنوں جانشینی دے لئی اک لائحہ عمل مرتب کرنا سی۔ اس دے دو مشہور بیٹےآں وچ الامین تے المامون شامل سن ۔ ہارون دی خواہش سی کہ اوہ حکومت دی باگ ڈور الامین (۸۰۹ توں ۸۱۳ء خلیفہ) نوں سونپے لیکن ریاست نوں دونے بھائیاں وچ تقسیم ہونا سی۔ المامون نوں اپنے علاقےآں اُتے خلیفہ دا محکوم تے وارث دے طور اُتے حکومت کرنا سی۔ ایہ منصوبہ پر ناکام رہیا۔
الامین دے سونے دے دینار
ہارون دی موت دے بعد، اس دے بیٹےآں دے وچکار اندرونی خانہ جنگی شروع ہو گئی سی تے اس دی لپپٹ وچ سارا راج ہی آگیا جس دے سامنے انتشار، بد امنی تے طوائف الملوکی دی حالت اک ہتھ دے فاصلے اُتے کھڑی سی۔ ايسے وجہ توں اسنوں ’’چوتھے فتنہ’’ یا عظیم عباسی خانہ جنگی (۸۱۱ توں ۸۱۹ء) دے ناں توں موسوم کيتا جاتااے۔ صوبےآں دے حوالے توں اندرونی فساد کم و بیش ۸۳۰ء تک جاری رہیا۔ ابتداََ جنگ وچ اپنا پلڑا بھاری رکھنے والا الامین بعد وچ میدان جنگ وچ وڈی وڈی شکستاں دا ساما کر رہیا سی تے شہر بغداد ہی اس دی حکومت دا واحد قلعہ تے گڑھ رہ گیا سی۔ المامون دی افواج دی جانب توں حد توں ودھے ہوئے حصار دی بدولت،خلیفہ نے ہتھیار سُٹنا بہتر سمجھیا۔ نظر بندی دے عالم وچ ، الامین نوں وحشی ایرانی فوجیاں دے ہتھوں بے دردی توں قتل کر دتا گیا۔ کچھ دے مطابق المامون نوں اپنے بھائی دے قتل اُتے واقعی ہی بہت افسوس ہويا سی تے اس نقصان دا ازالہ کرنے دے لئی اس نے اس دے بچےآں دی کفالت دی ذمہ داری اپنے سر لے کے انہاں نوں وی اپنے بچےآں دی طرح ہی پالیا۔ ہور ایہ کہ اس نے مجرماں نوں سزا دینے وچ وی چھیتی برتی۔
خلیفہ المامون (۸۱۳ توں ۸۳۳ء) تک حکومت دے فرائض منصبی سنبھالے رکھے تے حالانکہ اسلا دا درخشاں تے سنہری دور بام عروج اُتے سی، ایہ جلد ہی ماند پڑنے والا سی۔ بھائیاں دی جنگ تاں ختم ہو گیْ سی لیکن اس خلفشار نوں ختم ہوݨ تے سلطنت نوں دوبارہ امن دی سطح اُتے واپس آنے دے لئی اک دہائی توں ودھ وقت درکار سی۔ فن، جمالیات تے علم دے لئی المامون دا شوق درجہ کمال سی پہنچ گیا تے اس معاملے وچ اسنوں اپنے باپ اُتے وی سبقت حاصل سی لیکن و اکثریتی مسلمان عوام دے بنیادی عقائد دا پاس نہ رکھدے ہوئے اپنے معاشرہ نوں عقلی بنیاداں پراستوار کرنا کئی اسلامی مورخین دے نزدیک اس دی قدر نوں گھٹا گیا۔ انہاں اقدامات وچ قرآن نوں نويں سرے توں لکھنا یا اس وچ ترمیم کرنے دے امکان دے حوالے توں وی مباحث شامل سن ۔
اقتدار کھو گیا سودھو
المامون دی وفات دے بعد، بنو عباس اک اخلاقی تے تمدنی زوال دے دور وچ شامل ہو گئے۔ مامون دے جانشین انہاں اُتے عائد ہوݨ والی اِنّی وڈی ذمہ داری دے نال انصاف نہ کر سکے تے اسنوں نبھانے دی قدرت نہ رکھدے سن ۔ المعتصم (۸۳۳ توں ۸۴۲ء) تے الواثق (۸۴۲ توں ۸۴۷ء) نے اپنے ذاتی ترک نژاد ذاتی راکھےآں نوں شاہی محل دے معاملات اُتے اپنا اثر و رسوخ نافذ کرنے دا اختیار سونپ دتا۔ عباسیاں دی حاکمیت تے سربرآوردگی دے تابوت وچ آخری کیل اودوں لگی جدوں المتوکل (۸۴۷ توں ۸۶۱ خلیفہ) نوں انہاں ترکاں دی شورش تے سرکشی دے نتیجہ وچ قتل کر دتا گیا۔ ایہ امر مسلم اے کہ المتوکل شرابی تے بدکار سی تے انہاں نوں صفات دی وجہ توں اسنوں ’’عرب نیرو‘‘ دے لقب توں نوازیا گیا، لیکن اس دے قتل نے اس دے بیٹے المستنصر (۸۶۱ توں ۸۶۲ خلیفہ)، جسنوں بطور ناں نہاد حکمران تے کٹھ پتلی دے طور اُتے مققر کيتا گیا سی، پرترکاں دے اختیار نوں حد درجہ ودھیا دتا۔ نتیجتاََ، کچھ عرصے بعد ہی اس نوجوان شہنشاہ دی موت واقع ہو گئی۔
۹۰۹ء وچ فاطمیاں دی صورت وچ ، جو کہ نبی اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی دھی حضرت فاطمہ الزہرا ، دی نسل وچوں سن، اک نیہہ پرست شیعہ گروہ دا طوفان اٹھا جو کہ خلافت توں ہی مناکھر سی۔ انہاں نے بغداد دے عقیدت مند بنو الاغلاب دا وی صفایا کر دتا تے اپنے اقتدار دا دائرہ کار وسیع کردے رہے۔ آخر کار، فاطمیاں نے مصر تے مکہ تے مدینہ اُتے مشتمل حجار دے علاقے اُتے اپنا تسلط قائم کر ليا۔ اسلام دے انہاں سب توں مقدس شہراں وچ انہاں دے ناں دے خطبے سنائے جاندے سن ۔ ۹۲۹ء، قرطبہ دی امارت قرطبہ نے اپنے وجود اُتے خلافت دیاں دلیلاں دینا شروع کر دتیاں۔
فاطمی سلطنت دی توسیع سودھو
لیکن بنو عباس دے لئی (جو کہ خود سنی سن ) سب توں وڈی ذلت حالے باقی سی،تے اوہ اک ہور شیعہ گروہ، آل بویہ دی طرف توں دتی جانی سی۔ علی ابن بویہ (۸۹۱ توں ۹۴۹ء) اس ایرانی شیعہ گروہ دا بانی سی جس نے ۹۴۵ء وچ عباسیاں دی راج دھانی بغداد اُتے قبضہ کر ليا۔ عباسیاں دے لئی اس واقع توں اس توں ودھ فرق نہ پڑ سکیا کہ انہاں دے نزدیک سر توڑ کوششاں کرنے والا گروہ ہی بدلا سی، تے ہور برآں کہ، اک دے بعد دوسرے عوامی سربراہان نے اپنی اپنی انفرادی آزادی دا اعلان کر دتا سی، جس توں انہاں دی سلطنت اوداں ہی پارہ پارہ ہو رہی سی۔
تاریخی وتیرے نوں مد نظر رکھدے ہوئے تے انہاں تاریخی کہاوتاں یا اصولاں دی حقانیت نوں ثابت کرنے دے لئی اک مرتبہ فیر وسطی ایشیاء دے میداناں توں حملہ آور آئے تے آل بویہ نوں نیست و نابود کر کے چلے گئے، سلجوقی ترک، جنہاں نے کچھ ہی عرصہ پہلے سنی اسلام قبول کيتا سی ( تایم انہیاں نے ہن وی کئی اسلام توں پہلے روایات دا ساتھ نئيں چھڈیا سی) وسطی ایشیاء توں اناطولیہ دے وسیع و عریض میداناں تے زمین دے خطےآں اُتے چڑھ دوڑے تے فیر ۱۰۵۵ء وچ سلطان سلجوق دے اک بیٹے، تغرل بیگ نے بغداد نوں اپنے تصرف وچ لے لیا۔ آل بویہ نوں دارالخلافہ توں کڈ باہر کيتا سی لیکن خلیفیاں دی صورت وچ کٹھ پتلیاں دا سلسلہ یونہی برسرپیکار رہیا۔
عباسی سلطنت دا بکھراوؑ (۸۹۱ توں ۸۹۲)
صلیبی جنگاں سودھو
جداں جداں گیارہويں صدی ودھ رہی سی، سلجوقی طوفان تھمنے دا ناں ہی نئيں لے رہیا سی۔ لیکن صدی دے اختتام تک دن فیر چکے سن تے اوہ اس قدر مضبوط تے قابل ذکر طاقت نئيں رہے سن جداں کہ اوہ ماضی وچ سن ۔ جدوں ۱۰۹۶ء وچ یورپی معززین تے اشرافیہ نے پہلی مرتبہ ارض مقدسہ اُتے قدم سی، سلجوقی منتشر ہو چکے سن تے مزاحمت کرنی دی سقت نہ رکھدے سن ۔ عباسی، جو کہ ہن وی مسلم امہ دے ناں نہاد سربراہ سن، بلا چواں چراں محض انہاں شرفا دی کاروائیاں نوں تماشائی بن دے دیکھدے رہے تے سلجوقیاں نے وی جنگ توں کنارہ کشی اختیار کر لئی۔
مصر (فاطمیاں) تے ارض مقدسی (صلیبیاں) دی شاندار صورتحال نوں بدلنے دا طرہ صرف اک شخص تے اک نعرہ دے سر سجتا اے۔ اوہ شخص اے صلاح الدین تے اوہ نعرہ اے جہاد۔ صلاح الدین (۱۱۳۸ توں ٍٍ۱۱۹۳ زندگی) اک سنی تجدید کار رہنما سی جس نے ۱۱۶۹ء وچ مصر وچ شہرت اختیار کيتی تے ۱۱۷۱ء وچ فاطمیاں دی اجارہ داری نوں جڑ توں اکھاڑ پھینکا۔ ایسا کردے ہوئے اس نے حالے تک فاطمی رقبے نوں عباسیاں دی سرکردگی وچ سونپ دتا۔ اس نے ارض مقدسہ وچ مسلماناں دے جواز نوں زندہ رکھیا تے اپنی ساری زندگی صلیبیاں تے انہاں دے حلیفاں دے خلاف تلوار اٹھائے کٹ دتی۔ ۱۱۸۷ء وچ معرکہ حطین وچ اسنوں اک شاندار فتح نصٰیب ہوئی جدوں لاطینی افواج دی اکثریت نوں اس نے گھٹںے ٹیکنے اُتے مجبور کر دتا، اس دی وفات دے بعد وی، صلیبی کدی اپنی کھوئی ہوئی ہمت، حوصلہ تے طاقت نوں دوبارہ حاصل نہ کر پائے تے بالاخر انہاں نوں ۱۲۹۱ء وچ اک نويں مصری مسلم فوج، مملوک سلطنت (۱۲۵۰ توں ۱۵۱۷ء) دے ہتھوں ارض مقدسہ وچ اپنی آخری پناہ گاہ عکا نوں وی خیرآباد کہنا پيا۔
فاتح صلاح الدین دی اک یورپی ماہر دے ہتھ توں بݨائی گئی تصویر
صلیبی جنگاں دے پس پردہ عباسی انی کھوئی ہوئی جنگی تے سول برتری نوں دوبارہ حاصل کر رہے سن ۔ اس عظیم کم دی ذمہ داری اٹھانے والے شخص نوں وی اس جرم دی پاداش وچ سلجوقیاں دے ہتھ اپنی جان گنوانا پڑٰی سی۔ ایہ شخص خلیفہ المسترشد (۱۰۹۲تا ۱۱۳۵ دور) سی جس نے خلیفہ دی اپنی ذاتی فوج تیار کرنا شروع کيتی۔ ایہ کم المکتفي (۱۱۳۶ توں ۱۱۶۰) دے عہد وچ پایہ تکمیݪ تک پہنچیا جس نے بعد وچ اپنے گھرانے دی مکمل آزادی دا اعلان کر دتا سی۔ اس نڈرانہ عمل توں سیخ پا ہو کے سلجوقیاں نے ۱۱۵۷ء وچ بغداد دا محاصرہ کر لیا لیکن شہر دے پایہ وچ لغزش نہ آئی تے کئی بے سود تے لاحاصل کوششاں دے بعد، ترکاں نوں شہر دی فصیل توں پسپا ہونا پيا۔ اپنی انتظامی شان تے بغداد دی دیواراں توں لے کے بین النہرین تے ایران دے علاقےآں تک عباسیاں نوں اپنی عزت واپس دلوانے وچ مدد کرنے پے الناصر (وفات ۱۲۲۵ء) دا کردار وی قابل ذکر اے۔ انہاں افعال دی بنا اُتے مورخین اسنوں آخری پراثر عباسی بادشاہ تصور کردے نيں۔
سقوط بغداد تے نتائج سودھو
اس نويں حاصل کيتی گئی آزادی نوں جلد ہی اک مرتبہ فیر خطرہ لاحق ہويا تے اتفاقاََ ایتکیں وی حملہ آور وسطی ایشیاء توں ہی اٹھے سن ۔ ایہ منگول سن جنہاں نوں ۱۲۰۶ء وچ چنگیز خان نے اک عظیم الشان فوج وچ ترتیب دے دتا۔ آخری رسمی بادشاہ المعتصم (۱۲۴۲ توں ۱۲۵۸ دور) نے اپنی فوج نوں ختم کر کے تے فیر ہلاکو خان دی چنوتی قبول کر کے تقریاََ اک گناہ ہی سرزد کيتا سی۔ بیوقوفی دی اس داستان رقم دی وجہ اُتے مورخین اختلاف کردے نيں؛ ایہ حقیقت روز روشن دی طرح عیاں اے کہ خلیفہ نوں اسلامی ریاست دے ہر کونے توں مدد مݪݨ دی توقع سی۔ اوہ ایہ بھُل گیا سی کہ تمام اسلامی ریاستاں اپنے اپنے مسائل سلجھانے وچ مصروف سی۔
منگولاں دا محاصرہ بغداد سودھو
منگول افواج نے ۱۲۵۸ء وچ بغداد دا محاصرہ کے لیا تے اپنے جنگی طریقہ واردات توں بیت الحکمۃ ورگی عظیم الشان عبارات نوں زمین بوس کر دتا تے اس دی کل آبادی نوں بے رحمی توں قتل کر دتا گیا۔ خلیفہ نوں اک قالین وچ لپیٹ کر گھوڑےآں دے سم تلے روندا گیا۔ شاہی خاندان دے بوہتے افراد دا قتل کر دتا گیا۔ شاہی خاندان دے محض اک بچے نوں بخشا گیا جسنوں بعد وچ منگولیا بھیج دتا گیا تے اک شہزادی دی وی جان خلاصی کر دتی گئی تاکہ اوہ ہلاکو دے حرم دا حصہ بن سکے۔ اسلام دے مرکز تک پہنچنے دی منگول پیش قدمی نوں عین جالوت (۱۲۶۰ء) دی جنگ وچ مملوک سلطنت دے ہتھوں روک دتا گیا۔ مملوکاں نے فیر قاہرہ وچ عباسیاں دی اک لڑٰی نوں ناں نہاد خلیفہ بنائے رکھیا لیکن ایہ افراد کٹھ پتلہ توں کچھ ودھ نئيں سن ۔ ۱۵۱۷ء وچ سلطنت عثمانیہ (۱۲۹۹ توں ۱۹۲۴ء) دے سلطان سلیم اول نے مملوک علاقےآں نوں فتح کر کے خلافت دا عہدہ اپنی نسل وچ منتقل کر ليا۔
اختتامیہ سودھو
بنو امیہ دے خلاف عباسی سازش بہت حد تک کامیاب رہی لیکن عباسیاں نے وی انہاں انتظامی معاملات نوں اپنایا جنہاں دے لئی انہاں نے امویاں دی خلافت دی سی۔ والیان ریاست نوں اقتدار توں ہٹانے دے بعد، عباسیاں نے اپنے اجداد توں کم علاقہ دا اختیار سنبھال لیا چونکہ ہسپانیہ ہمیشہ دے لئی انہاں دے ہتھ توں نکل چکيا سی۔ عباسیاں دے عروج دے نال ہی اسلامی سلطنت بکھرنا شروع ہو گئی سی نہ کہ بعد وچ جداں کہ کئی افراد سمجھدے نيں۔ بنو عباسنوں ہور علاقےآں دی فتوحات تے رقبہ نوں وسیع کرنے وچ کوئی دلچسپی نئيں سی، انہاں نے تاں امارت قرطبہ دے خلاف لڑںے دے لئی یورپی افواج توں وی ہتھ ملانے دی کوشش کيتی کیونہ موخر الذکر دونے دی حریف حکومت سی۔
سب توں قدیم عباسی دور دی تحریر
کئی عباسی بادشاہ مادر زاد یا فطری سیاستدان نئيں سن ۔ اوہ تاں صرف ریاستی معاملات وچ لوکاں اُتے انحصار کرنا جاݨدے سن ۔ المامون دے دور وچ عرباں دی برتری اُتے مبنی ریاستی و معاشرتی ڈھانچہ ٹوٹنے لگیا کیونجے المامون اپنی والدہ دے نسب دی وجہ توں ایرانیاں توں ہمدردی رکھدا سی۔ اس دی موت دے بعد ریاستی ساخت وچ پیدا ہونی والی دراڑٰاں بہت گہری ہو گئياں تے خاندان عباسیہ باقی جماعتاں دا غلام بن گیا۔ بعد وچ آںے والے خلفاء دی کوششاں توں عباسیاں دی طاقت تاں واپیس آ گئی تے بلاشبہ ایہ کوششاں قابل تعریف نيں لیکن ہر شخص تے ہر شے انہاں دے خلاف سی۔ سقوط بغداد کسی دور وچ دنیا دی سب توں پرشکوہ تے عالی شان ریاست دا ناگزیر اختتام سی۔ شریعہ تے جدید دنیا دی صورت وچ انہاں دا ترکہ آج وی اسيں تک پہنچیا چلا آرہیا اے۔ ہر قسم دے فنون، تعلیم تے بالخصوص قدرتی مظاہر کیتی سائنسی بنیاداں اُتے تحقیق دی سرپرستی بعد الذکر امر دی واضع دلیل اے۔
ہورویکھو سودھو
کتابیات سودھو
- Ali, S. A. A Short History of the Saracens, Being a Concise Account of the Rise and Decline.. Forgotten Books, 2012.
- Alkhateeb, F. Lost Islamic History. C Hurst & Co (Publishers)Ltd, 2020.
- Doak, R. S. Empire of the Islamic World. Chelsea House Publications, 2009.
- Iskander, J. "Abbasid Caliphate (750-1258)." Encyclopedia of Islam, edited by Campo, J. E. Checkmark Books, 2009, 1-2.
- Saunders, J. J. A History of Medieval Islam. Routledge, 1978.
- Sonn, T. Islam. Wiley-Blackwell, 2015.
- Terry, J. J. "Abbasid dynasty." Encyclopedia of World History, edited by Ackermann, M. E. et al. Facts on File, 2008, 1-2.