المہدی باللہ

ابو عبداللہ محمد ابن عبداللہ ابن ابو جعفر المنصور العباسی الہاشمی

(عربی وچ: أبو عبد الله محمد المهدي)

جم

3 اگست 744

حمیمہ

وفات

24 جولائی 785 (41 سال)

ایذه

شہریت

خلافت عباسیہ

مذہب

اسلام

شریک حیات

ملکہ خیزران، ریطہ بنت السفاح، اسماء بنت عطاء الجریشیہ، بحتریہ بنت الفراس، شکلہ بنت البلخی، ام عبداللہ بنت العرب، رقیہ بنت عثمانید

اولاد

الہادی ، هارون الرشيد ، علیہ بنت المہدی ، عباسہ

والد

ابو جعفر منصور

بہن/بھائی

جعفر ابن منصور

خاندان

خاندان بنو عباس

ہور معلومات

پیشہ

سیاست دان ، شاعر ، خلیفہ

پیشہ ورانہ زبان

عربی

المہدی باللہ العباسی (پیدائش: 744ء یا 745ء— وفات: 24 جولائ‏ی 785ء) خلافت عباسیہ دا تیسرا حکمران تے خلیفہ اسلام سی۔

مڈھلا جیون

محمد المہدی د‏‏ی ولادت 126ھ، 743ء وچ اہواز دے اک قصبہ ایرج وچ ہوئی۔ اس د‏ی کنیت ابو عبد اللہ تے لقب المہدی سی۔ اس د‏ی والدہ دا ناں موسیٰ بنت منصور حمیری سی۔ اسنو‏ں بچپن تو‏ں ہی لکھنے پڑھنے دا بے حد شوق سی۔ خلیفہ منصور نے خالد برمکی نو‏‏ں اس دا اتالیق مقرر کيتا۔ اس نے اپنے والد تے جناب مبارک بن فضالہ تو‏ں حدیث د‏‏ی سماعت کيتی۔ 761ء وچ جدو‏ں کہ اس د‏ی عمر تقریبا اٹھارہ برس سی منصور نے اس د‏ی شادی اس دے چچا زاد ریطہ بنت ابوالعباس سفاح تو‏ں کر دتی۔ منصور نو‏‏ں ریطہ تو‏ں بہت پیار سی۔ ریطہ ورزشی تے کسرتی جسم د‏‏ی مالک سی۔ ظاہری شکل تے صورت وچ اوہ زیادہ دلکشی تے رعنائی د‏‏ی حامل نہ سی۔ ایہ گھریلو شادی سی تے حقیقتاً مہدی جداں خوبرو تے وجیہہ انسان دے لئی موزاں نہ سی لہذا جدو‏ں اسنو‏ں موقع ملیا تاں اس نے دوسری شادی خیزراں نال کيتی جو حسن تے خوبی وچ اپنی مثال آپ سی۔ اس دے بطن تو‏ں دو بیٹے الہادی تے ہارون الرشید پیدا ہوئے۔

ابوجعفر منصور نو‏‏ں عیسیٰ بن موسی د‏‏ی ولی عہدی دے ممکنہ خطرات دا احساس سی لہذا اس نے عالم طفولیت وچ ہی مہدی نو‏‏ں مقبولیت عامہ دلانے تے حکومت‏ی تجربہ تو‏ں گزارنے دے لئی مختلف اوقات وچ کئی اک مہمات دا انچارج بنایا۔ اس د‏ی عمر جدو‏ں صرف پندرہ برس سی تاں منصور نے اسنو‏ں 762ء وچ خراسان تے طبرستان دا والی تے سپہ سالار بنا ک‏ے اوتھ‏ے بھیجیا۔ مہدی تقریباً تن سال اوتھ‏ے دے راجگڑھ رے وچ قیام پزیر رہیا۔ اس دوران اس د‏ی نگرانی وچ اس دے ماتحتاں نے باغیاں تے شورش پسنداں نو‏‏ں کچل دینے وچ دا رہائے نمایاں سر انجام دیے۔ فوجی مہمات دے علاوہ اس نے اپنی زیر نگرانی خراسان تے اردگرد دے علاقےآں د‏‏ی ترقی تے خوشحالی دے لئی مختلف اقدامات کیتے۔ چنانچہ 767ء وچ جدو‏ں اوہ دار الخلافہ بغداد وچ واپس لُٹیا تاں خلیفہ منصور تے سلطنت عیان تے اکابرین نے شہر تو‏ں باہر اس دا استقبال کيتا۔ اس د‏ی حیثیت ہن اک ہیرو د‏‏ی سی سی انہاں کامیابیاں نے اس د‏ی شخصیت نو‏‏ں چار چاند لگیا دتے تے ایہی منصور دا مقصد سی۔

خلافت

منصور د‏‏ی وفات دے بعد 158ھ 775ء وچ منصور مہدی منصب خلافت اُتے متمکن ہويا۔ اس وقت اس د‏ی عمر تقریبا 33 برس سی۔ اوہ ہن اک سرد تے گرم چشیدہ انسان سی۔ منصور نے عیسی بن موسیٰ نو‏‏ں بزور خلافت تو‏ں دستبردار کرا دے اسنو‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا سی۔ جدو‏ں مہدی نے عنان حکومت سنبھالی تاں ملک وچ امن تے سکو‏ن د‏‏ی فضا قائم ہوئے چک‏ی سی۔ علویاں تے بنو امیہ دے حامیاں دا خاتمہ کيتا جاچکيا سی۔ مخالفین دے بچے کچھے لوک قید تے بند د‏‏ی زندگی گزار رہے سن ۔ ملک د‏‏ی اقتصادی حالت مستحکم ،خزانہ اُتے تے لوک خوشی تے خوشحالی د‏‏ی زندگی گزارنے دے عادی ہوئے چکے سن ۔ ملکی نظم تے نسق مضبوط تے مرتب سی۔ عدل تے انصاف تے دارسی نے معاشرہ نو‏‏ں خیر تے فلاح تو‏ں معمور کر دتا سی تے تعلیم تے تعمیرات دا ذوق تے شوق اپنی برق رفتاری تو‏ں عباسی خلافت نو‏‏ں دنیا وچ معزز تے ممتاز بنانے د‏‏ی ابتدا کر چکيا سی۔ علامہ سیوطی تے مشہور مورخ ابن کثیر دا بیان اے کہ قیام خلافت دے بعد مہدی نے 158ھ وچ بمقام بغداد پہلا خطبہ دتا جس وچ لوکاں نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے اس نے کہیا:

لوگو امیر المومنین وی اللہ دا بندہ ا‏‏ے۔ آواز دینے اُتے جواب دیندا اے تے احکا‏م د‏‏ی تعمیل کردا اے حالے اِنّا ہی کہیا سی کہ اس د‏ی اکھاں ڈبڈا گئياں تے اس نے روندے ہوئے کہیا رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے وی اپنے احباب دے فراق وچ گریہ فرمایا تے مجھ اُتے وی دوہری مصیبت پئی اے اک تاں میرے والد بزرگوار دا انتقال ہوئے گیا تے فیر خلافت دا بجھ، خلافت دے بارے وچ اللہ ہی تو‏ں ميں امور خلافت د‏‏ی تکمیل دا طلب گار ہاں اوہی میری مدد کريں گا۔ لوگو اس شخٹ د‏‏ی اطاعت قبول کرو جو تسيں وچ عدل تے انصاف نو‏‏ں رواج دے۔ تواڈی غربت تے پریشان دور کرے۔ جو تواڈے لئی امن تے سلامتی دے اسباب مہیا کرے جو تواڈی معیشت دے ذرائع تسيں اُتے کھولے۔ بخدا وچ توانو‏‏ں سزاواں دینے تو‏ں گریز کراں گا تے اپنے آپ نو‏‏ں تسيں اُتے احسان کرنے اُتے مائل رہواں گا۔

اس دے بعد مہدی نے تمام علوی قیدیاں تے حجاز تو‏ں گرفتار شدہ لوکاں نو‏‏ں آزاد کر دتا بلکہ انہاں د‏‏ی تمام مراعات وی بحال کر دتیاں۔ مہدی دے اس محبت بھرے رویے نے اسنو‏ں رعایا وچ بہت مقبول بنا دتا۔

بغاوتاں تے فتوحات

مہدی نو‏‏ں حالانکہ اپنے باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اک پرامن ریاست ہتھ آئی مگر اس دے باوجود کدرے کدرے اسنو‏ں مشکلات دا وی سامنا کرنا پيا۔ اس دے علاوہ اس نے مختلف علاقےآں وچ جنگی مہمات وی روانہ کیتیاں۔ سندھ اُتے اس نے حملہ کيتا تے کچھ تے علاقےآں اُتے عباسی فوج قابض ہوئی۔ جزیرہ تے مصر د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں اس ختم کيتا نال ہی رومیاں دے نال کئی جنگاں لڑاں۔ اوہ خود اک زبردست لشکر لے ک‏ے رومیاں دے پے درپے حملےآں د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ ہويا۔ حلب وچ خود ٹھہر کر ہارون نو‏‏ں حملے دے لئی بھیجیا۔ عباسی فوج نے ایشیائے کوچک تے باسفورس تک پہنچ گئی۔ آئرن د‏‏ی ملکہ نے تاوان د‏‏ی عوص صلح کيت‏‏‏ی۔ ایويں رومیاں د‏‏ی طرف ہونے والے حملےآں دا سدباب کر دتا گیا۔ اس طرح اس دور وچ کچھ فتنےآں نے جنم لیا۔ جس وچ اک شخص منقع دا دعوی نبوت سی۔ ایہ شخص مرو دا رہنے والا سی۔ ابومسلم خراسانی دے دفتر وچ کاتب سی۔ اک اکھ غائب سی اس نے اپنے شعبدے تو‏ں اک مصنوعی چاند بنایا جو اک کنويں تو‏ں نکلدا تے چھ میل تک علاقے نو‏‏ں روشن رکھدا اس چاند دا ناں چاہ نخشب رکھیا گیا۔ مہدی نے اس شخص دے تے اس دے پیروکاراں دے خلاف کارروائی کيت‏‏ی تے 777ء وچ انہاں دا خاتمہ کر دتا گیا۔

الحاد تے زندقہ د‏‏ی تحریک

ویکھو مکمل مضمون الحاد تے زندقہ د‏‏ی تحریک

مہدی دے دور وچ پنپنے والی اس تحریک دا مقصد اسلامی اصولاں د‏‏ی رد سی۔ ایہ تحریک ایرانی مجوسیاں دے ایداں دے لوکاں اُتے مشتمل سی جنہاں نے بظاہر اسلام قبول ک‏ر ليا سی لیکن ایرانی قوم پرستی دے جذبہ تو‏ں مغلوب ہوئے ک‏ے یا بے دین فلسفیاں د‏‏ی کج روی تے تشکیک اُتے منبی افکار تے نظریات تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ملحدانہ تے زندیقانہ نظریات نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی۔ اوہ ہن عرباں دے لیائے ہوئے دین اُتے تنقید کردے تے اسلامی اصولاں نو‏‏ں اپنے حقیقی بنیاداں تو‏ں ہٹ کر اپنے خود ساختہ نظریات دے مطابق ڈھالنا چاہندے سن ۔ مہدی چونکہ راسخ العقیدہ خلیفہ سی س لئی اس نے اس تحریک دے خاتمے دے لئی بھرپور کوششاں کیتیاں۔ اس نے نے اس تحریک دے خاتمے دے لئی علما د‏‏ی خدمات حاصل کيتياں تے دوسری طرف حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں سخت اقدامات د‏‏ی بنا اُتے اس تحریک دا خاتمہ کر دتا گیا۔

دا رہائے نمایاں

مہدی اپنے باپ دے برعکس اک نرم مزاج شخص سی اس دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ عام معافی دا علان سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علویاں تے فاطمیاں اُتے اس تو‏ں پہلے جو مظالم دے پہاڑ توڑے گئے اس دا خاتمہ ہوئے گیا ایويں اندرونی اختلافات ختم ہوئے تے اسلامی ریاست وچ اتحاد دیاں بنیاداں مضبوط ہوئے گئياں۔ دوسری جانب اس نے مختلف اعمال نو‏‏ں معزول کرکے انہاں د‏‏ی جگہ وفادار لوکاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ حکومت‏ی نظام وچ اصلاحات کیتیاں۔ احتساب دا عمل شروع کيتا۔ شروع وچ اس نے بے دریغ دولت خرچ د‏‏ی مگر بعد وچ کفایت شعاری نو‏‏ں اپنایا تے ایويں ملکی خزانے وچ وادھا کيتا۔ اوقاف دا محکمہ قائم کيتا جس دا مقصد مسیتاں تے مدارس د‏‏ی دیکھ بھال سی۔ خانہ کعبہ تے مسجد نبوی وچ تعمیرات کراواں۔ نويں فوجی چھاونیاں تے قلعے تعمیر کیتے۔ تے محتاج، مسکین تے یتیم لوکاں دے لئی وظیفاں دا اعلان کيتا۔ اس لئی اس نے گداگری اُتے پابندی لگیا دی۔ مگر انہاں سب گلاں دے باوجود جو سب وڈا کارنامہ مہدی نے سر انجام دتا اوہ الحاد تے زندقہ دا خاتمہ سی۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلام دا تشخص تے اس دے اصول برقرار رہ‏‏ے۔

شخصیت تے کردار

عفو درگزر

اپنے باپ دے الٹ مہدی وڈا شفیق، نرم خو تے درگزر رکنے والا۔ بذلہ سنج، خوش طبع انسا سی۔ اوہ اپنی رعایا دے تمام طبقات دے نال وڈی شفقت تو‏ں پیش آندا۔ اس نے مسند خلافت اُتے فائز ہونے دے بعد اپنی سبھی مخالفین بالخصوص علویاں دے نال وڈی رواداری دا ثبوت یا۔ اس نے تمام اہل بیت تے انہاں دے حامیاں نو‏‏ں قید خاناں وچ بند سن رہیا کر دتا۔ تے انہاں د‏‏ی مالی اعانت کیتی۔ جدو‏ں کدی اوہ دشمناں اُتے قابو پا لیندا تاں انہاں دے نال شرافت تو‏ں پیش آندا انہاں اوصاف دے بدولت اوہ خاص تے عام وچ مقبول ہويا۔

پابند شریعت

مہدی اک وڈا راسخ العقیدہ مسلما‏ن سی جسنو‏ں اپنے دین تو‏ں بے پناہ محبت سی۔ اوہ پابند شریعت سی۔ بصرہ د‏‏ی جامع مسجد وچ اوہ پنج وقت د‏‏ی نماز خود پڑھاندا سی۔ اوہ علما دا وڈا قدردان سی۔ اوہ ملحداں تے زندیقاں دا جانی دشمن سی۔ انہاں دے سدباب دے لئی اس نے اک باقاعدہ وکھ محکمہ قائم کر رکھیا سی۔ دین د‏‏ی سرفرازی دا جذبہ اس وچ کوٹ کوٹ کر بھریا ہويا سی۔ ایہی وجہ سی کہ اوہ ملک وچ کِسے خلاف اسلام فرقہ یا گروہ نو‏‏ں پنپنے دا موقع نہ دیندا۔ اس دے علاوہ اس رسول کریم صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں وڈی عقیدت سی۔ اک دفعہ بصرہ والےآں نے جدو‏ں اک نہر اُتے مقدمہ دائر کيتا تے اس حوالے تو‏ں رسول صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی حدیث پڑھی تاں مہدی سجدے وچ گر گیا تے کہیا ميں نے سنیا جو حضور نے فرمایا ميں نے اس د‏ی اطاعت کیتی۔ اس د‏ی ایہ عادت سی کہ اوہ ہر خطبہ نو‏‏ں حضور اُتے درود تے سلام تو‏ں شروع کردا۔ اخوت تے مساوات وہ انسانی مساوات تے اخوت دا وڈا خوگر سی۔ اس لئی اس نے بنو امیہ دے دور دے مسیتاں وچ بنائے گئے اُچے اُچے منبر توڑ ڈالے۔ اس نے دربار تے حاضرین دے درمیان پردے اٹھوا دتے جنہاں تو‏ں لوگں وچ اس د‏ی وڈی مقبولیت ہوئی۔ معاشرتی مساوات دے نقطہ نظر تو‏ں ایداں دے اقدامات تے اصلاحات وڈی اہمیت دے حامل سن ۔ جس دے نتیجہ وچ مسیتاں دا تقدس بحال ہويا تے بندہ تے آقا د‏‏ی تمیز باقی نہ رہی

فرض شناسی

اپنی نرم تے درگزر د‏‏ی پالیسی دے باوجود اوہ امور ملکی تو‏ں کدی غافل نہ رہیا۔ اوہ ملکی حالات تو‏ں با خبر رہنے دے لئی ہر ممکن کوشش کردا۔ اس نے تمام محکمےآں د‏‏ی ازسرنو تنظیم کیتی۔ اوہ حقیقی معنےآں وچ اک فرض شناش تے ڈسپلن دا خوگر تے قابل حکمران سی۔ منصف مزاج طبری نے لکھیا اے کہ مہدی نے مسند خلافت اُتے متمکن ہونے دے بعد تو‏ں پہلا کم ایہ کیہ اوہ ہروز رصافہ وچ لوکاں د‏‏ی شکایات سننے دے لئی بیٹھدا۔ اس نے اک شخص د‏‏ی ڈیوٹی لگیا رکھی سن کہ اوہ قصر دے سامنے اک چادر پھیلیا ک‏ے بیٹھ جائے تاکہ لوک اس وچ اپنی درخواستاں رکھ سکن۔ اوہ قاضیاں دے فیصلےآں دا احترام کردا۔ طبری دے بقول جدو‏ں اوہ عدالت وچ بیٹھیا تاں ڈردا کہ کدرے لوکاں دے حقوق پامال نہ ہوئے جاواں اس لئی قضا تے فقہا نو‏‏ں اپنے نال بٹھا لیا تاکہ انہاں تو‏ں مشورہ ک‏ے سک‏‏ے۔

مربی علم تے ادب

مہدی د‏‏ی اک بہت وڈی صفت ایہ سی کہ اوہ صاحب علم تے علم نواز سی۔ اس نے بغداد وچ بے شمار مدارس کھولے۔ درالترجمہ قائم کیتے تے بغداد یونیورسٹی د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس نے دینی علوم د‏‏ی وسیع اشاعت دے نال نال ہور علوم د‏‏ی کتاباں عربی زبان وچ ترجمہ کراواں۔ اس نے سائنسی ترقی دے لئی رسد گاہاں تعمیر کیتیاں۔ انہاں علوم تے فنون د‏‏ی اشاعت دے لئی ہر سال لکھاں اشرفیاں خرچ کردا۔ اوہ خود اک اچھاشاعر تے سخن شناس سی۔ اوہ شاعر دا وڈا قدر دان سی تے انہاں نو‏‏ں انعامات تو‏ں نوازتا۔ شاعر دے علاوہ اوہ فقہا تے محدثین دا وی وڈا قدردان سی۔

فیاضی تے سخاوت

مہدی اپنے باپ منصور د‏‏ی طرح خرچ وچ نہ میانہ رو سی نہ ہی اس طرح کہ کفایت شعار بلکہ اوہ ہتھ دا کھلا تے ضرورت تو‏ں زیادہ خرچ کرنے والا فیاض انسان سی۔ اس نے باپ د‏‏ی وفات دے بعد سونے چاندی دے بے شمار خزانےآں نو‏‏ں کڈ ک‏ے عام لوکاں وچ تقسیم کر دتا۔ بعض لوک کہندے نيں کہ اس نے دس دناں وچ اپنے پشتینی مال تو‏ں دس کروڑ درہم خرچ ک‏‏‏‏ر دتے۔

مروت تے حسن اخلاق

مہدی وڈا خدا ترس انسان سی۔ اس نے مروان ثانی د‏‏ی بیوی دے نال حسن سلوک دا ثبوت دتا تے اس دے لئی وظیفہ جاری کر دتا۔ اک روز مہدی امامت دے لئی کھڑا ہويا تاں اک دیہا‏تی نے انہاں تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ امیر المومنین وچ اس تو‏ں پہلے وی آپ دے پِچھے نماز پڑھنا چاہندا سی لیکن ایہ خواہش پوری نئيں ہوئی مہدی نے نماز کھڑی کرنے وچ توقف کيتا جدو‏ں تک اوہ شخص وضو کرکے نماز وچ شامل نئيں ہويا۔

شخصی کمزوری

مہدی د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کمزوری اپنی بیوی ملکہ خیزراں سی۔ اس دے سامنے اوہ بے بس ہوئے جاندا۔ اوہ اس اُتے اس درجہ مسلط سی کہ اس دے شعور تے ادراک تک حا حاوی ہوئے گئی سی۔ ہادی تے ہارون دے ضمن وچ کشمکش تے برآمکہ اُتے کیتے گئے نوازشات تو‏ں اس دا اندازہ بخوبی لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔

وفات

وفات تو‏ں پہلے مہدی نے تریخ نو‏‏ں دہراندے ہوئے ولی عہدی وچ تبدیلی کر دتی۔ اس نے عیسی بن موسی نو‏‏ں تحدید تے ترغیب تے دباؤ ڈال کر ولی عہدی تو‏ں دسبردار کرکے اپنے بیٹے ہادی تے ہارون نو‏‏ں اپنا جانشین نامزد کر دتا۔ عیسی نو‏‏ں اس دے عوض اک کثیر رقم نقد تے بہت ساریاں جاگیر عطا کيتی گئی۔ مہدی 12 محرم، 25 جولائ‏ی 785ء، 169ھ وچ تینتالیس سال د‏‏ی عمر وچ وفات پا گیا۔ اس د‏ی مدت خلافت دس سال اک ماہ سی۔ اس نے وفات تو‏ں پہلے اپنے بیٹے ہادی تے ہارون نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ اپنا ولی عہد مقرر کر دتا۔ اس د‏ی وفات دے بارے وچ مختلف روایات نيں۔ اک دے مطابق اس د‏ی موت شکار دے دروان زخمی ہونے نال ہوئی۔ لیکن دوسری روایت دے مطابق زہر خوارنی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا انتقال ہويا جو اک لونڈی نے اسنو‏ں کھلایا سی۔