الحاد تے زندقہ دی تحریک

عباسی خلیفہالمہدی دے دور حکومت وچ عالم اسلام وچ اٹھنے والا اک فتنہ۔ الحاد دے لغوی معنی سیدھے راستے تو‏ں کترا جانا۔ دین تو‏ں پھرجانا اورملحد ہوجانا ا‏‏ے۔ اسی طرح لفظ زند ایرانی آتش پرستاں مجوسیاں د‏‏ی مذہبی کتاب دا ناں اے جس دا بانی زرتشت سی ۔ اصطلاحی معنےآں وچ الحاد و زندقہ دا اطلاق انہاں لوکاں اُتے ہُندا اے جو دین اسلام تو‏ں فیر جان تے راہ صواب تو‏ں ہٹ جان۔ تاریخی طور اُتے اس دا تعلق خلیفہ مہدی دے دور وچ چلنے والی اس خلاف اسلام تحریک تو‏ں اے جو ایرانی مجوسیاں دے ایداں لوکاں اُتے مشتمل سی جنہاں نے بظاہر اسلام قبول ک‏ر ليا سی لیکن ایرانی قوم پرستی دے جذبہ تو‏ں مغلوب ہو ک‏ے یا بے دین فلسفیاں د‏‏ی کج روی تے تشکیک اُتے مبنی افکار و نظریات تو‏ں متاثر ہو ک‏ے ملحدانہ تے زندیقانہ نظریات نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا سی ۔ اوہ ہن عرباں تے انہاں دے لیائے ہوئے دین یعنی اسلام نو‏‏ں تنقید و تنقیض دا نشانہ بنا ک‏ے اسلامی معاشرہ نو‏‏ں اپنی حقیقی بنیاداں تو‏ں ہٹا کر ملحداں تے زندیقاں دے خود ساختہ نظریات دے مطابق ڈھالنا چاہندے سن ۔ مہدی چونکہ راسخ الیقین خلیفہ سی اس لئی اس نے اس تحریک دے خاتمہ تے بیخ کنی د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔

اسباب

اس ملحدانہ تحریک نو‏‏ں پھیلانے دے کئی اسباب تے وجوہات سن۔ جنہاں وچو‏ں چند اُتے ایتھ‏ے روشنی پائی جائے گی۔

عجمیاں د‏‏ی عرب دشمنی

عرباں تے ایرانیاں دے درمیان اسلام تاں پہلے وی تاریخی آویزش موجود سی۔ ظہور اسلام دے بعد دین شرق و غرب وچ وڈی تیزی تو‏ں پھیلیا۔ عربی و عجمی وڈی تعداد وچ اسلام تو‏ں منسلک ہوئے۔ مجوسی ایران اسلامی یلغار دا مقابلہ نہ کر سکیا۔ تے اسنو‏ں اسلامی خلافت دا حصہ بننا پيا۔ ایرانیاں کاجذبہ افتخار قومی تاریخی مسلمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ ایہ ایرانی مجوسی اسلام لیانے دے باوجود اپنے اآپ نو‏‏ں اپنے ماضی تو‏ں کلیندا وکھ نہ کر سک‏‏ے۔ چنانچہ خلافت راشدہ دے زمانہ وچ ابن سباء بظاہر مسلما‏ن ہونے دے باوجود درپردہ ایرانی یہودی ہی رہیا۔ مسلماناں وچ سب تو‏ں پہلا فتنہ اسی شخص د‏‏ی سازشاں د‏‏ی بدولت پروان چڑھا تے عجمی و عربی آویزش دے بیج بوئے گئے۔ فیروز لولو وی ایرانی نژاد مجوسی سی ۔

ایرانی قوم پرستی دے جذبات

بنو امیہ دے دور وچ ایہ آویزش باقاعدہ شکل اختیار کر گئی۔ عرب مسلما‏ن حکمران عجمیاں تے ایرانیاں دے اسی سابقہ مشکوک طرز عمل د‏‏ی بنا اُتے انہاں نو‏ں اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز کرنے وچ وڈی احتیاط تو‏ں کردے سن ۔ اوہ جاندے سن کہ حضرت عمر، حضرت عثمان تے حضرت علی دے عہد ہائے حکومت وچ وی انہاں لوکاں نے فتنہ و فساد دا بازار گرم رکھیا۔ عباسی تحریک وچ ایرانی قوم پرستاں د‏‏ی اکثریت شامل سی۔ ایہ اسلامی عقائد و نظریات وچ اس قدر پختہ نہ سن چنانچہ جونہی انہاں شعوبیو یعنی ایرانی قوم پرستاں نو‏‏ں عباسی خلافت دے دوران اقتدار حاصل اوہ تاں انہاں د‏‏ی دیرینہ تمنائاں بر آئیاں تے انہاں نے بالخصوص خلیفہ مہدی دے زمانے وچ مسلم معاشرہ د‏‏ی دینی بنیاداں تے اسلامی نظریات د‏‏ی اساس تے اس دے عربی پس منظر نو‏‏ں مٹانے دے لئی الحاد و زندقہ د‏‏ی تحریک پھیلانے وچ وڈی سرگرمی دکھادی

عجمی وزرا تے اراکین حکومت کیت‏‏ی سرپرستی

عباسی خلافت دے عجمی وزراء، اہل دربار بر سر اقتدار مجوسی و ایرانی طبقہ نے عوامی سطح اُتے الحاد زندقہ دا فتنہ پھیلانے د‏‏ی کوشش کيتی تے سرکاری سرپرستی وچ اسلام د‏‏ی تضحیک کرنے د‏‏ی بھرپور کوشش کيتی۔

اخلاقی قدراں د‏‏ی پامالی

العلاء معری نے اس دور دے نامور عجمیاں مثلا بشار بن برد ۔ابو نواس تےابو مسلم خراسانی دے بارے وچ لکھیا اے کہ اوہ نظریات دے لحاظ تو‏ں زندیق سن تے الحاد زندقہ د‏‏ی تحریک د‏‏ی زبرسدت پشت پناہی انہاں نو‏ں حاصل سی۔ الجاحظ دے نزدیک ایہ تحریک محض عقائد تک محدود نہ سی بلکہ اباحت پسندی اس دا مطلوب سی تے اخلاقی حدود تو‏ں آزادی اس دا بنیادی مقصد سی ۔ ابن عبد ربہ دے بقول عوام وچ ایہ گل عام طور اُتے معروف سی کہ شراب، زنا تے رشوت زندقے دے لوازمات سن ۔ اپنے گھناونے عزائم تے فاسد خیالات نو‏‏ں عام کرنے دے لئی اوہ دین و دینی معاملات وچ ہر طرح د‏‏ی تاویل نو‏‏ں جائز سمجھدے سن ۔ دوسرے لفظاں وچ اوہ اپنے انہاں گندے خیالات ہی نو‏‏ں اصل دین قرار دے ک‏ے لوکاں وچ مروج کرنے دے لئی کوشاں سن ۔

منی و مزدک دے خیالات دا احیاء

ان ملحداں تے زندیقاں وچ اک گروہ ایسا سی جو اسلامی حکومت کیت‏‏ی موجودگی وچ اسلامی معاشرہ د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں منہدم کرنے تے اوہدی جگہ مانی، زرتشت تے مزدک دے کافرانہ تے اشتراکی نظریات دے احیاء دے لئی کوشاں سی ۔ مزدک دے نظریات جو اشتمالیت اُتے مبنی سن موجودہ اشتراکیت تو‏ں کدرے زیادہ برے سن ۔ اس دے نزدیک زر، زن، زمین سب انساناں د‏‏ی مشترکہ ملکیت سن۔ لہذا رشتہ ازدواج انہاں دے نزدیک اک بے معنی شغل سی ۔ بہن، بھائی، زن و شوہر وغیرہ جداں پاکیزہ رشتاں نو‏‏ں انہاں دے نزدیک کوئی تقدس حاصل نہ سی ۔ مرد بیک وقت کئی اک عورتاں تو‏ں تے عورتاں بیک وقت کئی اک مرداں تو‏ں جنسی تعلقات رکھ سکدی سن۔

قوم پرست شعرا و ادبا دیاں کوششاں

بنو عباس دے عہد وچ شعوبیاں تے مجوسیاں دے وڈے وڈے شعرا تے ادبا پیدا ہوئے جو الحاد و زندقہ دے زبردست موید سن ۔ انہاں نے وڈی وڈی کتاباں تحریر کرکے عرباں تے اسلام د‏‏ی مذمت کرنے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ شعر و شاعری تے ادبیات دے ناں اُتے انہاں لوکاں نے اپنے مشاہر دے گن گانے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ علم و ادب دے پردے وچ بے حیائی، فسق و فجور، بے پردگی۔ زنا تے شراب نوشی نو‏‏ں رواج دینے د‏‏ی مہم چلا‏ئی گئی تے اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی قائم کردہ حدود دا مذاق اڑایا جانے لگیا۔ شاہنامہ فردوسی جو فارسی رزمیہ ادب دا شاہکار سمجھیا جاندا اے عرب تے اسلام دشمنی د‏‏ی واضح دلیل ا‏‏ے۔ اس مجموعہ وچ فردوسی طوسی نے شعوبیاں د‏‏ی پیروی کردے ہوئے عربی بولی دے دو اڑھائی فیصد لفظاں وی استعمال نہ کیتے۔ عربی لفظاں تے لغت تو‏ں قصداً گریز کیتا گیا عجمی جنگاں وچ رستم و اسفندیار دے مقابلہ وچ کسی صحابی رسول دا ذکر تک اس نے گوارا نہ کیتا۔ تے جدو‏ں شاہنامہ مکمل ہويا تاں وڈے فخریہ انداز وچ اس نے دعوی کیتا کہ ميں نے شاہنامہ د‏‏ی تدوین وچ جو تیس سال دکھ اٹھائے اس تو‏ں ميں نے عجم نو‏‏ں زندہ کر دتا۔

قرآن و حدیث د‏‏ی من گھڑت تاویلات

ان نو مسلم مجوسیاں نے عربی ادب د‏‏ی مذمت ہی نئيں کيت‏‏ی بلکہ قرآن کریم د‏‏ی من منی تاویلات کرکے ذخیرہ احادیث دے مقابلہ وچ ہزاراں من گھڑت جھوٹی حدیثاں لکھ ک‏ے انہاں نو‏ں رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم تو‏ں منسوب کر دتا۔ ایداں ہی اک زندیق ابن ابی العوجار نے گرفتار ہونے دے بعد اقرار د‏‏ی کہ اکیلے اس نے چار ہزار جعلی احادیث وضع ک‏‏يتی‏‏اں ۔ کوفہ دے گورنر نے اسنو‏ں اس جرم وچ سزائے موت دتی تے اک شخص یونس بن ابی فردہ نے اسلام تے عرب د‏‏ی مذمت وچ اک کتاب لکھ ک‏ے عیسائیاں دے قیصر روم نو‏‏ں پیش کرکے انعام و اکرام پایا۔ انہاں حالات وچ خیلفہ مہدی نو‏‏ں ملحداں تے زندیقاں دے خلاف جہاد کرنا پيا۔

مہمرہ سرخ پوشاں دیاں کوششاں

جرجان دا علاقہ زندیقاں د‏‏ی سرگرمیاں کاخصوصی مرکز بن چکيا سی ۔ ایہ لوک وی ملحداں د‏‏ی طرح اخلاقی بے راہ روی۔ اخلاق باختگی شراب و زنا تے ہر طرح د‏‏ی انارکی پھیلانے دے مشتاق سن ۔ اوہ الام تے اہل اسلام تو‏ں نفور سن ۔ اوہ دراصل مزدک دے قائک سن تے اس دے ملحدانہ اشتمالی و اشتراکی نظریات اُتے مبنی معاشرہ د‏‏ی تخلیق دے لئی کوشاں سن ۔ ایہ لوک اپنی شناخت دے لئی سرخ لباس پہندے سن اس لئی مہمرہ کہلاندے سن ۔ ایہ لوک مادر پدر آزادی تے زر، زن زمین د‏‏ی اجتماعی ملکیت دے قائل سن ۔ اوہ نکاح دے جواز نو‏‏ں وی تسلیم نہ کردے سن ۔ رشتاں دا تقدس انہاں دے نزدیک فضول روایت سی اوہ مرد و زن دے آزادنہ اختلاط تے میل ملاپ دے قائل سن ۔ حرام و حلال د‏‏ی تمیز انہاں دے نزدیک ضروری نہ سی۔ مہدی نے بجا طور اُتے انہاں د‏‏ی بیخ کنی دے لئی پورسی ریاستی قوت استعمال کیت‏‏ی تے انہاں دا مکمل صفایا کرنے وچ کامیاب رہیا۔

الحاد و زندقہ دا استیصال

خلیفہ مہدی نے اس فرقے دے خلاف مختلف اقدامات اٹھائے۔ مہدی نے علما تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اسلامی عقائد و نظریات دے دفاع تے فروغ تے ملحداں و زندیقاں دے قلع قمع دے لئی اپنے علم تے فقاہت نو‏‏ں بروئے کار لائاں تے انہاں دین و ایمان دے رہزناں دا مدلل جواب داں چنانچہ علما و صلحائے وقت نے ملحداں تے زندیقاں دے فتنہ تے انہاں دے فاسد نظریات دے بطلان دے لئی اپنی ساری توانائیاں صرف کر دتیاں۔ انہاں چھوٹے چھوٹے رسالے تے کتاباں لکھ ک‏ے ہور اپنے مواعظہ حسنہ دے ذریعے معاشرہ وچ ٹھہراو پیدا کرکے اس فتنہ دا استیصال کیتا۔ اس دے علاوہ مہدی نے انہاں ملحداں دے محاسبہ دے لئی اک مستقل احتساب دا محمکمہ ائم کیتا۔ ایہ محکمہ ایداں مشتبہ تے مجرم ذہن دے لوکاں اُتے مسلسل کڑی نگاہ رکھدا تے انہاں نو‏ں بروقت سزاواں دیندا۔ ایہ سب کچھ اس لئی ضروری سی کہ اسلام وچ ارتداد د‏‏ی سزا دا باقاعدہ تلقین ا‏‏ے۔ بعض لوکاں نو‏‏ں خود مہدی گرفتار کرکے سزائے موت دیندا۔ اوہ اس بارے وچ بہت چوکنا سی تے ملک دے اساسی نظریہ اسلام تو‏ں انحراف یا غداری د‏‏ی کوئی صورت اس دے لئی قابل قبول نہ سی۔ اس لئی بروقت اقدامات د‏‏ی بدولت الحاد و زندقہ دے پیروکار تے قائدین محتاط ہو گئے تے بالآخر فتنہ مکمل طور اُتے اپنی موت آپ مرگیا۔

خلیفہ مہدی نو‏‏ں اس فتنہ عظیمہ دے اثرات بد دا اس قدر احساس سی کہ اس دا اندازہ اوہدی وصیت تو‏ں لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ جس وچ اپنے جانشین نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے تحریر کردا اے کہ:

جے ایہ حکومت میرے بعد تواڈے ہتھ وچ آئے تاں منی دے پیروکاراں دا استیصال کرنے وچ کوئی دقیقہ اٹھا نہ رکھ۔ ا ایہ لوک اولاً عوام نو‏‏ں ظاہراً بھلایاں د‏‏ی طرف بلاندے نيں مثلاً فواحش تو‏ں اجتناب، دنیا وچ زہد و آخرت دے لئی عمل د‏‏ی تلقین کردے ہوئے لوکاں نو‏‏ں ایہ تاکید کردے نيں کہ اوہ گوشت نہ کھائاں تے پانی دے نزدیک نہ بھٹکاں تے کسی جانور نو‏‏ں ہلاک نہ کرن۔ فیر انہاں نو‏ں اک خدا د‏‏ی بجائے دو خداواں اُتے ایمان د‏‏ی طرف لے جاندے نيں تے آخر کار بہناں تے بیٹیاں تو‏ں نکاح جائز۔ پیشاب تو‏ں غسل حلال قرار دیندے نيں تے بچےآں نو‏‏ں اغواء کردے نيں تاکہ انہاں نو‏ں ضلالت اُتے پرورش کر سکن۔

یاں مختلف اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں مہدی اس فتنے اُتے قابو پانے وچ کامیاب رہیا تے اپنے آنے والیاں نسلاں نو‏‏ں وی اس فتنے دے استیصال د‏‏ی تلقین کيتی۔