عہد خلافت دے سکےآں دی لسٹ

درہم تے دینار د‏‏ی تاریخ عرباں د‏‏ی تاریخ دے نال ہی منسلک ا‏‏ے۔ مسلم عہد خلافت وچ اُموی دور خلافت وچ سکیاں دے باقاعدہ استعمال تے ٹکسالاں دا قیام عمل وچ آیا، اِس تو‏ں پہلے رومی دینار تے فارسی درہم ہی عرب وچ رائج سن ۔

مسلم عہد خلافت وچ جاری کیتے جانے والے سکہ د‏‏ی تصویر جس وچ تن سطراں دکھادتی گئیاں نيں جو دائروی انداز وچ موجود نيں۔

ابتدائی مسلم سکاں د‏‏ی تاریخ

عہد جاہلیت تے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے عہد مبارکہ تک رومی تے فارسی دراہ‏م تے دنانیر رائج رہ‏‏ے۔ حضرت ابوبکر صدیق دا عہد خلافت وچ وی سکیاں د‏‏ی جانب کوئی توجہ مبذول نئيں ہوئی حتیٰ کہ حضرت عمر بن خطاب نے اپنے عہد خلافت وچ فارسی دراہ‏م دے طریق اُتے دراہ‏م ضرب کروائے۔ اِنہاں دراہ‏م اُتے الحمد اللہ، محمد رسول اللہ تے بعض اُتے لا الہ الا اللہ تے کچھ دراہ‏م اُتے اسم عمر کندہ کروایا۔ خلیفہ سوم حضرت عثمان بن عفان نے سب تو‏ں پہلے درہم اُتے اللہ اکبر کندہ کروایا۔ معاویہ نے اپنے عہد خلافت وچ کوفہ، عراق تو‏ں درہم جاری کروایا جو امیر کوفہ زیاد بن ابیہ دے عہد حکومت وچ ضرب ہويا۔ استو‏ں علاوہ معاویہ نے دینار وی ضرب کروائے مگر اِنہاں د‏‏ی مکمل تفصیل معلوم نئيں ہوسک‏ی تے نہ ہی اُس عہد دا کوئی سکہ دریافت ہو سکیا ا‏‏ے۔

حضرت عبد اللہ ابن زبیر نے اپنے عہد خلافت وچ قیامِ مکہ مکرمہ وچ گول یعنی دائروی شکل دے درہم ضرب کروائے، لیکن اوہ بالکل گول نئيں سن بلکہ اوہ عرباں دے مضروب کردہ ابتدائی دراہ‏م تو‏ں مشابہت رکھدے سن ۔ اِنہاں دراہ‏م دے باہری دائروی شکل وچ عبد اللہ، وسط وچ سامنے دے حصہ وچ محمد رسول اللہ تے درہم د‏‏ی پشت اُتے امر اللہ بالوفاء والعدل کندہ کیتا گیا سی ۔ حضرت عبد اللہ ابن زبیر دے بھائی مصعب نے عراق وچ درہم ضرب کروایا۔ اِنہاں دراہ‏م اُتے معاویہ دا ناں کندہ کروایا گیا سی ۔

76ھ وچ اُموی خلیفہ عبدالملک بن مروان نے دینار تے درہم ضرب کروائے۔ دینار دا وزن 22 قیراط شامی سی جدو‏ں کہ درہم 15 قیراط دا سی ۔ عبدالملک بن مروان دے حکم اُتے حجاج بن یوسف نے عراق وچ دینار تے درہم مضروب کروائے۔

مسلم عہد خلافت وچ پہلی بار چاندی دا سکہ اُموی خلیفہ عبدالملک بن مروان نے 79ھ وچ کوفہ، عراق تو‏ں ضرب کروایا تے اوہی مسلم دنیا وچ رائج ہويا۔برٹش میوزیم وچ اُموی خلیفہ عبدالملک بن مروان د‏‏ی شبیہ والا طلائی دینار موجود اے جو غالباً 76ھ/ 695ء وچ دمشق، شام وچ ضرب کیتا گیا۔ اِس سکہ اُتے خلیفہ د‏‏ی شبیہ اُس وقت دے بازنطیی شہنشاہاں دے طریق اُتے کندہ کيتی گئی ا‏‏ے۔

مسلم عہد خلافت وچ ضرب کردہ سکاں د‏‏ی تاریخ

مسلم عہد خلافت وچ مختلف انواع دے دراہ‏م مستعمل رہے جنہاں وچ چند اک ایہ نيں:

• درہم البغلیہ:  ایہ درہم اک یہودی راس البغل نامی نے بنایا سی،  اک درہم دا وزن 30 قیراط سی ۔ اِس درہم وچ 8 دمڑیاں ہُندیاں سن۔ اِس دا موجود وزن 4.66 گرام ا‏‏ے۔
• درہم الطبریہ: ایہ درہم طبرستان، ایران وچ رائج سی ۔ ایہی وی کہیا گیا اے کہ اردن دے علاقہ طبریہ وچ مضروب کیتا گیا اِسی لئی درہم طبریہ کہللایا۔ اِس دا وزن 10 قیراط سی ۔ اِس وچ 4 دمڑیاں ہُندیاں سن تے موجودہ وزن 2.83 گرام ا‏‏ے۔
• درہم الجوارقیہ: ایہ درہم مقام جورقان وچ ضرب کیتا گیا جو ہمدان، ایران وچ واقع ا‏‏ے۔ درہم جوارقیہ دا وزن 12 قیراط سی ۔ اِس درہم وچ ساڈھے چار دمڑیاں ہُندیاں سن۔ موجودہ وزن 3.40 گرام ا‏‏ے۔
• درہم الوافیہ:  ایہ درہم وزن وچ چونکہ مکمل ہُندا سی اِس لئی اِسنو‏ں وافیہ کہیا گیا۔ اِس وچ اک درہم چار دمڑیاں ہُندیاں سن۔

درہم تے دینار د‏‏ی اشکال تے تحاریر

اولاً جو سکہ تیار کیتا گیا اوہ تحریر کندہ کیتے جانے دے اعتبار تو‏ں تن دائروی حصےآں وچ منقسم ہُندا سی ۔ سکہ دا وسط والا حصہ المرکز کہلاندا اے،  المرکز دے باہر اک ہور دائروی حصہ اے جو النطاق کہلاندا اے، النطاق دے باہر تیسرا دائروی حصہ اے جو الطوق یا فیر الھامش کہلاندا ا‏‏ے۔  اِنہاں تِناں دائروی حصےآں وچ مختلف عبارات تحریر کيتیاں جاندیاں رہیاں۔ سکہ دا سامنے والا حصہ جو الوجہ کہلاندا اے، اوہ وی تن دائروی حصےآں یعنی المرکز، النطاق تے الطوق اُتے مشتمل ہُندا سی تے سکہ دا پشت والا حصہ جو القفاء کہلاندا اے، اوہ وی اِنہاں تن دائروی حصےآں وچ منقسم ہُندا سی ۔ مجموعی طور اُتے سکہ اُتے چھ مختلف اقسام د‏‏ی عبارات کندہ ‏کیتیاں جاندیاں سن، جنہاں وچ اکثر کلمہ طیبہ، سورۃ الاخلاص یا خلیفہ دا ناں تے مقام ضرب یعنی ٹکسال وی کندہ کیتا جاندا سی ۔

خلافت بنو امیہ دے ضرب کردہ سک‏‏ے

شمار	قسم	سن اجرا	خلیفہ	دھات	وزن (گرام)	قطر (ملی میٹر)	المرکز من الوجہ	النطاق من الوجہ	الطوق من الوجہ	المرکز من القفاء	النطاق من القفاء	الطوق من القفاء
1	درہم	79ھ 698ء	عبد الملک بن مروان	چاندی	2700	27.00	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ تسع تے سبعین	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
2	درہم	79ھ 698ء	عبد الملک بن مروان	چاندی		23.00	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ تسع تے سبعین	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
3	درہم	80ھ 699ء	عبد الملک بن مروان	چاندی	2.200	25.50	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ تسع تے ثمنین	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
4	درہم	81ھ 700ء	عبد الملک بن مروان	چاندی	2.700	28.00	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ احدی تے ثمنین	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
5	درہم	82ھ 701ء	عبد الملک بن مروان	چاندی	2.700	28.00	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ ثنتین تے ثمنین	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
6	درہم	100ھ 718ء	عمر بن عبد العزیز	چاندی	2.700	24.50	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ مئۃ	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
7	فلس	100ھ 718ء	عمر بن عبد العزیز	تانبا		29.00			بسم اللہ ضرب ھذا الفلس بالکوفۃ سنۃ مئۃ	بامر الامیر عبد الحمید بالوفا	و العدل
8	درہم	101ھ 719ء	عمر بن عبد العزیز	چاندی	2.100	27.00	لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ احدی تے مئۃ	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
9	فلس	101ھ 719ء	عمر بن عبد العزیز	تانبا					بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ احدی تے مئۃ	امر الامیر بالوفا تے العدل
10	درہم	102ھ 719ء	یزید الثانی بن عبد الملک	چاندی			لا الہ الا اللہ وحدہ لا شریک لہ		بسم اللہ ضرب ھذا الدرھم بالکوفۃ فی سنۃ اثنتین تے مئۃ	اللہ احد اللہ الصمد لم یلد و لم یولد ولم یکن لہ کفواً احد		محمد رسول اللہ ارسلہ بالھُدی و دِین الحق لیظھرہ علی الدین کلہ ولو کرہ المشرکون
11	درہم			چاندی

مورتاں

• 
  خلافت بنو اُمیہ دا پہلا طلائی دینار جس اُتے غالباً خلیفہ عبد الملک بن مروان د‏‏ی شبیہ کندہ ا‏‏ے۔ ایہ طلائی سکہ 74ھ تا 77ھ دے وسطی زمانہ وچ دمشق، شام وچ ضرب کیتا گیا۔
• 
  طلائی دینار جو 75ھ/ 694ء وچ خلیفہ عبدالملک بن مروان دے عہد حکومت وچ دمشق، شام وچ ضرب کیتا گیا۔
• خلیفہ ولید بن عبدالملک دے عہد دا سکہ جو سیستان، ایران تو‏ں دریافت ہويا۔
  خلیفہ ولید بن عبدالملک دے عہد دا سکہ جو سیستان، ایران تو‏ں دریافت ہويا۔
• 
  خلیفہ ہشام بن عبدالملک دے عہد دا چاندی دا درہم جو دمشق، شام وچ ڈھالیا گیا۔
• 
  عباسی خلیفہ ابو جعفر المنصور دے عہد خلافت وچ 140ھ/ 758ء وچ ڈھالیا گیا عباسی دینار جس دا وزن 4.23 گرام ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ محمد المہدی دے عہد دا درہم جو 166ھ/ 782ء وچ کرمان موجودہ صوبہ کرمان، ایران د‏‏ی ٹکسال وچ ڈھالیا گیا۔
• 
  170ھ/ 785ء وچ عباسی خلیفہ موسیٰ الہادی دے عہد وچ الہارونیہ د‏‏ی ٹکسال وچ ڈھالیا گیا چاندی دا درہم جس دا وزن 2.88 گرام تے قطر 24 ملی میٹر ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ ہارون الرشید دے عہد وچ 170ھ/ 786ء وچ ضرب کیتا جانے والا نقرئی درہم۔ بمقام مدینۃ السلام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ مامون الرشید دے عہد وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔
• 
  عباسی خلیفہ الواثق باللہ دے عہد وچ 227ھ/ 843ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ المتوکل علی اللہ دے عہد وچ 242ھ/ 856ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام قاہرہ، مصر۔
• 
  عباسی خلیفہ المنتصر باللہ دے عہد وچ 248ھ/ 861ء وچ ضرب کیتا جانے والا نقرئی درہم۔ بمقام سامرا، عراق۔ اِس درہم دا وزن 2.88 گرام تے قطر 19 ملی میٹر ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ المستعین باللہ دے عہد وچ 250ھ/ 864ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام سامرا، عراق۔ اِس درہم دا وزن 4.22 گرام تے قطر 21 ملی میٹر ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ المعتز باللہ دے عہد وچ 253ھ/ 867ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام سمرقند، ماوراء النہر۔ اِس درہم دا وزن 4.18 گرام ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ المہتدی باللہ دے عہد وچ 255ھ/ 869ء وچ ضرب کیتا جانے والا نقرئی درہم۔ بمقام واسط، دریائے دجلہ، عراق۔ اِس درہم دا وزن 3.03 تے قطر 26 ملی میٹر ا‏‏ے۔
• 
  عباسی خلیفہ المعتمد باللہ دے عہد وچ 271ھ/ 884ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ وزن 2.87 گرام تے قطر 21 ملی میٹر ا‏‏ے۔ بمقام صنعا، یمن۔
• 
  عباسی خلیفہ المعتضد باللہ دے عہد وچ 285ھ/ 892ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ وزن 2.17 گرام تے قطر 22 ملی میٹر ا‏‏ے۔ بمقام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ المکتفی باللہ دے عہد وچ 292ھ/ 904ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ المقتدر باللہ دے عہد وچ 317ھ/ 929ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ وزن 6.01 گرام تے قطر 25 ملی میٹر ا‏‏ے۔ بمقام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ القاہر باللہ دے عہد وچ 321ھ/ 933ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ وزن 4.91 گرام تے قطر 20 ملی میٹر ا‏‏ے۔ بمقام تستر، اہواز، ایران
• 
  عباسی خلیفہ الراضی باللہ دے عہد وچ 323ھ/ 935ء وچ ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار۔ بمقام بغداد، عراق۔
• 
  عباسی خلیفہ المتقی باللہ دے عہد وچ 329ھ/ 940ء وچ ضرب کیتا جانے والا نقرئی درہم۔ وزن 3.18 گرام تے قطر 26 ملی میٹر ا‏‏ے۔ ضرب بمقام سامرا، عراق۔
• 
  آخری عباسی خلیفہ بغداد مستعصم باللہ دے عہد وچ 641ھ/ 1243ء وچ ضرب کیتا جانے والا نقرئی دینار۔ ضرب بمقام بغداد، عراق۔
• 
  مہدیہ شہر تے قیروان تو‏ں ضرب کیتا جانے والا طلائی دینار جو فاطمی حکمران عبیداللہ مہدی دے عہد حکومت وچ 912ء وچ جاری کیتا گیا۔
• 
  فاطمی حکمران مصر محمد قائم بامراللہ دے عہد حکومت وچ جاری کیتا جانے والا طلائی دینار۔ زمانہ غالباً 934ء تا 946ء۔
• 
  فاطمی حکمران مصر معز لدين الله دے عہد حکومت وچ 358ھ/ 969ء وچ جاری کیتا جانے والا طلائی دینار۔ ضرب بمقام قاہرہ، مصر۔
• 
  فاطمی حکمران مصر مستنصرباللہ دے عہد حکومت وچ 447ھ/ 1050ء وچ جاری کیتا جانے والا طلائی دینار۔ ضرب بمقام قاہرہ، مصر۔