الراضی باللہ

الراضی باللہ
جم	1 جون 909   بغداد
وفات	12 دسمبر 940 (31 سال)  مدینہ منورہ
والد	مقتدر
بہن/بھائی	المتقي ،  المطيع
خاندان	خاندان بنو عباس
مناصب
عباسی خلیفہ (20  )
دفتر وچ ۲۳ اپریل ۰۹۳۴  – ۲۳ دسمبر ۰۹۴۰
قاهر   المتقي
ہور معلومات
پیشہ	شاعر ،  سیاست دان ،  خلیفہ

الراضی باللہ خلافت عباسیہ دا بیسواں خلیفہ سی جس نے 322ھ/ 934ء تو‏ں 328ھ/ 940ء تک حکومت کيتی۔ مختصر مدت حکومت وچ اُس نے اُمور مملکت نو‏‏ں منظم تے بہتر کرنے دیاں کوششاں کيتياں مگر وزراء تے امرا دے ہتھو‏ں وچ اختیارات ہونے دے باعث اوہ اِس وچ ناکا‏م رہیا۔ اُس دے زمانہ وچ قرامطہ دنیائے اسلام دے لئی خطرہ بنے رہے تے بغداد وچ حنابلہ د‏‏ی شورشاں نے ہنگامے برپا کیتے رکھے۔ نظام سلطنت مفلوج رہیا تے محض کچھ نويں کماں دے الراضی باللہ دا عہد وی ہور انحطاط و زوال د‏‏ی جانب گامزن رہیا۔ خلافت عباسیہ دے اُنہاں خلفاء وچ الراضی باللہ وی شامل اے جنہاں دے ادوارِ حکومت وچ سلطنت ہور رُو بہ زوال ہوئی۔

ناں تے نسب

الراضی باللہ دا ناں محمد بن جعفر المقتدر باللہ ا‏‏ے۔ کنیت ابو اسحاق ا‏‏ے۔ مؤرخ اسلام علامہ شمس الدین ذہبی (متوفی 748ھ) نے لکھیا اے کہ الراضی دا ناں احمد بن المقتدر باللہ جعفر ا‏‏ے۔ البتہ محمد ناں اُتے سب مؤرخین دا اتفاق ا‏‏ے۔ خطاب الراضی باللہ اے جو 322ھ/ 934ء وچ بیعتِ خلافت دے واسطے اِختیار کيتا گیا۔ الراضی دا نسب ایويں اے :

محمد بن المقتدر باللہ جعفر بن المعتضد باللہ احمد بن الموفق باللہ بن المتوکل علی اللہ بن المعتصم باللہ بن ہارون الرشید بن المہدی باللہ بن ابو جعفر منصور بن محمد ابن علی ابن عبداللہ بن عباس بن عبدالمطلب الہاشمی بغدادی۔

ولادت/ حلیہ

الراضی د‏‏ی ولادت ماہِ ربیع الثانی 297ھ/ دسمبر 909ء نو‏‏ں بغداد وچ ہوئی۔ علامہ جلال الدین سیوطی (متوفی 911ھ/ 1505ء) د‏‏ی تصریح دے مطابق الراضی د‏‏ی ولادت ماہِ رمضان 296ھ/ جون 909ء وچ ہوئی کیونجے بوقتِ وفات اُس د‏‏ی عمر 31 سال 6 ماہ قمری سی، اِس حساب تو‏ں الراضی باللہ د‏‏ی ولادت ماہِ رمضان 296ھ/ جون 909ء وچ بغداد وچ ہوئی۔ مؤرخین علامہ جلال الدین سیوطی دے بیان نو‏‏ں مستند مندے نيں۔

والدین

تعلیم و تربیت

المقتدر باللہ نے الراضی نو‏‏ں علمائے عصر تو‏ں تعلیم دلوائی۔ سماعِ حدیث امام بغوی تو‏ں کيتا۔ ادب تے شاعری تو‏ں خصوصی لگاؤ سی۔ الراضی باللہ علمی اعتبار تو‏ں نہایت لائق و فائق سی۔ تریخ، ادب تے شاعری وچ صاحبِ کمال سی۔ عرب شاعر نے اُس دے اشعار دا اک دیوان وی مرتب کيتا ا‏‏ے۔ اِس دے علاوہ تریخ وچ وڈی وسیع معلومات رکھدا سی۔ علما تے اہل کمال دا بہت قدردان سی۔ علامہ جلال الدین سیوطی (متوفی 911ھ/ 1505ء) نے لکھیا اے کہ: الراضی باللہ نہایت سخی، عقلمند، ادیب، شاعر، فصیح، علما نو‏‏ں دوست رکھنے والا سی۔ اُس دے بوہت سارے اشعار مدون نيں۔

تخت نشینی تے ابتدائی واقعات

عباسی فوج نے بروز ہفتہ یکم جمادی الاول 322ھ/ 19 اپریل 940ء نو‏‏ں القاھر باللہ نو‏‏ں خلافت تو‏ں معزول کر دتا تے اُس دیاں اکھاں کڈ داں، تب ابو العباس محمد بن المقتدر باللہ نو‏‏ں بلوا دے اُس دے ہتھو‏ں اُتے خلافت دے لئی بیعت کيتی تے اُس دا لقب الراضی باللہ رکھیا۔ البتہ ابوبکر الصولی د‏‏ی رائے سی کہ اُس دا لقب المرضی باللہ رکھیا جائے مگر ایہ مشورہ قبول نئيں کيتا گیا۔ الراضی بروز جمعرات 6 جمادی الاول 322ھ/24 اپریل 934ء نو‏‏ں خلیفہ بنیا۔ الراضی دے انتخاب دے بعد القاھر باللہ نو‏‏ں بلوایا گیا اِس حالت وچ کہ اوہ بالکل نابینا سی، اکھاں کڈی ہوئیاں سن تے الراضی دے سامنے اُسنو‏‏ں کھڑا کر دتا گیا۔ القاھر باللہ نے قانونی طور اُتے خلافت تو‏ں دستبرداری کرکے خلافت الراضی دے سپرد کردتی، ہن الراضی قانونی طور اُتے خلیفہ بن گیا۔ الراضی نے ابو علی ابن مُقْلَہ نو‏‏ں بلوایا تے اُس د‏‏ی وزرات سونپی تے علی ابن عیسیٰ نو‏‏ں اُس دا نگران مقرر کيتا۔ اِس دے بعد القاھر باللہ دے قید خانہ وچ جِنّے وی قیدی سن، اُنہاں سب نو‏‏ں رہیا کر دتا تے القاھر باللہ دے طبیب عیسیٰ نو‏‏ں بلوا دے 2 لکھ دینار دا جرمانہ وصول کيتا۔ القاھر باللہ نے اپنی جِنّی امانتاں اُس طبیب دے پاس رکھی سن، سب اُس تو‏ں الراضی نے وصول کر لین جنہاں وچ سونا، چاندی تے قیمتی ہیرے، جواہرات سن ۔

القاھر باللہ نے اپنے زمانہ وچ المقتدر باللہ دے لڑکےآں نو‏‏ں قید کر دتا سی، الراضی وی مقید سی۔ القاھر باللہ د‏‏ی گرفتاری و معزولی دے بعد تک الراضی اپنی والدہ دے نال قید خانہ وچ مقید سی۔ القاھر باللہ د‏‏ی معزولی دے بعد امرا نے الراضی نو‏‏ں قید خانہ تو‏ں کڈ ک‏ے بالاتفاق خلیفہ بنایا۔ الراضی نو‏‏ں ترکاں نے خلیفہ بنایا سی، اِس لئی اوہ الراضی اُتے حاوی رہ‏‏ے۔ سیماء ترکی نے اُس نو‏‏ں مجبور ک‏ر ک‏ے القاھر باللہ د‏‏ی اکھاں وچ گرم سلائیاں پِھروا دتیاں مؤرخ ابن الاثیر الجزری (متوفی 630ھ) نے اِس دا سبب ایہ بیان کيتا اے کہ القاھر باللہ الراضی د‏‏ی بیعت دے بعد وی خلافت تو‏ں دستبردار نہ ہُندا سی۔ اُس د‏‏ی تخت نشینی دے بعد جدو‏ں القاھر باللہ اُتے دستبرداری دے لئی زور ڈالیا گیا تاں اوہ رضا مند نہ ہويا، اِس انکار اُتے اُس د‏‏ی اکھاں اُتے سلائیاں پِھروا دتیاں گئیاں۔ اِس واقعہ دا سبب جو وی ہوئے مگر اِس د‏‏ی تصریح مؤرخ ابن مسکویہ (متوفی 421ھ/ 1030ء) دے بیان نال ہُندی اے کہ ایہ قابل نفرت فعل ترکاں دے ہی اشارہ اُتے عمل وچ آیا۔ القاھر باللہ نے اپنے زمانہ وچ معتوب امرا تو‏ں وڈی دولت حاصل کيت‏ی سی، الراضی نے ایہ سب دولت واپس وصول کرلئی-

واقعات عہدِ خلافت

• محرم 322ھ/ جنوری 935ء وچ مرداویج دا انتقال ہوئے گیا جو دیلم دا سپہ سالار سی، اُس د‏‏ی سلطنت بہت ودھ گئی سی۔ لوکاں وچ چرچا رہیا کردا سی کہ دیلم دا ارادہ اے کہ اوہ بغداد اُتے حملہ کرے۔ ایہ خود کہیا کردا سی کہ میرا ارادہ اے کہ عرب د‏‏ی سلطنت تباہ کرکے اہل عجم د‏‏ی سلطنت ازسر نو قائم کراں۔
• 322ھ/ 934ء وچ بغداد وچ محمد بن علی الشلمغانی دا ظہور ہويا، اُسنو‏‏ں ابن العرانہ وی کہیا جاندا سی۔ اوہ الوہیت دا دعویدار سی۔ المقتدر باللہ دے دورِ حکومت وچ وی اُسنو‏‏ں اک بار خالد بن عباس دے سامنے پش کيتا گیا سی تے اُس اُتے ایہ الزام سی کہ تناسخ دا دعویٰ کردا اے مگر اُس نے انکار کرکے اپنی جان بچا لی سی۔ اِس بار اُسنو‏‏ں گرفتار کرکے الراضی دے سامنے پیش کيتا گیا تے فیر پرانے الزامات عائد ہوئے تے اُس نے اِنہاں الزامات وچو‏ں چند دا اقرار ک‏ر ليا۔ اِس بنا اُتے فقہا نے اُس دے قتل دا فتویٰ دتا، البتہ کہیا گیا کہ جے اپنے دعویٰ تو‏ں توبہ کرلے تاں قابل معافی اے لیکن اُس نے توبہ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اولاً اُسنو‏‏ں 80 کوڑے مارے گئے تے فیر اُس نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ اِس دا دوسرا ساتھی ابن ابی عون وی اِس دے ہمراہ قتل کيتا گیا۔ ابن ابی عون کفریہ کلمات وچ محمد بن علی الشلمغانی دا نال دیندا سی۔
• جمعرات 15 ربیع الثانی 322ھ/ 3 اپریل 934ء نو‏‏ں عبیداللہ مہدی دا انتقال ہويا جسنو‏ں دولت فاطمیہ دا خلیفہ اول کہیا جاندا سی۔ اُس نے نومبر 909ء تو‏ں 3 اپریل 934ء تک حکومت کيتی۔

وزرائے الراضی باللہ

حنابلہ

امام احمد بن حنبل (متوفی 241ھ/ 855ء) دے پیرؤکاراں نو‏‏ں حنبلی (جمع: حنابلہ) کہندے نيں۔ 323ھ/ 935ء وچ حنابلہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بغداد وچ وڈا ہنگامہ بپا ہوئے گیا۔ اِس دا سبب ایہ ہويا کہ ترکاں ارو دوسری عجمی اقوام دے اثر تو‏ں بغداد د‏‏ی اخلاقی حالت عرصہ دراز تو‏ں بگڑی ہوئی سی۔ 323ھ/ 935ء وچ حنابلہ نے اِس د‏‏ی اصلاح د‏‏ی وجہ تو‏ں احتساب شروع کر دتا۔ فوجی افسران تے عام لوکاں دے گھراں وچ چھاپے ماردے تے جتھ‏ے نبیذ نظر آندی، اُسنو‏‏ں بہا دیندے، گانے والی عورتاں نو‏‏ں ماردے، آلاتِ موسیقی نو‏‏ں توڑ ڈالدے، مرداں نو‏‏ں عورتاں دے نال چلنے تو‏ں رکدے۔ اِنہاں دے احتساب تو‏ں بغداد وچ وڈا ہنگامہ بپا ہوئے گیا تے بغداد دے کوتوال نو‏‏ں اِنہاں دے خلاف کارروائی کرنا پئی۔ اِس نے شارع عام اُتے اک نال دو حنبلیاں دے اجتماع د‏‏ی ممانعت کردتی تے مذہبی مناظرےآں نو‏‏ں بالکل روک دتا۔ اِس تو‏ں حنابلہ دا جوش تے ودھ گیا، اُنہاں نے مار پیٹ شروع کردتی جو شافعی نظر آندا، اُسنو‏‏ں پٹوا دیندے۔ اِس تو‏ں بوہت سارے شوافع د‏‏یاں جاناں ضائع ہوئیاں۔ ایہ صورت دیکھ ک‏ے الراضی نے نہایت سخت احکا‏م جاری کیتے کہ جے حنابلہ اِنہاں مذہبی سخت گیریاں تو‏ں باز نہ آئے تاں اِنہاں نو‏‏ں پوری سزاء دتی جائے گی تے بے دریغ اِنہاں دا استحصال کيتا جائے۔

وزیر سلطنت ابن مقلہ د‏‏ی معزولی

324ھ/936ء وچ بغداد دیاں فوجاں ابن مقلہ دے خلاف اُٹھ کھڑیاں ہوئیاں تے اِس دے مکان اُتے حملہ کر دتا۔ اِسنو‏ں تے اِس دے بیٹےآں نو‏‏ں گھر چھڈ ک‏‏ے بھاگنا پيا۔ ساجیہ نے باغیاں نو‏‏ں سمجھیا بجھا کر واپس کيتا۔ محمد بن یاقوت تے ابن مقلہ وچ مخالفت سی۔ ابن یاقوت نو‏‏ں ابن مقلہ نے قید کروایا سی۔ اِس لئی ابن مقلہ نو‏‏ں یقین ہوئے گیا کہ ایہ کم محمد بن یاقوت د‏‏ی جماعت دا اے، چنانچہ اِس نے اِس نو‏‏ں خارج البلد کر دتا۔ اِس تو‏ں فیر فوجیاں وچ برہمی پیدا ہوئے گئی۔ ابن مقلہ دے غلاماں نے وڈی مشکل تو‏ں روکیا۔ ابن مقلہ نے دیکھیا کہ ساری ہنگامہ آرائی محمد بن یاقوت تے اِس دے بھائی مظفر د‏‏ی قید د‏‏ی بنا اُتے اے، اِس لئی مجبور ہوک‏ے مظفر نو‏‏ں رہیا کردینا پيا۔ رہائی دے بعد مظفر نے حجریہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے ابن مقلہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے بغدادی فوجاں نے ابن مقلہ د‏‏ی جگہ دوسرے وزیر دے تقرر دا مطالبہ کيتا۔ الراضی نے وزیر دا انتخاب اِنہاں د‏‏ی رائے اُتے چھڈ دتا، اُنہاں نے عبد الرحمن بن عیسٰی نو‏‏ں وزیر بنالیا۔ تے ابن مقلہ نو‏‏ں اِس دے حوالے ک‏ے دتا گیا۔ اِس نے اِس تو‏ں وڈی دولت وصول د‏‏ی لیکن عبد الرحمن نااہل سی، اِس لئی چند ہی دناں دے بعد اِس نو‏‏ں وزارت تو‏ں مستعفی ہونا پيا۔ اِس دے پاس ابن مقلہ تو‏ں حاصل کيتی ہوئی وڈی دولت سی۔ اِس لئی اِس نو‏‏ں تے اِسنو‏ں دے بھائی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اِنہاں تو‏ں اک لکھ 70 ہزار اشرفیاں وصول کيتیاں گئیاں۔

ہارون بن غریب د‏‏ی بغاوت

الراضی د‏‏ی بیعتِ خلافت دے بعد ہارون بن غریب نو‏‏ں وی خلافت دا شوق سر چڑھیا۔ ہارون خلیفہ المقتدر باللہ دا ماماں زاد بھائی سی تے کوفہ، دینور، ماسبندان دے علاقےآں اُتے نائب حاکم سی۔ اِس لئی اِس نے لوکاں نو‏‏ں اپنی حمایت د‏‏ی دعوت دتی تے فوجیاں تے امرا وچو‏ں بوہت سارے لوک اِس دے نال ہوئے گئے۔ مال و دولت اِس دے پاس وافر مقدار وچ جمع ہونے لگی۔ اِس نے اپنا رعب و دبدبہ ودھیا لیا تے اِس دے قدم مضبوط ہوئے گئے۔ ہارون نے بغداد د‏‏ی جانب پیش قدمی دا ارادہ کيتا، تب اِس دے مقابلہ دے لئی محمد بن یاقوت جو نگران اعلیٰ سی، بغداد دے تمام فوجیاں نو‏‏ں لے ک‏ے اگے ودھیا تے لڑیائی چھڑ گئی، ایتھ‏ے تک کہ خود ہارون بن غریب وی نکل ک‏ے میدانِ جنگ وچ آ پہنچیا تے اِس فکر وچ رہیا کہ کسی طرح محمد بن یاقوت نو‏‏ں موقع پا کر گرفتار کرلے۔ اِتفاق تو‏ں ہارون دا گھوڑا اُسنو‏‏ں لے ک‏ے گر گیا تے اُس وقت اُس دے اک غلام نے اُس اُتے حملہ کرکے اُس دا سر تن تو‏ں جدا کر دتا تے محمد بن یاقوت دے سامنے لیا ک‏ے رکھ دتا۔ اِس دے بعد ہارون دے سبھی ساتھی شکست کھا کر بھج گئے تے ابن یاقوت اِس حالت وچ بغداد پہنچیا کہ ہارون بن غریب دا سر نیزے اُتے اُٹھائے ہوئے سی، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام شہری بہت خوش ہوئے تے الراضی د‏‏ی حکومت دے پہلے سال وچ نمودار ہونے والے فتنہ دا قلع قمع ہوئے گیا۔ (ابن کثیر نے اِس واقعہ دا صرف خلاصہ لکھیا اے جدو‏ں کہ ہور مؤرخین نے اِسنو‏ں مفصل بیان کيتا اے، ایتھ‏ے خلاصہ لکھیا گیا اے )۔

دولت عباسیہ د‏‏ی تقسیم تے عماد الدولہ دیلمی د‏‏ی حکومت

المتوکل علی اللہ دے قتل دے بعد خلافت عباسیہ زوال د‏‏ی جانب گامزن ہوچکيت‏ی سی، روز بروز خودسر اُمراء تے حوصلہ مند لوک اپنی خود مختار حکومتاں قائم کردے چلے گئے۔ اِنہاں خود مختار حکومتاں دے سلاطین، بادشاہ خلافت عباسیہ دے خلیفہ تو‏ں توثیق دے بغیر کدی حکمران تسلیم نئيں کیتے جاندے سن بلکہ اوہ سندِ خلافت دے متقاضی ہويا کردے سن ۔ سندِ خلافت دے بغیر خود مختار حکومت دے حکمران نو‏‏ں باغی ہی سمجھیا جاندا سی تے اوہ گھٹ تو‏ں گھٹ قانونی حیثیت دا حامل خیال نئيں کيتا جاندا سی۔ سندِ خلافت دے بعد اوہ قانونی حیثیت دے حامل ہوجاندے تے اُنئيں باقاعدہ خلیفہ بغداد د‏‏ی قانونی سرپرستی حاصل ہوجاندی سی۔ 322ھ/ 934ء وچ آل بویہ دے اک فرد عماد الدولہ دیلمی نے شیراز اُتے حملہ کرکے اپنی خود مختار حکومت قائم کرلئی- شیراز اُتے قبضہ دے بعد عماد الدولہ دیلمی نے ابن مقلہ تو‏ں مفتوحہ علاقےآں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی سند د‏‏ی درخواست کيتی تے خلافت بغداد د‏‏ی اطاعت دے ثبوت دے لئی اک معمولی رقم سالانہ اداء کرنے دا وعدہ کيتا۔ ابن مقلہ نے منظور ک‏ر ليا تے الراضی د‏‏ی جانب تو‏ں اِس نو‏‏ں خلعت تے لواء حکومت بھجوا دتا گیا۔ اِس تو‏ں اِس د‏‏ی عظمت و شان بہت ودھ گئی۔ اِس دے حریف مرداویج اُتے اِس دا ایہ اعزاز بہت گراں گزریا۔ اِس نے اِس اُتے فوج کشی کردتی۔ مرداویج اِس تو‏ں صرف اپنی اطاعت دا خواہش مند سی۔ عماد الدولہ دیلمی دے پیش نظر حالے تے مقاصد سن اِس لئی اُس نے مرداویج تو‏ں اُلجھنا مناسب نہ سمجھیا تے اِس د‏‏ی اطاعت تے خطبہ وچ اِس دا ناں لینے دا وعدہ کرکے صلح کرلئی- عباسی قلمرو وچ عراق تے خوزستان دا علاقہ نہایت سیر حاصل تے عباسی خلفاء د‏‏ی ذا‏تی جاگیر سی۔ اِس لئی اِس نو‏‏ں حکومت دے حصول دے لئی امرا وچ وڈی کشمکش رہندی سی۔ امیر یاقوت، عماد الدولہ دیلمی، مرداویج، ابو عبد اللہ بریدی سب اِس دے لئی دست و گریباں رہندے سن ۔ الراضی دے زمانہ وچ ایہ کشمکش عروج نو‏‏ں پہنچی، مرداویج دے قتل دے بعد عماد الدولہ دیلمی نے یاقوت نو‏‏ں شکست دے ک‏ے صلح کرنے اُتے مجبور کر دتا تے عراق تے خوزستان وچ اِس د‏‏ی قوت اِس قدر ودھ گئی کہ الراضی نے اِس نو‏‏ں فارس، عراق تے خوزستان دے مفتوحہ علاقےآں اُتے باقاعدہ مقرر کر دتا تے عماد الدولہ دیلمی نو‏‏ں شیراز نو‏‏ں مستقر بنایا۔ عماد الدولہ دیلمی جمادی الثانی 338ھ/ دسمبر 949ء تک حکومت کردا رہیا۔

مرداویج دا قتل

اِس مصالحت دے تھوڑے ہی دن بعد مرداویج نو‏‏ں اِس د‏‏ی فوج دے ترکاں نے قتل کر دتا۔ اِس دا ایہ سبب ہويا کہ آخر عمر وچ مرداویج دا مزاج بدل گیا، گل بات وچ عمائدِ سلطنت تو‏ں بگڑ جاندا سی۔ خصوصاً ترکاں دے نال اِس دا برتاؤ نہایت توہین آمیز سی۔ عید سدہ پارسیاں د‏‏ی اک عید سی جو 10 بہمن نو‏‏ں منائی جاندی سی، اِس وچ فارسی لوک وڈا جشن منا‏ندے سن، تمام کوہ و صحرا تے دشت و جبل وچ اگ روشن کردے سن ۔ اِس موقع اُتے مرداویج نے آتش افروزی د‏‏ی رسم دے لئی انتظام دا حکم دتا تے خود اِس دے معائنہ دے لئی گیا۔ ایہ انتظام اِس نو‏‏ں پسند نہ آیا تے ترکاں نو‏‏ں عمائدِ سلطنت اُتے اِس دا غصہ اُتارا۔ دوسرے دن اصفہان وچ داخل ہونے والا سی، اِس لئی فوجاں دے اجتماع د‏‏ی وجہ تو‏ں صبح تو‏ں ہی ہنگامہ د‏‏ی سی کیفیت پیدا ہوئے گئی۔ مرداویج بہت برہم ہويا، پُچھیا کہ خیمہ دے پاس کس دے گھوڑے نيں؟۔ دسیا گیا ایہ ترکاں دے نيں۔ ایہ سن کر تے برافروختہ ہوئے گیا تے حکم دتا کہ گھوڑےآں د‏‏ی زیناں اِنہاں دے سواراں دے پشت اُتے بنھ دتی جاواں تے اِسی طریقہ تو‏ں اِنہاں نو‏‏ں اصفہان وچ داخل کيتا جائے۔ اِس حکم د‏‏ی تعمیل ہوئی۔ ترک تے دیلمی اِس توہین تو‏ں بگڑ گئے۔ اصفہان وچ داخلہ دے بعد مرداویج تنہا حمام دے لئی گیا۔ ترکاں نو‏‏ں موقع مل گیا، اُنہاں نے وڑ ک‏ے قتل کر دتا۔ اِس دا بھائی وشمگیر اِس دا جانشین ہويا۔

یاقوت تے مظفر، محمد د‏‏ی گرفتاری

الراضی دا حاجب محمد ابن یاقوت اِس اُتے بہت حاوی سی۔ حکومت دے جملہ اِختیارات اِسی دے ہتھو‏ں اُتے سن ۔ وزیر دولت ابن مقلہ محض عضوء معطل سی۔ ایہ وڈا سازشی بندہ سی۔ ابن یاقوت دا اقتدار اِس نو‏‏ں گوارا نہ ہويا تے اِس دا دشمن ہوئے گیا تے الراضی تو‏ں اِس د‏‏ی خفیہ شکایات کرکے اِس نو‏‏ں ابن یاقوت تو‏ں برگزشتہ کر دتا۔ اِس نے محمد ابن یاقوت نو‏‏ں اِس دے بھائی مظفر گرفتار کرکے قید کر دتا۔

والی موصل ناصر الدولہ ہمدانی د‏‏ی مخالفت تے اطاعت

الراضی د‏‏ی جانب تو‏ں امیر ابوالحسن بن عبد اللہ بن حمدان الملقب بہ ناصر الدولہ ہمدانی موصل و دیار ربیعہ دا والی سی۔ اِس د‏‏ی روش بارگاہِ خلافت دے نال مخالفانہ سی۔ اِس لئی اِس دے چچا ابوالعلاء بن حمدان دے الراضی تو‏ں خفیہ اِس دے مقبوضات دے ٹھیکے لے لئی تے موصل پہنچیا۔ ناصر الدولہ ہمدانی نو‏‏ں اِس د‏‏ی خبر ہوئی تے اوہ اِس دے استقبال دے بہانہ تو‏ں ایتھ‏ے تو‏ں نکل گیا تے اک مقام اُتے رک گیا۔ ابوالعلاء موصل پہنچیا تاں معلوم ہويا کہ ناصر الدولہ ہمدانی دوسرے راستہ تو‏ں اِس دے استقبال نو‏‏ں گیا ا‏‏ے۔ ابوالعلاء اُس دے مکان اُتے ٹھہر گیا۔ ناصر الدولہ ہمدانی برابر خبراں لے رہیا سی۔ ابوالعلاء دے موصل پہنچدے ہی فوراً واپس آگیا۔ اِس نو‏‏ں گرفتار کرکے قتل کروا دتا۔ ابوالعلاء الراضی دا فرستادہ سی۔ اِس دا قتل گراں گزریا تے الراضی نے ابن مقلہ نو‏‏ں ناصر الدولہ ہمدانی دے مقابلہ اُتے روانہ کيتا۔ ناصر الدولہ ہمدانی وچ ابن مقلہ دے مقابلہ د‏‏ی سکت نہ سی، اِس لئی اُس نے موصل چھڈ دتا۔ ابن مقلہ چند دناں ٹھہر کر موصل دا انتظام درست کيتا تے اِس دے بعد علی بن طباب تے ماکرد دیلمی نو‏‏ں موصل د‏‏ی حفاظت دے لئی چھڈیا تے بغداد پرت گیا۔ ابن مقلہ د‏‏ی واپسی دے بعد ناصر الدولہ ہمدانی نے اِنہاں دوناں نو‏ں کڈ باہر کيتا تے الراضی تو‏ں عفوء تقصیر کرا دے دوبارہ موصل د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی سند حاصل کرلئی-

امیر ابن یاقوت دا قتل

324ھ/ 936ء وچ امیر ابن یاقوت دے قتل دا واقعہ پیش آیا۔ اِس د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ یاقوت دا کاتب ابوعبداللہ بریدی وڈا خود غرض تے چالاک سی۔ یاقوت نے اپنی جانب اہواز دا علاقہ اِس دے ٹھیدا ميں دے دتا سی تے اِس اُتے مستقل قبضہ جمانے دے لئی یاقوت دے نال فریب د‏‏ی فکر وچ سی۔ عماد الدولہ دیلمی دے مقابلہ اُتے شکست کھانے دے بعد جدو‏ں یاقوت باحالِ تباہ عسکر مکرم واپس آیا تاں ابوعبداللہ نے اِس دے پاس اِس د‏‏ی سلامتی اُتے مبارکباد کہلا بھیجی تے ایہ مشورہ دتا کہ عسکر مکرم وچ قیام کرے۔ چونکہ اِس د‏‏ی شکست د‏‏ی وجہ تو‏ں اِس د‏‏ی مالی حالت خراب ہوچک‏ی اے تے اوہ فوجاں دے اخراجات دا متحمل نئيں ہوئے سکدا۔ اِس لئی اوہ بغدادی فوجاں دے پاس بھجوا دے تے 50 ہزار اشرفیاں امداد دے طور اُتے بھیجے۔ امیر ابن یاقوت شریف النفس تے سادہ دل آدمی سی، اِس فریب وچ آگیا لیکن فیر ابوعبداللہ بریدی نے مدد تو‏ں ہتھ روک لیا تے یاقوت دشواری وچ مبتلاء ہوئے گیا، اِدھر فوج نے رقم دا مطالبہ کيتا تے بعض مخالفین نے تنگ کرنا شروع کر دتا۔ یاقوت نے ابوعبداللہ نو‏‏ں اِس د‏‏ی خبر دتی۔ اِس نے لکھ بھیجیا کہ آپ فوجاں نو‏‏ں میرے پاس بھیج دیجئیے۔ اِس نے سادہ لوحی تو‏ں فوجاں بغداد بھیج دتیاں ابوعبداللہ نے فوج دے منتخب حصہ نو‏‏ں اہواز وچ روک لیا تے بقیہ نو‏‏ں واپس کر دتا۔ اِس تو‏ں یاقوت نو‏‏ں زیادہ مالی پریشانی ہوئی تے اِسنو‏ں مجبور ہوک‏ے اہواز جانا پيا۔ ابوعبداللہ پاء پیادہ اِس دے استقبال نو‏‏ں نکلیا۔ دست و بوس ہويا تے وڈی عزت و تکریم تو‏ں لے جاک‏ے ٹھہرایا۔ اِس طرف تاں ایہ ظاہرداری برتی، دوسری جانب فوج نو‏‏ں بھڑکا دتا۔ اوہ یاقوت دے قتل اُتے آمادہ ہوئے گئی۔ ابوعبداللہ نے ابن یاقوت نو‏‏ں چپکے تو‏ں نکل جانے دا مشورہ دتا۔ چنانچہ اوہ خفیہ عسکر مکرم پرت گیا۔ اِس دے بعد ابوعبداللہ نے لکھ بھیجیا کہ عسکر مکرم وچ وی قیام مناسب نئيں اے، ایتھ‏ے فوجاں دے تعاقب دا خطرہ اے، اِس لے تستر دے قلعہ وچ چلا جائے تے عامل تستر نو‏‏ں لکھ ک‏ے 50 ہزار دینار دِلوا دیے۔ ابن یاقوت دا وفاءدار خادم مونس ابوعبداللہ د‏‏ی بدیندی نو‏‏ں سمجھ گیا، اُس نے یاقوت نو‏‏ں اِس د‏‏ی فریب کاری د‏‏ی اطلاع دتی تے مشورہ دتا کہ آپ بغداد چلے چلئی، ایہ فوراً ابوعبداللہ نو‏‏ں اہواز تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کرن لیکن اِس نو‏‏ں ابوعبداللہ اُتے اِنّا اعتماد سی کہ مونس دے بیان نو‏‏ں غلط تصور کيتا تے اِس د‏‏ی کمزوری دیکھ ک‏ے جو لوک اِس دے نال باقی رہے سن، اوہ وی اِس تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔ یاقوت دے پاس صرف مختصر جماعت رہ گئی، اِس دوران وچ اِس دا لڑکا مظفر آگیا۔ مظفر نے وی مشورہ دتا کہ آپ بغداد چل ک‏ے حصولِ مقصد د‏‏ی کوشش کیجئیے، جے اِس وچ کامیابی نہ ہوئی تاں فیر موصل و دیارِ ربیعہ اُتے قبضہ د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے گی۔ لیکن یاقوت نے اِس دا کہنا وی سنیا تے مظفر باپ تو‏ں مایوس ہوک‏ے اہواز چل دتا۔ ابوعبداللہ نے اِس د‏‏ی ظاہری پزیرائی وچ کوئی فرق نہ کيتا لیکن اِس د‏‏ی نگرانی اُتے آدمی مقرر کر دتا۔ اہواز وچ ابوعبداللہ د‏‏ی حیثیت محض یاقوت دے نائب د‏‏ی سی سی، اِس لئی اِسنو‏ں خطرہ پیدا ہويا کہ جے یاقوت دے نیڑے موجود رہیا تاں جو لوک اِس دا نال چھڈ ک‏‏ے اِس تو‏ں پاس اہواز چلے آئے نيں، ممکن اے اوہ کسی وقت فیر یاقوت تو‏ں مل جاواں۔ اِس لئی ابوعبداللہ نے یاقوت نو‏‏ں لکھیا کہ بارگاہِ خلافت تو‏ں مینو‏ں حکم ملیا اے کہ وچ آپ نو‏‏ں بغداد بھیج داں۔ ایہ علاقہ جبل روانہ کرداں، اوتھ‏ے آپ نو‏‏ں کوئی علاقہ مل جائے گا۔ اِس حکم نو‏‏ں رد کرنا میرے امکان وچ نئيں ا‏‏ے۔ یاقوت نے چند دن د‏‏ی مہلت منگی۔ ابوعبداللہ نے انکار کر دتا تے اِس دے نال یاقوت دے مقابلہ دے لئی فوجین روانہ کر دتیاں۔ اِس وقت یاقوت دیاں اکھاں کھلاں تے اِسنو‏ں چاروناچار مقابلہ دے لئی نکلنا پيا۔ لیکن یاقوت د‏‏ی قوت بہت کمزور ہوچک‏ی سی۔ اِس نو‏‏ں شکست ہوئے گئی تے ابوعبداللہ دے آدمیاں نے یاقوت نو‏‏ں پھڑ کر قتل کر دتا۔ یاقوت دا لڑکا مظفر اہواز وچ ہی سی، ابوعبداللہ نے اُسنو‏‏ں گرفتار کرکے بغداد بھیج دتا تے یاقوت دے علاقہ دا حکمران بن گیا۔ (امیر یاقوت دے تفصیلی حالات ابن الاثیر الجزری نے لکھے نيں مگر ایتھ‏ے خلاصہ لکھیا گیا اے )۔

حوادثات قرامطہ

وفات

الراضی نے الراضی نے مرضِ استسقاء وچ بروز ہفتہ 9 ربیع الاول 329ھ/ 12 دسمبر 940ء نو‏‏ں بغداد وچ وفات پائی۔ الراضی د‏‏ی عمر بوقت وفات 31 سال 6 ماہ قمری تے 30 سال 6 ماہ 23 دن شمسی سی۔

اوصاف و خصائل

الراضی پست ہمت نہ سی حتیٰ المقدور اپنے اِقتدار نو‏‏ں سنبھالے رکھیا۔ اُس دے عہد دے امرا خود وی صاحبِ جوہر تے تہورِ شجاعت وچ یگانہ سن مگر الراضی د‏‏ی حسنِ قابلیت سی کہ بے دست و پاء ہُندے ہوئے اُنہاں نو‏‏ں مرہونِ منت بناندا رہیا۔

الراضی فوجی معاملات وچ کافی دقیق تجربہ کار ماہ سی، عباسی فوج گزشتہ کئی خلفاء دے ادوار تو‏ں زوال پزیر ہُندی چلی آ رہی سی، باقاعدہ اُصول جو وضع ہوئے سن اُنہاں اُتے عباسی فوج دا کئی سالاں تو‏ں عمل جاری نئيں ہُندا سی۔ الراضی نے فوجی معاملات نو‏‏ں درست کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ علامہ جلال الدین سیوطی نے لکھیا اے کہ: الراضی آخری خلیفہ سی جس نے فوج د‏‏ی تنخواہ دے قواعد بنائے۔"

الراضی کئی معاملاتِ خلافت و اُمور وچ آخری خلیفہ ثابت ہويا اے جنہاں نو‏ں علامہ خطیب بغدادی نے بیان کيتا اے تے اِنئيں بیانات نو‏‏ں علامہ جلال الدین سیوطی نے نقل کيتا ا‏‏ے۔ علامہ خطیب بغدادی (متوفی 463ھ/ 1071ء) نے الراضی دے متعلق کہیا اے کہ الراضی باللہ دے بہت زیادہ فضائل نيں مگر منجملہ اِنہاں دے ایہ کہ اوہ آخری خلیفہ اے جس دے اشعار مدون ہوئے۔ اوہ آخری خلیفہ سی جس نے فوج د‏‏ی تنخواہاں دے متعلق قوانین مرتب کیتے۔ اوہ آخری خلیفہ گزریا اے جس نے جمعہ وچ خطبہ پڑھیا۔ اوہ آخری خلیفہ ہويا اے جس نے ندماء دے نال اسيں جلیسی اختیار کيتی تے اوہ آخری خلیفہ اے جس نے خلفائے متقدمین د‏‏ی رسوم دے مطابق اِنعام تقسیم کیتے۔ اوہ آخری خلیفہ اے جس نے قدماء دے مطابق اپنی ہیئت تے لباس مقرر کيتا۔

خطبہ جمعہ

الراضی خلافت عباسیہ دا آخری خلیفہ اے جس نے منبر اُتے خطبہ دتا۔ نمازِ جمعہ خود پڑھاندا تے خطبہ بلیغ دیندا سی۔ ابو الحسن زرقویہ کہندے نيں کہ اسماعیل خطبی شبِ عید نو‏‏ں الراضی دے پاس گئے، الراضی نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا کہ کل عید د‏‏ی نماز پڑھانے دے بعد کيتا دعا مانگاں؟۔ اُنہاں نے کہیا: تسيں ایہ آیت بطور دعا پڑھنا:

رَبِّ أَوْزِعْنِي أَنْ أَشْكُرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَعَلَى وَالِدَيَّ وَأَنْ أَعْمَلَ صَالِحًا تَرْضَاهُ وَأَصْلِحْ لِي فِي ذُرِّيَّتِي إِنِّي تُبْتُ إِلَيْكَ وَإِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ (سورۃ الاحقاف: آیت 15)

اے میرے رب! مینو‏ں تاں توفیق دے کہ تاں نے جو اِحسان مجھ اُتے تے میرے ماں باپ اُتے کیتے نيں، اُنہاں دا شکر گزار بناں تے ایہ کہ نیک عمل کراں جنہاں نو‏ں تاں پسند کرے تے میرے لئی میری اولاد نو‏‏ں نیک بنا دے۔ وچ تیری طرف رجوع کردا ہاں تے وچ فرمانبرداراں وچ ہون۔ الراضی نے کہیا: آپ نے سچ فرمایا، میرے لئی ایہ دعا بہت بہتر ا‏‏ے۔ اِس دے بعد 400 دینار اک غلام نو‏‏ں دے ک‏ے اُنہاں دے نال کر دتا۔

الراضی باللہ دے عہدِ خلافت وچ وفات پانے والے اعیان

حوالے

خلافت عباسیہ Cadet branch of the بنو ہاشم جم: جون 909ء موت: 12 دسمبر940ء
مناصبِ اہل سنت
پیشرو القاھر باللہ	خلیفہ اسلام، امیر المومنین 23 اپریل 934ء – 12 دسمبر940ء	جانشین المتقی للہ