قرامطہ
اک شیعی فرقہ
ہور نام
سودھوقرامطی (مذہباً اسماعیلی شیعہ) نوں باطنیہ وی کہیا جاندا اے۔ انہاں نوں مختلف علاقےآں وچ مختلف ناواں توں جانیا جاندا سی ۔ حلب و مصر وچ انہاں نوں اسماعیلی کہندے سن، قم، کاشان تے طبرستان وچ سبعی، بغداد تے ماوراء النہر تے غزنی وچ قرمطی کہیا جاندا سی، کوفہ وچ مبارکی مشہور سن، بصرہ وچ روندی و برقعی اکھوائے، رے وچ خلقی تے باطنی، گرگان وچ محمّرہ، شام وچ مبیضہ، مغرب وچ سعیدی، لحساء و بحرین وچ جنابی، اصفہان وچ باطنی۔ ایہ خود اپنے آپ نوں تعلیمی کہندے سن حوالےدی لوڑ؟۔
حمدان بن اشعث
سودھوقرامطہ جمع دا صیغہ اے۔ اس دا واحد قرمطی اے۔ کہیا جاندا اے کہ قرمط لقب اے حمدان بن اشعث دا جس نے اس فرقے دی بنیاد پائی۔ قرامط دے معنی عربی وچ نزدیک نزدیک قدم ڈال کر چلنا۔ ایہ شخص چاں کہ پستہ قد سی تے پاس پاس پیر رکھ کر چلدا سی اس لئی اوہ قرمط کہلیانے لگیا۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ قرمط دی اصل کرمتیہ اے جو نبطی بولی دا اک لفظ اے۔ جس دے معنی سرخ اکھاں والے آدمی دے نيں۔ چاں کہ حمدان بن اشعث دی اکھاں بہت سرخ سن۔ اس لئی عرب اسنوں قرمط کہنے لگے۔
بعض مورخاں دا خیال اے کہ قرامطہ توں اسماعیلی نکلے۔ لیکن اسماعیلیاں دا کہنا اے اسماعیلیاں دی کئی شاخاں ہوئیاں، جنہاں وچ اہم شاخ قرامطہ اے۔ کیوں کہ اسماعیلی فرقہ دی ابتدا اسماعیل بن جعفر صادق دی وفات دے بعد ہوئی۔ جس دی تاریخ 133 ہجری اے تے قرامطہ احمد بن عبد اللہ بن محمد بن اسماعیل متوفی 242 ہجری دے بیٹے حسین دے عہد وچ اسماعیلیاں توں علاحدہ ہوئے۔ ایہ دونے فرقے عقائد دے لحاظ توں دونے متفق نيں تے انہاں دونے فرقےآں وچ صرف صدارت دا فرق اے۔ لیکن قرامطہ دولت فاطمیہ دے آغاز توں پنجاہ سال پہلے سیاسی میدان وچ اترے، اس لئی بعض لوگاں دا خیال اے کہ قرامطہ توں اسماعیلی نکلے۔
قرامطہ دی اسمعلیاں توں علیحدیگی
سودھوقرمطہ دا بانی حمدان بن اشعث پندرہ سال تک احمد بن عبد اللہ ( مستور ) دی طرف توں کوفہ دے علاقے وچ دعوت کردا سی تے کوفہ تے سلمیہ وچ برابر مراسلت جاری رہی۔ 242 ہجری وچ احمد نے وفات پائی۔ اس دے جانشین حسین نے حمدان نوں اک خط لکھیا، جس دا مضمون حمدان دی روایت دے مطابق پہلے خطاں توں مختلف سی ۔ اس لئی اس نے اپنے مدد گار داعی عبد انہاں نوں حقیقت حال معلوم کرنے دے لئی سلمیہ روانہ کیتا۔ عبد انہاں جدوں سلمیہ پہنچیا تو اسنوں معلوم ہويا کہ احمد دا نتقال ہوچکيا اے تے اس دا بیٹیا حسین جانشین ہويا اے۔ عبد انہاں نے حسین توں پُچھیا کہ اوہ حجت تے امام کون اے جس دی طرف دعوت دی جا رہی اے۔ حسین نے اس توں الٹا سوال کیتا۔ تساں دسو اوہ امام کون اے۔ عبد انہاں نے کہیا، اوہ امام محمد بن اسماعیل بن جعفر صاحب الزمان اے۔ حسین نے کہیا کوئی امام سوائے میرے باپ دے نئيں اے تے وچ اس دا قائم مقام ہون۔ ایہ سن کر عبد انہاں حمدان ( قرمط ) دے پاس آیا تے اسنوں سلیمہ دے واقعے توں مطلع کیتا۔ حمدان نے اپنے تمام مدگاراں نوں جمع کرکے انہاں نوں سلمیہ دی دعوت توں علاحدہ ہو جانے دا حکم دتا۔ انہاں مدد گاراں نے اپنی اپنی جگہاں اُتے تو اس دے حکم دی تعمیل کی، لیکن دوسرے مقامات اُتے کچھ نئيں کرسکے۔ کیوں کہ دعوت کوفہ دے تمام علاقےآں وچ پھیل چکی سی۔
قرامطہ دی تحریک دا آغاز
سودھوسلمیہ دے سلسلے نوں قطع کر کے حمدان نے 268 ہجری وچ اپنی اک وکھ دعوت جاری کيتی۔ ہن گو دعوت قرامطہ دا آغاز ہويا۔ کوفہ دے نبطی تے عرب قبیلے کثرت توں اس دعوت وچ داخل ہونے لگے۔ حمدان نے اپنی مدد دے لئی کئی مدد گار داعیاں نوں تیار کیتا۔ ہر داعی تے اس دا مدد گار اپنے فریضے دے موافق اپنے مقام دا دورہ کرکے دعوت دی نگرانی کردے۔ آہستہ آہستہ حمدان دی قوت بڑھی تے اسنوں مال جمع کرنے دی حرص پیدا ہوئی۔ مختلف قسماں دے محاصل تھوڑی تھوڑی مدت دے بعد مریداں اُتے لگائے گئے تے انہاں دے نام فطرہ، ہجرہ، بلغہ، خمس تے الفہ رکھے گئے۔ ہر اک دی سند قران کریم توں نکالی گئی۔ الفہ دی شرح دے مطابق تمام مریداں نوں حکم دتا کہ اوہ اپنا مال منقولہ تے غیر منقولہ سب داعی دے خزانے وچ جمع کرادتیاں کسی دے قبضے وچ کوئی مال نئيں رہے۔ تاکہ مالی حیثیت توں اک دوسرے نوں کوئی فوقیت نئيں رہے۔ ہر شخص نوں اوہدی ضرورت دے مطابق داعی دے خزانے توں رقم دتی جائے گی۔ سب اک سی زندگی بسر کرن گے تے عیش توں بچاں گے۔ اس طرز عمل دے لئی وی قران کریم توں سند نکالی گئی تے لوگاں نوں سمجھایا گیا کہیا انہاں نوں اپنا مال رکھنے دی کوئی ضرورت نئيں، کیوں کہ اوہ روئے زمین دے مالک ہونے والے نيں۔ ایہ زمانہ انہاں دے امتحان و آزمائش دا اے تاکہ انہاں دے خلوص و ایمان داری دا اندازہ ہو سکے۔ انہاں نوں صرف س گل کيتی اجازت دتی گئی کہ اوہ ہتھیار خرید کر گھر وچ رکھ سکن۔ پنڈ والےآں دی کمائی جمع کرنے دے لئی اک معتبر داعی مقرر کیتا گیا۔ اس رقم توں جو بھوکا ہو اسنوں کھانا کھلائے، جو ننگا ہو اسنوں کپڑے پہنائے تے جو اپاہج ہو اوہدی مدد کرے، غرض کہ اس خوبی توں اس طریقہ اُتے عمل کیتا گیا کہ کوئی فقیر یا محتاج نہ رہیا۔ سب باشندے اپنے فرائض نہایت مستعدی توں ادا کرنے لگے۔ ایتھے تک غریب عورتاں اپنے تکلاں دی کمائی ہنسی خوشی دعوت دے خزانے وچ جمع کراتاں تے کم سن بچے پرنداں دی حفاظت کيتی اجرت خوشی خوشی اس وچ داخل کردے سن ۔
جدید تعلیم
سودھوجب حمدان نے دیکھیا کہ اس دے پیرو ہر گل وچ اس اطاعت کرنے دے لئی بخوشی تیار نيں تو اس نے اپنے مریداں نوں بتدریح فرقہ ثنویہ دی تعلیم دینی شروع کيتی۔ جس توں انہاں دا زہد و تقویٰ جس دی انہاں نوں پہلے تعلیم دتی گئی سی بالکل جاندا رہیا تے اوہ فسق و فجور وچ پے گئے۔ انہاں نوں سمجھایا گیا کہ اک خاص حد نوں پہنچنے دے بعد شریعت دی ظاہری اعمال معطل ہوجاندے نيں۔ ہن نماز تے روزے وغیرہ دی ضرورت نئيں۔ امام حق یعنی محمد اسماعیل بن جعفر صادق دی معرفت کافی اے۔ ایہی مہدی نيں جو آخری زمانے وچ ظاہر ہون گے تے اپنا حق لاں گے۔ داعی جو بیعت لیندا انہی دے لئی جمع کیتا جا رہیا اے۔ اوہ زندہ نيں کدی نئيں مرتے، اوہی مقصود حقیقی نيں جے اوہ نہ ہُندے تو خلعت ہلاک ہوجاندی تے ہدایت معدوم ہوجاندتی۔ ایداں امام دی معرفت حاصل ہونے دے بعد فیر کسی گناہ توں بچنے تے کسی عذاب توں ڈرنے دی کوئی ضرورت ہی نئيں رہندتی۔
نتائج
سودھوایسی تعلیم دا نتیجہ اوہی ہويا جو ہونا چاہیے۔ قرامطہ دی اخلاقی حالت بگڑی تے ایسی بگڑی کہ اوہ ہر قسم دی بدکاری وچ مبتلا ہو گئے۔ ایہ وی انہاں توں کہیا گیا کہ تواڈے مخالفین دا خون تواڈے لئی حلال اے۔ جو لوگ تواڈی مخالفت نہ کرن لیکن تواڈے مذہب وچ داخل نہ ہونا چاہن انہاں توں وی جزیہ وصول کیتا جائے۔ ہتھیار وصول کرنے دی ہدایت تو انہاں نوں پہلے دتی جاچکی سی۔ انہاں نے ایسی خون ریزی شروع دی کہ ہمسائے چیخ اٹھے۔ اِنّی قوت انہاں نوں حاصل ہو گئی کہ 279 ہجری وچ انہاں وچ قریہ مہا باد وچ اک دارلہجرت بنایا تے اسنوں مظبوط فصیل توں محفوظ کرکے اس دے گرد خندق کھودتی۔ ہن والیان ریاست وی انہاں توں گھبرانے لگے۔ ایتھے توں انہاں دا سیاسی دور شروع ہويا۔
عباسیاں دی کمزوری
سودھواس حیرت انگیز ترقی دا اہم سبب خلافت عباسیہ دی کمزوری سی۔ سرحداں دا انتظام اچھا نئيں سی تے ملک وچ بے امنی پھیلی ہوئی سی۔ بصرہ وچ جو بدوی عرب سپاہ دی حیثیت توں آکے بس گئے سن ۔ انہاں نے پرت مار کيتی۔ اصلی نبطی کسان انہاں مظالم توں تنگ آکے باغی ہو گئے۔ بعض ایداں عرب قبیلے وی انہاں دے نال مل گئے جنہاں نوں عباسیاں توں شکایتاں سی۔ ایداں تاریک ماحول وچ قرامطہ نے اپنی تبلیغ شروع دی تے اپنی انہاں تھک کوششاں توں عراق تے بحرین دے باشندے قرامطہ دے نال ہو گئے۔ کیوں کہ انہاں نوں امید دلائی کہ مہدی دے ظاہر ہونے دا زمانہ قریب آ گیا اے۔ اوہ انہاں نوں موجودہ مصیبتاں توں نجات دلائاں گے۔ مہدی دے ظہور دی خبراں نوں ایداں اُتے آشوب زمانے وچ شائع ہونے دا اچھا موقع ملا۔ مہدی دا انتظار قرامطہ دی سیاسی ترقی دے اسباب وچ دوسرا اہم سبب شمار کیتا جاندا اے۔
ذکرویہ
سودھوحمدان دی دعوت دا اعلان کوفہ وچ تو ہو گیا لیکن دوسرے شہراں وچ اوہدی اطلاع پہنچ نئيں سکيتی۔ اوتھے دے داعی ایہ سمجھدے رہے کہ انہاں دا تعلق سلمیہ توں جاری اے۔ انہاں وچوں اک داعی طالقان دی طرف چلاگیا سی ۔ اس داعی نے جدوں دیکھیا کہ کوفہ دے قرامطہ نے خط کتابت بند کردتی اے۔ تو اوہ طالقان توں روانہ ہويا تے قرامطہ نوں تلاش کردا ہويا عبد انہاں دے پاس پہنچ کر اس دے سکوت اُتے عتاب کرنے لگیا۔ عبد انہاں نے کہیا چاں کہ سلمیہ دے ائمہ نے امام محمد بن اسماعیل دی دعوت کرنا چھڈ دتی اے اس لئی اس نے انہاں توں قطع تعلق کر ليا اے۔ اس دے بعد ایہ داعی ذکرویہ بن مہرویہ توں ملیا تے اسنوں فیر دعوت دا سلسلہ شروع کرنے دی ترغیب دتی۔ اس نے کہیا عبد انہاں دی زندگی وچ ایہ ناممکن اے۔ فیر اس نے تجویز پیش دی کہ عبد انہاں جے کسی طرح قتل کر دتا جائے تو فیر دعوت شروع دی جاسکدی اے۔ اس رائے توں بعض دوسرے داعیاں نے وی اتفاق کیتا تے عبد انہاں نوں 286 ہجری وچ قتل کر ڈالا۔ ایہ دیکھ کر عبد انہاں دے طرف توں مقرر داعی تے انہاں دے پیروکار ذکرویہ دے مقابلے وچ تیار ہو گئے۔ ایتھے توں قرامطہ وچ تفرقہ پڑھ گیا تے اوہ دو جماعتاں وچ بٹ گئے، عبد انہاں دی جماعت چاں کہ زبردست سی اس لئی ذکرویہ اک کنويں وچ چھپ گیا۔
ذکرویہ دی تنظیم نو
سودھودو سال تک ذکرویہ تے اس دے طرف دار روپوش رہے۔ عباسی خلیفہ معتضد نے انہاں دا زور ٹورنے دے لئی لشکر بھیجیا تے کئی لڑائیاں ہوئیاں جنہاں وچ قرمطہ کثرت توں مارے گئے۔ اس لئی عبد انہاں دی جماعت کمزور ہو گئی تے اس دے افراد ذکرویہ نوں بھول گئے۔ لیکن ذکرویہ نے خفیہ طور اُتے اپنا کم جاری رکھیا تے رفتہ رفتہ اپنی قوت بڑھالی۔ ہن ذکرویہ نے انہاں شہراں دی طرف توجہ دی جو کوفہ دے قریب سن ۔ انہاں شہراں دے باشندےآں نوں اپنے زیر اثر لیانے دی کوشش کيتی۔ مگر اس کوشش وچ اوہ ناکام رہیا۔ اس لئی اس نے289 ہجری وچ اپنے تن بیٹےآں یحییٰ، حسین تے علی نوں بلاد شام دی طرف بھیجیا تے انہاں نوں ایہ حکم دتا کہ اوہ بنو کلب وچ جاکر کم کرن تے ایہ دعویٰ کرن کہ اوہ اسماعیل بن صادق دی نسل توں نيں۔ یحییٰ نوں اپنی اس تبلیغ وچ وڈی کامیابی ہوئی تے بوہت سارے شامی اس دے پیرو بن گئے۔ اوہ ’ شیخ ‘ دے نام توں مشہور ہو گیا تے ایہ دعویٰ کرنے لگیا کہ اوہ خود محمد بن عبد اللہ بن محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق اے۔ اس طرح قرامطہ نے بلاد شام اُتے اپنا سکہ جما لیا۔ عباسی خلیفہ معتضد دے غلام ’ شبل ‘ رفاصہ دی جانب توں انہاں اُتے حملہ کر دتا۔ شبل ماریا گیا۔ قرامطہ نے رفاصہ دی جامع مسجد جلادی تے پرت مار شروع کردتی۔ اس دے بعد احمد بن محمد طائی نے انہاں دا مقابلہ کیتا تے انہاں دے رئیس ابو الفورس نوں گرفتار کرکے معتضد دے پاس بغداد بھیج دتا۔ معتضد نے اسنوں وڈے عذاب توں قتل کیتا۔
قرامطہ دی دمشق اُتے چڑھائی
سودھو290 ہجری وچ قرامطہ نے دمشق اُتے چڑھائی کيتی۔ جتھے احمد بن طولون دا غلام ’ طبغج ‘ والی سی ۔ اس نے مصری فوج دی مدد توں قرامطہ توں متعدد لڑائیاں لڑاں۔ آخری لڑائی وچ یحییٰ تے اس دے بوہت سارے ساتھی مارے گئے۔ انہاں وچوں جو بچ نکلے انہاں نے یحییٰ دے بھائی حسین جس نے اپنا نام احمد رکھ لیا سی اپنا سردار بنالیا۔ اس دے منہ اُتے اک دھبہ سی، اس لئی ایہ صاحب الشامہ دے لقب توں مشہور ہو گیا۔ اس نے لوگاں نوں بتے کروایا کہ ایہ دھبہ اسنوں خدا دی طرف توں شناخت دے طور اُتے دتا گیا تے اوہ خود مہدی امیر المومنین اے۔ اس توں اس دا چچا زاد بھائی عیسیٰ بن مہدی آیا۔ جس نے اپنا نام عبد اللہ بن احمد بن محمد بن اسماعیل رکھ لیا تے مدثر دا لقب اختیار کیتا تے دعویٰ کیتا کہ کلام اللہ وچ جس مدثر دا ذکر اے اس توں مراد میری ذات اے۔ اکثر بدوی اس دے نال ہو گئے انہاں دی مدد توں اس نے دمشق دا محاصرہ کر ليا۔ اہل دمشق نے اسنوں کچھ مال دے کر صلح کرلی۔ فیر اوہ حمص، حماۃ، معرۃ النعمان تے بعلبک دی طرح روانہ ہويا۔ جتھے اس دے نام دا خطبہ پڑھا گیا۔ انہاں مقامات دی تسخیر دے بعد اس نے سلیمہ دا رخ کیتا تے ایتھے رہنے والے بوہت سارے بنو ہاشم نوں تلوار دے گھاٹ اتارا۔
خلیفہ مکتفی دی قرامطہ اُتے لشکر کشی
سودھوشام دے شہراں وچ قرامطہ نے ایداں ہولنک فتنے تے فسادات برپاکيتے کہ عباسی خلیفہ مکتفی نے اپنے سالار محمد بن سلیمان نوں اک وڈے لشکر کے نال انہاں دے مقابلے دے لئی روانہ کیتا تے خود وی رقہ تک اس دے نال گیا۔ اس دفعہ قرامطہ نوں بہت بری شکست دا سامنا کرنا پيا۔ صاحب الشامہ احمد ( حسین ) تے اسنوں کئی ساتھی گرفتار کرلئی گئے تے انہاں نوں اذیتاں دے نال قتل کیتا گیا۔ غرض ذکرویہ دے تِناں بیٹے مارے گئے۔
اس واقعہ نوں اک سال وی نئيں گزریا سی کہ قرامطہ نے فیر اپنے حملےآں دا سلسلہ پہلے توں زیادہ زور توں شروع کر دتا۔
حاجیاں دا قتل و غارت گری
سودھوجب ذکرویہ نے دیکھ کہ اس دے مرید شام وچ پسپا ہو گئے تے اس دے تِناں بیٹے وی لڑائی وچ مارے گئے تو اوہ عراق وچ اپنے پوشیدہ ٹھکانے جتھے اوہ ویہہ سال تک چھپا ہويا سی نکلیا تے دعویٰ کیتا کہ اسنوں الہام ہويا اے کہ اس دے تنیاں بیٹے لڑائی وچ مارے گئے تے ہن صاحب الزماں دے ظہور دا زمانہ قریب آ گیا اے۔ اس دے عراقی داعی اس توں آملے تے اسنوں کندھےآں اُتے بلند کرکے اس دا جلوس کڈیا تے کہنے لگے ایہ امام الزماں دا نائب اے۔ ہزاراں قرامطہ اس دے نال ہو گئے۔ انہاں دے مقابلے وچ مکتفی نے فیر لشکر بھیجیا، مگر اس دفعہ اس دے لشکر نوں شکست ہو گئی۔ قرامطہ ودھدے ودھدے کوفہ، بصرہ تے بغداد تک پہنچ گئے تے پرت مار شروع کردتی۔ راستے وچ مکہ معظمہ توں آنے والے حاجیاں دے تن قافلاں اُتے زبردست حملے کیتے۔ انہاں حملےآں وچ تقریباً ویہہ ہزار افراد قتل ہوئے تے کئی لکھ دینار قرامطہ دے ہتھ لگے۔ بغداد وچ کوئی گھر ایسا نئيں رہیا جو مصیبت کدہ نہ ہو تے جتھے توں آہ و زاری دے نالے بلند نہ ہوئے ہون۔
ذکرویہ دی شکست
سودھوحاجیاں دی اس تباہی دی افسوس نک خبر جدوں بغداد پہنچی تو خلیفہ مکتفی نے تیسری دفعہ اپنے سالار وصاف دی ماتحتی وچ اک وڈا لشکر روانہ کیتا۔ ذکرویہ نے اس دا مقابلہ کیتا مگر شکست کھادی تے زخمی ہوکے گرفتار ہويا۔ وصاف نے اسنوں بغداد بھیج دتا، مگر اوہ زخماں دی تاب نہ لاندے ہوئے راستے ہی وچ مرگیا۔ عوام دی تشفی دے لئی بغداد وچ اوہدی لاش نوں سولی دتی گئی۔ ذکرویہ دے مرتے ہی عراق وچ قرامطہ دا زور ٹُٹ گیا۔ جو قرامطہ اس معرکہ وچ بچ گئے اوہ شام دی طرف بھج گئے۔ جتھے شام دے حاکم حسین بن حمدان نے انہاں پسپا کرنے دی کوشش کيتی۔
بحرین دے بنو جنابی
سودھوعراق تے شام ہی تک قرامطہ دی شورشاں محدود نئيں رہیاں۔ انہاں توں زیادہ خوفنک شورشاں بحرین وچ ہوئیاں، 281 ہجری وچ قرامطہ دا اک داعی یحییٰ بن مہدی موضع قطیف ( بحرین ) پہنچیا تے ایہ دعویٰ کرنے لگیا کہ اوہ مہدی دا رسول اے تے ہن مہدی دے ظہور دا زمانہ قریب آ گیا اے۔ دیہات دے باشندے اس دے زیر اثر آ گئے۔ بہت دناں تک قیس دے قبیلےآں وچ رہے کر اپنے مریداں توں مختلف طریقےآں توں مال سمیٹتا رہیا۔ اس دے چلے جانے دے بعد اس دا ایرانی قائم مقام حسن بن بہرام نے کوفہ وچ سکونت اختیار کيتی تے بنو قصار دے خاندان وچ جو پہلے ہی اسماعیلی دعوت قبول کرچکے سن شادی کرلی۔ عبد انہاں یا حمدان توں اس نے مذہبی تعلیم پائی۔ چونکہ قریہ جنابہ دا رہنے والا سی اس لئی ایہ ابو سعید جنابی مشہور ہو گیا۔ ہن اس نے 286 ہجری وچ خود داعی بن کر بدوی عرباں نوں ملک گیری دی ترغیب دتی۔ کثرت توں بنو کلاب تے بنو عقیل اس دے نال ہو گئے، جلد ہی بحرین دے اکثر دیہات اس دے قبضے آ گئے۔ اوہدی طاقت بڑھی تو اس نے کافی فوج جمع کرلی تے اس نے احساء نوں اپنا مستقر بنایا۔ اس دے بعد قرامطہ بحرین توں نکل کر بصرے دے قریب پہنچ گئے۔ عباسی خلیفہ معتضد نے عباس بن عمرو غنوی نوں انہاں دے مقابلے وچ بھیجیا۔ لیکن ابو سعید جنابی نے عباسنوں گرفتار کر ليا تے اوہدی فوج دے بوہت سارے آدمی مار ڈالے۔ فیر اس نے ہجر اُتے جو بحرین دا پائے تخت سی، معتدد حملے کرکے اسنوں فتح کر ليا۔ اس دے بعد اس نے بحرین دے شہراں دی حفاظت کيتی تے رعایا دی بہبود دی طرف متوجہ ہويا۔ خصوصاً زراعت و فلاحت دی ترقی وچ وڈی دلچسپی لی۔ نوجوان لڑکےآں نوں سپاہ گری دی تعلیم دتی تے کافی سامان جنگ جمع کیتا۔ بنو ضبہ جو اوہدی مخالفت کردے سن کئی معرکےآں وچ شکست دتی۔ تقریباً پندرہ سال حکومت کرنے دے بعد 301 ہجری وچ اپنے غلام دے ہتھوں جو عباس دے لشکر دا قیدی سی قتل ہويا۔
جنابی دے قتل دے بعد اس دے چھ بیٹےآں وچوں سب توں وڈا بیٹا ابو القاسم سعید اس دا جانشین ہويا۔ تن سال حکومت دے بعد اس دے چھوٹے بھائی ابو طاہر سلیمان نے بغاوت دی تے اسنوں قتل کر دتا۔ 403 ہجری وچ ابو طاہر بحرین دے قرامطہ دا صدر ہويا۔ 311 ہجری تا 325 ہجری دے درمیان بحرین دے قرامطہ نے بصرہ، کوفہ تے عراق دے دوسرے شہراں وچ اپنے بھائیاں توں زیادہ فساد برپا کیتا۔ بعض روایتاں معلوم ہُندا اے کہ مہدی ‘جو فاطمین دے ظہور دا پہلا امام سی ‘ نے قرامطہ توں اتحاد کرنے دی کوشش کيتی۔ مہدی نے ابو طاہر دی ولایت نوں تسلیم کیتا۔ ابو طاہر نوں پہلے ہی کافی قوت حاصل ہوچکی سی۔ مہدی دی تائید حاصل ہُندے ہی اس نے بصرہ اُتے چڑھائی کر دتی تے دس روز تک خون ریزی کردا رہیا تے والی سبک مفلمی نوں قتل کر دتا۔ شہر پرت کر جس قدر مال حاصل ہويا اوہ سب اپنے مستقر ہجر بھجوادتا۔ جو قیدی ہتھ لگے انہاں نوں غلاماں دی طرح بیچ ڈالا۔
315 ہجری وچ قرامطہ کوفہ وچ داخل ہوئے تے بصرہ توں زیادہ اس شہر نوں تاراج کیتا۔ اس دے بعد اس دیاں فوجاں عراق وچ پھیل گئياں تے بار بار عباسی خلیفہ نوں شکست دتی۔ مقتدر نے آخر دو فوجی سردار ہارون بن غریب تے صافی نوں بصرے دی طرف روانہ کیتا۔ انہاں نے قرامطہ نوں زبردست شکست دتی۔ اس دے بعد قرامطہ نے عراق وچ سر نئيں اٹھایا۔
بیت اللہ دی بے حرمتی تے حجر اسود دی منتقلی
سودھواب تک قرامطہ نے حاجیاں دے قافلاں نوں لُٹیا سی، لیکن 317 ہجری وچ قرامطہ عراق ے بھج کر مکہ معظمہ پہنچے۔ اس سال منصور دیلمی حاجیاں دا سردار سی ۔ ایہ لوگاں نوں نال لے کے بغداد توں مکہ معظمہ روانہ ہويا۔ مکہ وچ عین ترویہ دے روز قرامطہ نے اچانک انہاں اُتے حملہ کرکے انہاں دا مال و اسباب پرت لیا۔ انہاں وچوں کئی آدمیاں نوں بیت اللہ تے مسجد الحرام وچ قتل کیتا۔ حجر اسود نوں اوہدی جگہ توں کڈ کر اپنے مستقر ہجر لے گئے۔ امیر مکہ نے کئی اشراف نوں نال لے کے ایہ کوشش کيتی کہ قرامطہ اپنے کرتوت توں باز آجان۔ مگر انہاں دی ایہ کوششاں ناکام رہیاں۔ اس دے بعد بیت اللہ دا دروازہ تے محراب اکھاڑ کر نال لے گئے تے مقتولین دے لاشے زم زم دے کنوئاں وچ سُٹ گئے تے کچھ بغیر غسل و کفن دے مسجد الحرام وچ دفن کیتے گئے۔ اہل مکہ اُتے مصیبتاں ڈھائی گئياں۔ اس حادثے دی اطلاع جدوں مہدی نوں قیروان پہنچی تو اس نے قرامطہ دے رہنما ابو طاہر اُتے بہت لعنت ملامت کيتی تے حجر اسود دی واپسی دے لئی لکھیا۔ مہدی دے بعد اس دے بیٹے تے جانشین قائم نے وی اک خط ابو طاہر نوں لکھیا۔ ابو طاہر نے 339 ہجری وچ ایہ کہہ کر حجر اسود واپس کیتا۔ کہ اسيں اسنوں حکم توں لے گئے سن تے حکم توں ہی واپس کردے نيں۔ تقریباً بائیس سال حجر اسود قرامطہ دے پاس ہجر وچ رہیا تے اس دوران قرامطہ مکہ اُتے قابض رہے۔ حجر اسود اُتے جو ٹُٹ پھوٹ دے نشانات نظر آندے نيں اوہ اس دے اکھڑے جانے توں ہو گئے۔
شام تے مصر نوں مسخر کرنے دی کوشش
سودھو361 ہجری وچ قرامطہ نے دمشق تے مصر اُتے چڑھائی دی تیاری دی تو فاطمی خلیفہ معز نے انہاں دے سردار حسن نوں خط لکھیا۔ اس وچ اسنوں خوب ڈرایا ڈھمکایا، مگر حسن نے کچھ پروا نئيں کيتی تے جنگ دے لئی آمادہ ہو گیا۔ معز نے حسن نوں معطل کرکے اس دے قبیلے دے کسی رشتہ دار نوں قرامطہ دا والی مقرر کر دتا۔ حسن دی عدم موجودگی وچ نويں والی نے جزیرہ اوال توں نکل کر احساء نوں پرت لیا۔ لیکن طالع اللہ عباسی خلیفہ نے انہاں دونے دے درمیان صلح کروا دتی۔ حسن نے شام و مصر نوں فتح کرنے دی بہت کوشش کيتی مگر ناکام رہیا۔
زوال
سودھو366 ہجری وچ حسن افتگین توں مل گیا تے بنو عباوہدی بیعت وی کرلی۔ تاکہ عباسیاں دی مدد توں بنو فاطمہ دا مقابلہ کرے۔ لیکن جدوں اوہ شکست کھا کر بھج گیا تو قرامطہ اس توں فیر گئے تے اس گل اُتے اتفاق کیتا کہ اسنوں معزول کر دیؤ تے جنابی خاندان دے کسی رہنما نوں اپنا سردار نئيں بنائاں تے سرداری دے لئی اک نئيں دو افراد جعفر تے اسحاق سرداری دے لئی منتخب کیتے گئے۔ کچھ دناں دے بعد انہاں وچ اختلاف ہو گیا تے اس دے علاوہ جنابی خاندان وچ وی خانہ جنگیاں شروع ہوگئياں۔ جس دی وجہ توں قرامطہ دا زور ٹُٹ گیا تے انہاں اُتے اصغر بن ابی الحسن ثغلبی نے 398 ہجری وچ غلبہ حاصل کرکے موجع احساء نوں فتح کر کے انہاں دی ریاست دا خاتمہ کر دتا۔
تبصرہ
سودھوہر شخص تعجب کردا اے قرامطہ کِداں ثابت قدم تے اپنی دھن دے پکے سن ۔ اک مقام اُتے پسپا ہُندے تو دوسرے مقام اُتے اوہ فیر سر اٹھاندے۔ غرض کہ انہاں نے اپنے مقصد دی تکمیل دے لئی اپنی جاناں تک نوں دینے توں دریغ نہ کیتا۔ ہر وقت مہدی دی امید وچ رہندے تے اسی دا انتظار کردے، کدی اک شخص نوں مہدی سمجھدے کدی دوسرے کو۔ انہاں دے داعیاں دے اغراض و مقاصد عام طور اُتے خود غرضی اُتے مبنی سن ۔ بوہت سارے غریب تے پسے ہوئے عرباں نے پرت مار دے لالچ وچ انہاں دا نال دتا۔ مگر اس قسم دے ناروا محرکات دے علاوہ اوتھے کچھ روحانی قوت وی ضرور ہُندی اے، جو اس قدر کثیر التعداد جماعتاں نوں قبضے وچ رکھدی اے تے انہاں نوں بغاوت دی غنیمتاں دے نال خطرنک جانبازیاں دا مقابلہ کرنے دی قوت دیندی اے۔ مرد تو مرد انہاں دی عورتاں وی لڑائیاں وچ حصہ لیندی سن۔
بے شک لٹ مار دی رغبت دے علاوہ قرامطہ دا مذہبی جوش انہاں نوں اس گل اُتے آمادہ کردیندا سی کہ اوہ تعداد وچ تھوڑے ہُندے سن لیکن عباسیاں دے ٹڈی دل لشکراں دا مقابلہ کرنے توں پِچھے نئيں ہٹتے سن ۔ انہاں دے سفید جھنڈے اُتے قران کریم اک آیت لکھی ہُندی سی تے مہدی دا انتظار تے اس دے ظہور دی امید انہاں دے جوش نوں بڑھادتی سی۔ کدی کدی اوہ پسپا وی ہُندے سن ۔ مگر فتحیابی دا خدائی وعدہ انہاں دی ہمت نوں پست نہ ہونے دیندا سی ۔ عباسیاں دے بہترین سردار وی انہاں دے مقابلے وچ ناکام ثابت ہوئے۔ ودھدے ودھدے ایہ لوگ اک دفعہ بغداد دے قریب پہنچ گئے۔ خلیفہ مقتدر بہت بگڑا تے تعجب توں کہنے لگیا کیتا قرامطہ دی فوج دو ہزار ست سو توں زیادہ نئيں اے۔ ساڈے اسی ہزار دے لشکر نوں مغلوب کردیندی اے۔
قرامطہ دا آغازتے ارتقاء
سودھوتریخ کےاوراق پرنظر دوڑائی جائےتومعلوم ہوتاہےکہ امت مسلمہ کوجتھے کئی مسائل کاسامنا کرناپيا اوتھے کئی فتنےبھی ظاہر ہوئےجنہاں وچ کدی فتنہ ارتدادتوکدی منکرین زکواة اورکدی خوارج نےامت کوبدحال کردیامگرجب خلافت اسلامیہ کےزوال وانحطاط کادورآیاتواس کےبعدان تمام وچ نہایت ہی خوفناک،کرب انگیز،وحشت ناک اورسفاکیت سےبھر پور کردار قرامطہ کحالے اے جنہاں نےاسلام کےلبادہ وچ خوداسلام دی اِٹ سےاِٹ بجاپائی۔ ایہ فرقہ مشرق سےلیکرمغرب تک عالم اسلام کےانتشار، انہاں دی تباہی وبربادی اورمسلماناں کےلئےخوف دی علامت بن گیااس فتنےکے ہتھوں عام لوک ہی نئيں بلکہ علماءوفضلاءکاقتل عام ہويا،اپنے عقائد کےبرعکس چلنےوالےآں کوجان سےماردیناانکےایمان کاحصہ سیایہی وجہ اے کہ امت کوسب سےزیادہ نقصان فتنہ قرامطہ کیوجہ توں ہوااورفتنہ قرامطہ مصرسےملتان تک پھیلا اورمسلماناں دا خون پانی دی طرح وگدا رہیا ۔فاطمی فرقہ دی بنیاد مہدی نے پائی جس دا پورا ناں ابومحمد عبیداللہ بن میمون القدع تے لقب مہدی سی علامہ جلال الدین سیوطی نے ذہبی دے حوالے توں لکھیا اے کہ محققاں دا خیال اے کہ مہدی بلحاظ حسب و نسب فاطمی یا علوی نئيں سی،[1]اورفیر ایہ شخص بلاد افریقہ وچ داخل ہويا تے اوتھے اس نے اپنے فاطمی ہونے دا دعویٰ کيتا تے اک چھوٹی سی حکومت قائم کر لئی۔اس نے سلجماسہ شہر اُتے قبضہ کر ليا فیر اس نے مہدی شہر دی بنیاد رکھی ایہی اس دی حکومت دا مرکز سی تے ایتھے توں قرامطہ دی حکومت دا آغاز ہويا[2]،اور بعد وچ اس دے کارندے ایتھے توں پورے اسلامی ریاست وچ پھیل گئے تے ایہ کارندے فاطمی داعی دے ناں توں پکارے جانے لگے۔ شروع توں آخر تک انہاں دی تمام کاروائی انتہائی صیغہ راز وچ رہندی سی تے اک دم ایہ کسی جگہ خروج کر کے اس علاقے اُتے قبضہ کر کے اپنی حکومت بزور طاقت قائم کر لیندے تے اپنے عقائد دا پرچار کردے سن ۔
ڈاکٹر زاہد علی نے تریخ فاطمین مصر لکھی تے ایہ کتاب فاطمین مصر پراک مستند مقام رکھدی اے۔ اوریہ تریخ فاطمی مصنفاں دی قلمی کتاباں توں اخذ کيتی گئی اے ۔ انہاں دا کہنا اے کہ اسما عیلی فرقے دی سب توں پہلی تے اہم شاخ قرامطہ اے ایہ لفظ جمع دا صیغہ اے اس دا واحد قرمطی اے جو قرمط دا اسم منسوب اے ۔کہیا جاندا اے کہ قرمط لقب اے حمدان بن اشعث دا جس نے اس فرقے دی بنیاد پائی قرمط دے معنی عربی بولی وچ نزدیک نزدیک قدم ڈال کرچلنے دے نيں پست قامت ہونے دی وجہ توں ایہ شخص قرمط کہلانے لگیا [3]۔جدوں کہ ابن خلدون دے مطابق اسماعیلی فرقے دی بنیاد فاطمی خاندان دے اک فرد نے رکھی جدوں کہ قرامطہ دی تحریک دے محرک اسما عیلی داعی سن اسماعیلیاں تے قرامطہ وچ عقائد دا کوئی فرق نئيں سی بلکہ قرامطہ نے حکمرانی کيتی خاطر خروج پنجاہ سال پہلے کر ليا[4]۔ ابن اثیر دا خیال اے کہ ایہ لفظ کرمیتہ اے جو نبطی بولی دا لفظ اے تے اس دے معانی سرخ اکھاں والے آ دمی دے نيں۔ حمدان دیاں اکھاں سرخ سن اس لئی عرب اسنوں قرمطہ کہنے لگے۔اسماعیلی فرقے دی ابتدا اسماعیل بن جعفرصادق دی وفات دے بعد ہوئی ایہ واقعہ 33 ھ دا اے تے قرامطہ دا آغاز احمد بن عبداللہ بن محمد بن اسماعیل متوفی 242ھ وچ ہويا جس دے بیٹے حسین اسماعیلیاں توں وکھ ہوئے گئے[5]۔ڈاکٹر زاہد دا خیال اے کہ قرامطہ دا آغاز حسین ہوازی نے کيتا جو کہ احمد بن عبداللہ بن میمون القداح دا اک داعی سی۔ایہ کوفہ وچ اک ہور داعی حمدان بن اشعث توں ملیا حسین ایماندار نیکو کار سی لوک اس دے گرویدہ ہوئے گئے[6]۔اک خفیہ داعی خوزستان توں آیا تاں اوہ وی قرمط کہلایا اس دا اصل ناں کسی نوں معلوم نئيں سی ایہ خوزستانی تے کرمیتہ دے نال رہنے دی وجہ توں کرمیتہ کہلانے لگا۔فیر اس لفظ وچ تصحیف ہوئی تے کرمیتہ دا کاف قاف توں بدل کے قرمط ہوئے گیا [7]۔
مولانا اکبر شاہ خان نجیب آبادی دا خیال اے کہ سر زمین کوفہ اُتے 278ھ وچ حمدان المعروف قرامط نے اک نواں مذہب جاری کيتا اس دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ اک غالی شیعہ سی تے ست اماماں دا قائل سی جنہاں وچ امام حسین ؓ، امام زین العابدینؒ ، امام محمد باقر ؒ، امام جعفر صادقؒ ، امام اسماعیل بن جعفر صادق ، امام محمد بن اسماعیل ، عبید اللہ بن محمد نوں اوہ اپنا امام مندا سی تے خود نوں عبید اللہ دا نائب کہندا سی۔حالانکہ عبید اللہ ناں دا کوئی بیٹا محمد بن اسماعیل دا نئيں سی۔حمدان محمد بن الحنفیہ بن علی بن ابی طالب نوں رسول مندا سی دن وچ دو نمازاں فرض کيتیاں دو رکعت طلوع آفتاب توں پہلے تے دو غروب آفتاب دے بعد رکھن۔ جمعہ دی بجا ئے دوشنبہ دا دن افضل قرار دتا،اس دن کوئی کم نئيں کردا سی تے قرامطہ دے مخالف نوں واجب القتل قرار دتا[8]۔
242ھ وچ احمد دی وفات دے بعد حسین بن احمد دے خط دے جواب وچ حمدان نے اپنے اک ساتھی داعی عبدون نوں سلمیہ بھیجیا دے حالات دا جائزہ لے کے آؤ۔عبدان سلمیہ آ کے حسین توں ملیا تاں حسین دا رویہ بدلا ہويا سی۔عبدان دے امام توں متعلق سوال دا حسین نے ایہ جواب دتا کہ پہلے تسيں دسو تاں عبدان نے کہیا کہ اوہ امام محمد بن اسماعیل بن جعفر صاحب ا لزمان نيں تاں حسین نے کہیا نئيں میرے باپ دے سوا کوئی امام نئيں ہوئے سکدا تے وچ اس دا قائم مقام ہاں عبدان نے واپس آکے حمدان نوں حالات توں آگاہ کيتا تاں اس نے 286ھ وچ سلمیہ توں وکھ ہوئے کے دعوت قرمطیہ دا آغاز کر دتا تے کئی مدد گارداعی تیار کر لئی۔اس نے اپنی قوت ودھائی تے محاصل مریداں توں وصول کرنے لگیا تے اسکے مریدو پیرو دا راس دتی ہر گل مننے لگے[9]۔
اس نے لوکاں نوں مال و دولت نہ رکھنے دی ترغیب دتی تے اعلان کيتا کہ تسيں جلد تمام روئے زمین دے مالک ہونے والے ہوئے۔ انہاں نوں ہتھیار خرید کر گھر رکھنے دا حکم دتا تے انہاں دی کمائی خود جمع کرنے دے لئی اک داعی مقرر کر دتا تے نال ایہ وی حکم دتا کہ جمع شدہ رقم وچوں جو بھُکھا ہوئے اسنوں کھانا کھلائے جو ننگا ہوئے اسنوں کپڑا دے جو اپاہج ہوئے اس دی مدد کرے۔اس عمل توں کوئی محتاج تے فقیر نہ رہااور لوکاں دی ساری کمائی خوشی توں اس دے پاس جمع ہونے لگی تاں اس نے لوکاں نوں فسق و فجور دی طرف موڑ دتا تے کہیا کہ اک خاص حد تک پہنچنے دے بعد شریعت دے ظاہری اعمال اٹھیا جاندے نيں۔اب نماز ، روزے، دی ضرورت نئيں تے کہیا کہ محمد بن اسماعیل بن جعفر دی معرفت ہی کافی اے ایہی اوہ مہدی نيں جو آخری زمانے وچ ظاہر ہونے والے تے ایہ سب کچھ انہاں دے لئی کيتا جا رہیا اے کہ کمزور عباسی خلافت دی وجہ توں قرامطہ نے اپنی تبلیغ شروع دی عراق ایران شام تے بحرین وچ چھا گئے۔لوکاں نوں امید دلائی کہ مہدی دا ظہور ہونے والا اے مہدی دا انتظار قرامطہ دی سیاسی ترقی دا اہم سبب اے [10]۔
288ھ وچ عبدان نوں قتل کر دتا گیا تاں قرامطہ وچ پھوٹ پڑ گئی مگر دو سال بعد ایہ فیر طاقتور ہوئے گئے بلاد شام انہاں دے قبضے وچ آ گئے خلیفہ معتضد نے آخر اک وڈی لڑائی وچ قرامطہ نوں شکست دے کے بہت کمزور کر دتا یحےیٰ تے اس دے اکثر قرامطی ساتھی مارے گئے ۔ فیر خلیفہ مکتفی نے اک ہور وڈا لشکر اپنے سپہ سالار محمد بن سلیمان دی سرکردگی وچ بھیجیا تے خود وی رقہ تک اس لشکر کے نال گیا جس وچ قرامطہ نوں بہت وڈی شکست ہوئی زکرویہ دے تِناں بیٹے اس جنگ وچ مارے گئے 294ھ وچ حجاج کرام کوقتل تے پرتن دی وجہ توں اک بار فیر مکتفی دے صبر دا پیمانہ لبریز ہوئے گیا تاں مکتفی نے فیر اپنے سپاہ سالار وصاف دی قیادت وچ اک لشکر روانہ کيتا ۔ وصاف نے قرامطہ نوں خوفناک شکست دتی ۔زکرویہ قتل ہويا اوراس دتی لاش بغداد وچ کئی دن تک لٹکائی گئی۔اس دے نال ہی عراق توں قرامطہ دا خاتمہ ہوئے گیا۔حیرت دی گل ایہ اے کہ قرامطی پسپا تاں ہوئے جاندے سن مگر تھکتے نئيں سن ۔اس سلسلے وچ اک بار خلیفہ مقتدر نے تعجب توں کہیا کہ قرامطہ دی دو ہزار فوج ساڈی ايسے ہزار فوج دے لشکر نوں کِداں مغلوب کر دیندی اے [11]۔
بعض محققاں دا خیال ایہ اے کہ قرامطہ اسماعیلی فرقہ دی اک شاخ سی۔ اس دا بانی عبد اللہ بن میمون دے د اعیاں وچوں اک داعی حمدان نامی سی۔ اس دا لقب قرامطہ سی۔ جو خوزستان توں آ کے کوفہ دے نزدیک تہرین نامی پنڈ وچ آباد ہويا تے اسماعیلی فرقے دی تبلیغ کرنے لگا۔ حمدان دے لقب قرامطہ دی ناں وجہ دے متعلق بہت ساریاں روایات ملدی نيں۔ انہاں وچوں اک ایہ اے کہ حمدان بیمار ہويا تاں اک شخص نے جسنوں سرخ اکھاں دی وجہ توں کرمیہ کہندے نيں۔ نہایت تندہی توں حمدان دا علاج معالجہ تے بیمار داری دی حمدان دی صحت یابی دے بعد وی اوہ اس دے پاس رہندا سی۔ اس اُتے لوکاں نے حمدان نوں وی کرمیہ کہنا شروع کر دتا جو بعد وچ قرمطہ بن گیا۔ اک روایت اے کہ حمدان چھوٹے چھوٹے قدم اٹھاندا سیاور چونکہ عربی وچ ایداں دے آدمی نوں قرمطہ کہندے نيں اس لے اوہ ايسے ناں توں مشہور ہويا اے تے اس دے پیرو قرامطہ اکھوائے۔حمدان بہت زاہد تے عبادت گزار سی لوکاں نوں امام مہدی دی طرف دعوت دیندا سی، اسکے عقائد بہت عجیب سن جنہاں وچ اک عقیدہ ایہ سی کہ دن رات وچ پنجاہ نمازاں فرض نيں ایتھے بحرین وچ عرباں ، حبشی غلاماں اورہیا شمی قبیلےآں دی مخلوط آبادی سی ایہ لوک کاشتکاری کردے سن لیکن انہاں دی شبانہ روز محنت دا پھل مالکان اراضی تے جاگیر دار کھا جاندے سن ۔اور ایہ محنت کش دا شت کار لوک ذلت تے تنگ دستی دی زندگی بسر کردے سن ۔ حمدان قرمطہ نےان مظلوم محنت کش کاشتکاراں دی تنظیم دی تے انہاں نوں ایہ یقین دلایا سی کہ امام محمد بن اسماعیل عنقریب دنیا وچ ظاہر ہون گے تے توانوں مالکان اراضی دے ظلم و ستم توں نجات دلاواں گے۔ اس اُتے عوام دی اک کثر تعداد اس دے نال ہوئے گئی تے ایہ تحریک کافی زور پھڑ گئی ۔ ایہ عباسی خلیفہ معتمد دے دور خلافت دی گل اے اس وقت عباسی سلطنت اپنے دور زوال توں گزر رہی سی ، حمدان نوں دربار خلافت دی کمزوری دی بنا اُتے اپنی جمعیت ودھانے دے موقع مل گیا۔ اس دا منشاء دراصل ایہ سی کہ عباسی حکومت دا تختہ الٹ کر اس دی جگہ اک اسماعیلی یا فاطمی حکومت قائم کيتی جائے۔ اسکے پیرو اسنوں امام الزمان دا پیرو سمجھدے سن 278ھ مطابق 891ء وچ حمدان نے کوفہ دے مشرق وچ اک مرکز قائم کر کے اس دا ناں دارالحجرت رکھیا تے اسنوں حکومت دے خلاف اپنی سر گرمیاں دا مرکز بنایا اس اُتے کوفہ دے عباسی حاکم نے حفظ ما تقدم اپنی سر گرمیاں دا مرکز بنایا، اس اُتے کوفہ دے عباسی حاکم نے حفظ ما تقدم دے طور اُتے اسنوں گرفتار کر کے قصر امارات دے اک کمرے وچ بند کر دتا لیکن اک لونڈی دی منت سماجت اُتے جو غالبا حمدان دی خیر خواہ اورمعتقد سی رہیا ہوئے گیا اس نے اس رہائی نوں اپنی کرامت اُتے محمول کيتانال ہی اس نے ایہ خیال وی پھیلا یاکہ کوئی شخص اسنوں گزند نئيں پہنچیا سکدا۔ کچھ عرصہ بعد جدوں دوبارہ اسنوں اپنی جان دا خطر ہ ہويا تاں اوہ بھا گ کر شام چلا گیا جتھے اس دی تحریک نوں بہت فروغ حاصل ہويا ،عراق تے شام دے علاوہ ایہ تحریک خراسان ، سندھ تے ملتان تک پھیل گی۔قرامطی تحریک اشتراکی اصولاں اُتے استوار کيتی گئی سی۔ اس دا مقصد رواداری تے مساوات دا پرچار سی ۔ ایہ سرمایہ داراں دے ظلم و ستم تے انہاں دی ٹُٹ کھسوٹ توں محنت کشاں دا تحفظ چاہندی سی۔ اس لئی قرامطیاں نے مختلف نوع دے پیشہ وراں دی اک جماعت بنائی اک منظم بنائی تے ایہ اک ہی نوع دے پیشہ ور اں دی جماعتی تنظیم دی اک منظم جماعت جس وچ اک ہی نوع دے پیشہ ور شامل ہُندے سن ،صنف (Guilds)کہلاندی سی۔ حمدان اگرچہ فرقہ اسمعیلیہ نال تعلق رکھدا سی لیکن اس نے نويں نويں مذہبی اقتصادی تے سماجی اصول وضع کيتے، متمدن دنیا دے تاریخی دور وچ غالبا ایہ پہلی تحریک سی جس نے عالم اسلام دے محنت کشاں نوں منظم کيتا [12]۔
قرامطہ دے متعلق ایہ وی خیال کيتا جاندا اے کہ انہاں ضروریات قرامطہ نوں مقدم گرداندے ہوئے ضروریات دین دا انکار کيتا ، نص قرآنی دی باطنی تاویلات کيتیاں تے اسلام دے بر عکس عقائد و نظریات اختیار کیتے۔ اس وجہ توں علمائے امت نے انہاں نوں دائرہ اسلام توں خارج دسیا۔ علامہ
عبد القاہر بغدادی قرامطہ دے بارے وچ لکھدے نيں:
اعلمو ا اسعد کم اللہ انہاں ضرر الباطنیہ (القرامطة) علی فرق المسلیمن اعظم من ضرر الیھود و النصاری والمجوس علیھم اعظم من مضرة الدھریة و سائر اصناف الکفرة علیھم بل اعظم من ضرر الدجال الذی یظھر فی آخر الزمان ۔ لان الذین ضلع عن الدین بد عوة الباطنیة من وقت ظھور دعتوتھم الی یومنا اکثر من الذین یضلون بالدجال فی وقت ظھورہ لان فتنة الدجال لا تزید مد سی علی اربعین یوما و فضائح الباطنیة اکثر من عدد الرمل والقطر“[13]
علامہ بغدادی فرماندے نيں کہ مسلمان گروہاں اُتے باطنیہ (قرامطہ) دا ضرر یہود و مجوس بلکہ دہریت تے کفر دی جملہ صورتاں توں ودھ کے اے شیخ عبد القاہر قرامطہ نوں دجال توں وی زیادہ ضرر رساں ذکر کردے ہوئے فرماندے نيں کہ اس فرقہ نے آغاز دعوت توں اج تک جِنّے لوکاں نوں گمراہ کيتا اے اوہ انہاں توں بہت زیادہ نيں جنہاں نوں دجال گمراہ کر ے گا کیونجے اس دا فتنہ تاں چالیس دن تک محدود اے تے قرامطہ دی گمراہیاں ریت و قطر دی تعداد توں وی زیادہ نيں.
قرامطہ دے متعلق اک رائے ایہ وی اے کہ قرامطہ زنادقہ تے ملحداں دا ہی اک فرقہ اے تے ایہ فارس دے فلاسفہ دی اقتدا ءکرنے والا اے جو زردشت تے مردک نوں نئيں مندے نيں ایہ دونے شخص حلال نوں حرام مننے والے نيں فیر اس دے بعد قرامطہ ہر کس و نا کس نوں مننے والے ہوگئے دراصل انہاں نوں عقل دے کوراہونے دی وجہ توں رافضیاں نے گمراہ کيتا تے قرمط بن الاشعث دی طرف منسوب ہونے دی وجہ توں انہاں دا ناں فرقہ قرامطہ مشہور ہوئے گیا[14]۔
عراق وچ انہاں نوں باطنیہ، قرامطہ تے مزدکیہ کانام دتا جا تا اے خراسان وچ تعلیمیہ تے ملحدہ دے ناں سےجانےجاتےنيں جدوں کہ اوہ اپنےآپ کواسماعیلیہ کہندے نيں۔بعض مورخین قرامطہ نوں اک مستقل فرقہ کےطور اُتے ذکر کردے نيں لیکن امام غزالی کہندے نيں کہ قرامطہ ، اسماعیلیہ ہی دا اک لقب اے:
واما القرامطہ فانما لقبو ابہا نسبتا الی رجل یقا ل لہ حمدان قرمطہ، کان احد دعاتھم فی الابداءفاستجاب لہ فی دعوتہ رجال فسمو ا قرمطیة۔ [15]
امام غزالی ؒ دے مطابق دعوت دے اک داعی حمدن قرامط دی دعوت اُتے لبیک کہنے والے قرامطہ اکھوائے ۔ بعض علمائے تریخ جداں دے ذکر کيتا گیا قرامطہ نوں اک وکھ فرقہ دے طور اُتے ذکر کردے ہیںاس دتی وجہ شاید ایہ ہوئے کہ سیاسی و سماجی منظر نامہ اُتے اسماعیلیہ قرمطہ دے ناں توں ظاہر ہوئے۔
278ھ وچ قرامطہ نے کوفہ وچ خروج کیہ ایہ ملحداں دی اک قسم اے انہاں نے غسل جنابت نوں نا جائز تے شراب نوں جائز قرار دتا اپنی اذان وچ اَ نَّ مُحَمَّدَ بِن الحَنفِیّہ رَسُولُ اللّٰہِ دے لفظاں دا اضافہ کيتا ۔ روزے ہر سال وچ دو دن دے یعنی نیروز تے مہر جان دے فرض رکھے بیت المقدس دا حج کيتا تے اسنوں اپنا قبلہ قرار دتا بہت ساریاں چیزاں نوں کم یا زیادہ کيتا تے اپنے عقائد نوں جاہلاں، گنواراں تے علماء دے سامنے پیش کيتا تے انکار کرنے والےآں نوں سخت توں سخت سزاواں داں[16]۔
حمدان قرمط دے داعیاں وچ اک شخص ابو سعید جنابی سی۔ اس نے بحرین وچ اس قدر زور پھڑیا کہ 286ھ وچ اس نے بحرین وچ اپنی حکومت قائم کر لئی۔ الاحصار اس دا راجگڑھ سی۔ اگلے سال اس نے بصرہ اُتے حملہ کر دتا تے عباسی فوجاں نوں شکست دے کے اوتھے اُتے قابض ہوئے گیا۔ اس فتح توں جنوبی عراق دوبارہ قرامطی تحریک دی لپیٹ وچ آگیا ، اس دے دو سال بعد اس نے شام اُتے حملہ کر کے ہر طرف تباہی و بربادی پھیلا دتی تے جنابی نے یمامہ نوں زیر نگین کر ليا تے عمان اُتے فوج کشی کيتی۔ 286ھ وچ ابوسعیدقرمطی جدوں ظاہر ہويا تاں اس دی شوکت نوں ترقی ہوئی افواج شاہی تے ابو سعید دے وچکار جنگ ہوئی جس وچ ابو سعید کامیاب ہويا ۔اس دے بعد وی خلیفہ دی فوج تے ابو سعید وچ چند مرتبہ جنگ ہوئی مگر خلیفہ دی فوج نے شکست کھادی تاں ابو سعید بصرہ تے اس دے گردونواح وچ قابض ہوئے گیا۔290ھ وچ یحیٰ بن زکرویہ قرامطی تے 291ھ وچ اس دا بھائی حسین بن یحیٰ جس نے اپنا لقب امیر المومنین مہدی رکھیا سی انہاں دا اک چا زاد بھائی عیسیٰ بن مہرویہ جس نے اپنا لقب مدثر رکھیا سی تے کہندا سی کہ قرآن دی سورہ مدثر وچ ايسے دا ناں مذکور اے تے انہاں دا غلام جس دا ناں انہاں نے المنطوق بالنور رکھیا انہاں نے شام وچ اودھم مچائی تے آخر کار ایہ تِناں شام وچ مارے گئے301ھ وچ مہدی قرامطی مصر اُتے حملہ کر دتا شاہی افواج نے برقہ دے مقام اُتے مقابلہ کيتا مگر شکست کھادی تے ایہ اسکندریہ تے فیوم اُتے قابض ہوئے گیا[17]۔
301ھ مطابق 914ء وچ شاہی افواج دے نال اک معرکہ دے دوران وچ جنابی ماریا گیا تے اس دا بیٹا ابو طاہر قرامطہ دا قائد بنیا۔ پرت مار و ظلم و تشدد وچ ایہ اپنے باپ توں وی دو قدم اگے سی اس نے بصرہ اُتے پے در پے حملے کے دے وڈی بیدردی توں قتل عام تے غارتگری دی تے بصرہ دے بعد بغداد تے کوفہ نوں تخت و تاراج کيتا۔اس دے مقابلے وچ شاہی لشکر نے ہر معرکہ وچ شکست کھادی حاجیاں دے قافلاں نوں لُٹنا اس دا محبوب مشغلہ سی۔ 316ھ مطابق 930ءماں ابو طاہر نے عین حج دے دن مکہ معظمہ اُتے حملہ کر دتا۔ قرامطہ نے حاجیاں نوں بے دریغ قتل کيتا ۔ خانہ کعبہ دی بے حرمتی کيتی ۔ غلاف کعبہ پھاڑ دالا تے خانہ کعبہ نوں پرت کھسوٹ دا نشانہ بنانے دے بعد حجر اسود نوں اکھاڑ کر اپنے نال لےگئے حرم دی اس شدیدبےحرمتی کےباعث تمام مملکت اسلامیہ وچ شورمچ گیااورخود قرامطیاں دے پیشوا عبد اللہ نے ابو طاہر نوں اس مذموم فعل اُتے برا بھلا کہیا تے حکم دتا کہ خانہ کعبہ دی تمام چیزاں واپس دی جاواں اس نے صرف حجر اسود واپس کيتا تے باقی چیزاں دے متعلق لکھیا کہ اوہ ضائع ہوئے چکيتیاں نيں[18]۔
قرامطہ مختلف ادوار وچ مختلف جگہاں اُتے خروج کردے رہے 286ھ وچ بصرہ دے نواح وچ ابو سعید جنابی نے خروج کيتا تے قطیف تے ہجر دے علاقے وچ بہت زیادہ فساد برپا کيتا اصل وچ ایہ جنابہ نامی شہر دا باشندہ سی جس دی وجہ توں ایہ جنابی کہلایا[19]۔
قرامطہ نے اسلامی حکومت کیتی کمزوری دا بھر پور فائدہ اٹھایا تے مختلف جگہاں اُتے اپنی طاقت دے مطابق خروج کردے رہے تے مسماناں دا خون نا حق پانی دی طرح بہاندے رہے۔ عباسی خلیفہ کمزور ہونے دی وجہ توں مقابلہ تاں کر رہیا سی مگر انہاں دا مکمل قلعہ قمع نئيں کر پا رہیا سی ۔اور ایہ بہت طاقت ور ہُندے جا رہے سن ایہی وجہ سی دی پہلے انہاں دے داعی علاقے وچ پہنچ کے لوکاں نوں اپنا حامی بناتے تے فیر ایہ حالت نوں سازگار دیکھ کے اوتھے خروج کردے۔قرامطیاں دی ایہ پرت مار اک عرصہ تک جاری رہی خلفاءعباسی وچ اِنّی ہمت نہ سی کہ قرامطیاں دا انسداد کر سکے،ایسی صورت حالات وچ ایہ فتنہ نہ جانے تے کیہ کيتا گل کھلا تا کہ 326 وچ انہاں دی اپنی جماعت وچ پھوٹ پڑ گئی جس توں انہاں دا زور ٹُٹ گیا بالخصوص جدوں انہاں دے لیڈر اصم شاہ بحرین نوں فاطی خلفا ءالمعز تے العزیز نے پے در پے شکستاں داں تاں انہاں دی طاقت دا خاتمہ ہوئے گیا۔
298ھ وچ قرامطہ نے کوفہ دے مضافات وچ پیش قدمی دی مگر بروقت کاروائی ہونے دی وجہ توں انہاں نوں کامیاب نہ ہونے دتا گیا ايسے سال قرامطہ نے دمشق اُتے یلغار کر دتی تے یحیٰ بن ذکرویہ نے قرامطہ دے سامنے جھوٹھا دعویٰ کيتا کہ اوہ اولاد علی بن ابی طالب وچوں اے۔ تے کہیا کہ اس دے متبعین دی تعداد اک لکھ اے تے اس دی اونٹنی منجانب اللہ مامور اے تے ایہ جس علاقے وچ جائے گی اس علاقے والےآں نوں فتح حاصل ہوئے گی۔اسنوں شیخ دا لقب دے دتا گیا تے اس دے حامی فاطمین بن گئے خلیفہ نے اس دی سرکوبی دے لئی اک لشکر بھیجیا مگر اس لشکر نے شکست کھادی۔قرامطہ نے اس دے بعد رصافہ دی جامع مسجد نوں جلا دتا لوکاں نوں خوب لُٹیا تے دمشق وچ داخل ہوئے گئے جتھے قتل عام وچ کوئی کمی نہ چھڈی[20]۔ 291ھ وچ خلیفہ دے لشکر نے انہاں ناں شکست دتی تے انہاں دا سردار حسن بن ذکرویہ گرفتار ہوئے گیا۔ اسنوں پوری جماعت دے نال بغداد بھیجیا گیا جتھے انہاں نوں عبرت ناک سزا دے کے واصل جہنم کيتا گیا ۔حسن بن ذکرویہ دا سر لکڑی اُتے رکھ دے پورے بغداد دے شہر وچ گھمایا گیا محر م 294ھ وچ قرامطہ نے ذکرویہ دی سربراہی وچ مکہ مکرمہ توں خراسان آنے والے حجاج دے قافلے اُتے حملہ کر کے ویہہ ہزار حاجیاں نوں شہید کردیااس قتل عام وچ قرامطہ دے مرد و زن سب شریک سن ۔عورتاں نے فریب کےنال حجاج نوں قتل کيتا تے تمام مال و دولت پرت لیا گیا ۔خلیفہ بغداد نے اس واقعے دا سخت انتقام لیا تے اک بہت وڈا لشکر بھیجیا جس نے انہاں نوں عبرت ناک شکست دتی چند لوکاں دے سوا پوری جماعت قتل ہوئی تے ذکرویہ دا سر کٹ کر پورے خراسان وچ گھمایا گیا تے فیر دربار خلافت وچ بھیجیا گیا[21]۔
قرامطہ نے کدی پرواہ نہ دی کہ نہندے تے معصوم لوکاں دے خون دی ندیاں بہہ رہیاں نيں بلکہ انہاں نے اس ظلم و بربریت نوں جاری رکھیا تے آئے روز اک نواں محاذ کھول کر خلیفہ نوں خوب پریشان کيتا تے اوہ بے بس نظر آیا۔ مصر توں ملتان تک عوام قرامطہ دے خوف دا شکار سی تے اوہ اس خوف و عذاب توں نجات دی طلبگار سی مگر کوئی وی انہاں دی اس امید نوں پورا کرنے توں قاصر سی۔ قرامطی بے لگام گھوڑے دی منند دوڑ رہے سن کوئی شہر ،علاقہ انہاں دی دسترس توں دور نئيں سی۔
311ھ وچ قرامطہ دا سردار ابو طاہر ستاراں ہزار شہ سواراں دے نال رات دی تاریدی ميں بصرہ وچ داخل ہويا خوب قتل و غارت دی تے پرت مار دے کے روانہ ہوئے گیا خلیفہ نے اس دے پِچھے لشکر روانہ کيتے مگر ایہ جس شہر وچ ہُندا اسنوں ویران کر کے دوسری طرف بھج جاندا، آخر دا ر ایہ واپس ہجر جا پہنچیا[22]۔سیوطی لکھدے نيں کہ :اس سال خلیفہ نے منصور ویلمی نوں امیر حج بنا کے بھیجیا جو بخیریت مکہ پہنچ گیا مگر طاہر قرامطی وی 8 ذولحجہ نوں مکہ آ گیا اس نے حجاج کرام دا قتل عام کرایا تے لاشاں چاہ زمزم وچ پھینکوا داں۔حجر اسود نوں گرز ماما کر خانہ کعبہ دی دیوار توں جدا کر دتا تے ایہ گیارہ روز تک ایداں دے پيا رہیا فیر اوہ اسنوں نال لے گیا تے چوبیس برس اس دے پاس رہیا۔حجر اسود لےکے جانے والے چالیس اونٹھ راستے وچ مر گئے مگر واپسی اُتے صرف اک کمزور اونٹھ حجر اسود نوں مکہ لے آیا۔ ابو طاہر اس واقعے دے بعد زیادہ عرصہ زندہ نہ رہیا تے چیچک وچ مر گیا[23]۔
اور علاقےآں وچ قرامطہ دی سفاکی دی داستاناں سنائی جا رہیاں سن کہ کہ ایہ فتنہ اوتھے پہنچ گیا جس جگہ نوں امن دا مقام دسیا گیا اے۔ و من دخلہ کان امنا۔ تے جو ایتھے داخل ہويا اس دے لیئے امان اے۔ ست ذی الحج نوں ابو ا طاہر قرمطی اپنے حواریاں دے نال مکہ پہنچیا گیا مکہ دی گلیاں وچ معصوم حجاج دا قتل عام ہويا۔مسجد الحرام وی محفوظ نہ سی جو لوک غلاف کعبہ توں جا کے لپٹ گئے انہاں دا وی قتل عام ہويا جو طواف کر رہے سن اوہ قتل ہوئے تے ایہ سب کچھ مقدس ماہ تے محترم مسجدلحرام وچ ہوئے رہیا سی تے اس نے اعلان کيتا کہ ميں نے ہی انہاں لوکاں نوں پیدا کيتا تے وچ ہی انہاں دا فنا کرنے والا ہون۔ حجاج ناحق شہید ہوئے رہے سن تے کچھ جان کنی وچ ایہ اشعار پڑھ رہے سن : تسيں بوہت سارے عاشقاں نوں اپنے شہر وچ بچھڑا ہويا پاؤگے اصحاب کہف دی طرف انہاں نوں نئيں معلوم کہ اوہ ایتھے کِنے دن ٹھہرے نيں۔ قتل عام دے بعد شہداءکو چشمہ زمزم تے مسجد حرام وچ دفن کر دتا۔ فیر کعبے دا دروازہ توڑ دتا تے غلاف نوں چاک کر دتا۔ابو طاہر نے اک شخص نوں حکم دتا کہ میزاب کعبہ نوں اکھیڑ دو اوہ جدوں اُتے چڑھنے لگیا تاں اوندھے منہ ڈگ کے مر گیا فیر کسی نوں جرا ت نہ ہوئی۔حجر اسود اکھیڑ لیا تے پکارنے لگے کہ کتھے گئے طیراً ابابیل تے حجارة من سجیل ۔ جدوں قرامطی حجر اسود لے کے جا رہے سن تاں امیر مکہ نے درخواست کيتی کہ میرا پورا مال لے لو تے ایہ حجر اسود واپس کر دو تاں قرامطی نے جواب وچ امیر مکہ تے اس دے گھر والےآں نوں شہید کر دتا۔ آ خر کار مہدی نے ابو طاہر نوں خط لکھ کے واقعہ حج اُتے ملامت کيتی تے کہیا کہ جو کم چپکے توں ہوئے رہیا سی تاں نے اسنوں ظاہر کر دتا۔اس نے حکم دتا کہ جو مال لُٹیا اے اوہ واپس کر دو مگر طاہر نے جواب دتا کہ آئندہ ایسا نئيں کراں گا[24]۔
316ھ وچ ہونے والے اس واقعے نے امت ِ مسلمہ تے خلافت دیاں بنیاداں ہلیا کے رکھ داں بہت سارے شہر تے علاقے قرامطے دے قبضے وچ آگئے انہاں دے سخت گیر رویئے تے سفاکیت دی وجہ توں لوکاں دے دل لرز اٹھے۔عباسی خلیفہ معتضد نے کئی بار انہاں دے خلاف فوجاں روانہ کيتیاں مگر شکست کھادی۔قرامطہ دا خوف اِنّا ودھیا کہ اہل مکہ اپنا شہر چھڈ گئے تے کئی سال تک حج بند ہوئے گیا 327ھ وچ ابوعلی عمر بن یحیٰ العلوی نے اپنے قرامطی دوست نوں اک خط لکھیا تے کہیا کہ حاجیاں دا راستہ کھول دے تے ہر حاجی توں فی اونٹھ پنج دینار محصول لے کے حج دی اجازت دے ،تو اس نے اجازت دے دتی تے لوکاں نےحج کیہ ایہ پہلا موقع سی جدوں حاجیاں توں ٹیکس وصول کيتا گیا[25]۔
قرامطہ نے حجر اسود نوں اپنے پاس تقریباً چوبیس برس رکھیا تے کہندے سن جس دے حکم توں لے گئے نيں ايسے دے حکم توں واپس کرن گے فیر ایہ 339ھ وچ اسنوں کوفہ لے آئے۔ طاہر دے اک بھائی نے خط لکھ کے نال رکھ دتا کہ جس دے حکم توں لیائے سن ايسے دے حکم توں واپس کر دتا تے ايسے سال ذیقعد 339ھ وچ قرامطہ حجر اسود نوں بغیر کسی مطالبے دے واپس مکہ چھڈ گئے[26]۔
قرامطہ نے اپنا اثر و رسوخ تے رعب و دبدبہ قائم کر دتا ایتھے تک کہ اوہ جدوں چاہندے حج اُتے وی پابندی لگیا دیندے سن جداں انہاں نے شام و مصر دی فتح دے وقت کيتا مثلاً 356ھ وچ قرامطہ دمشق اُتے وی قابض ہوئے گئے تے انہاں نے شام تے مصر توں جانے والے ہر شخص نوں حج کر نے توں روک دتا[27].
باطنیان و قرمطیان خط باریک کہ آنرا خط مقرمط خوانند نیک نوشتی وازاین جھت تے اقر مطویہ لقب کردندی مردیی را از شہر اھواز با این مبارک دوستی بود ناں ابو عبداللہ میمون قداح۔ قرامطن حسن جنابی وپسرش طاہر مردمان از بیم شمشیر خویشتن را در چاہ می افگندند و برسر کوہ میشدند و حجر الاسود را از خانہ جدا کردند۔ بطنی قرامطی دراصل عبداللہ بن میمون قداح دے پیرو کار نيں جس دا لقب قرامطہ سی ۔فیر حسن جنا بی تے اس دا بیٹا طاہر جس نے چاہ زمزم نوں حجاج کرام دی لاشاں توں بھر دتا تے حجر اسود نوں خانہ کعبہ دی دیوار توں جدا کر دتا[28]۔
قرامطہ ملتان وچ
سودھوایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ دی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنوفاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نوں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب دی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار دی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام دی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد اے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد دی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی دی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔
سبکتگین دے دور توں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال دی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال دی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد دی معافی توں محمود نے ملتان توں واپسی دی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نوں اپنی عملداری وچ شامل کے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنوں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔
قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھے دے حکمران سن جدوں کہ انہاں دی مقابل غزنی دی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ دی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں دی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نوں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں دی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں دی کتاباں نوں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب توں اہم و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔
البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدوں ملتان نوں فتح کيتا تے اوتھے دی آبادی تے جو مال اوتھے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نوں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نوں چھڈ تاں دتا مگر اس دی توہین دے لئی اس دی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدوں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نوں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نوں بند کر کے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض دی وجہ توں کيتا۔امیرمحمود نے جدوں انہاں ملکاں توں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نوں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا دی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 توں سینکڑہ تے اس توں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نوں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے اُتے مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔
سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور توں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے دی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت توں ملحداں دی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد توں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم دی توفیق توں اس علاقے نوں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نوں دین مبین دی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔
ابو نصرمحمد عتبی جس دی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہم ماخذ اے اس نے ا پنی ا س مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی دی ملتان دی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:
وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]
عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نوں جدوں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نوں وی پانی رائے دی دعوت دیندا اے تاں دین دی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے دی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا
حوالے
سودھو*ابن کثیر، حافظ عمادالدین ،تاریخ ابن کثیر ،اردو ترجمہ البدایہ و النہایہ ،مترجم مولانا محمد اصغر مغل، دارالاشاعت ، کراچی، 2008ء ، ص188 *السیوطی، علامہ جلال الدین ، تاریخ الخلفا ، مترجم شبیر احمد انصاری، مکتبہ خلیل یوسف ،اردو بازار لاہور،2008ء ، ص21 *ڈاکٹر زاہد علی، تاریخ فاطمین مصر، نفیس اکیڈمی کراچی،1963،ص 141 *ابن خلدون ، علامہ عبدالرحمن ، مترجم ،حکیم احمد حسن عثمانی، نفیس اکیڈمی کراچی ،1966ء، ج4 ،ص 84
- بحوالہ بالا،ڈاکٹر زاہد علی، تاریخ فاطمین مصر، ص 214
- ایضا ،ص144-145
- ایضا ،ص 147
- نجیب آبادی ،مولانا اکبر شاہ خان ، تاریخ اسلام، نفیس اکیڈمی ،کراچی، ج 2،ص517
- بحوالہ بالا، ڈاکٹر زاہد علی، ص148
- ایضا ،ص 149-151
- ایضا ص 153،155،157
- پروفیسر عبداللہ، تاریخ اسلام،لاہور،1996ء،ص286
- الغزالی،ابوحامد محمد، فضائع الباطنیہ ،قاہرہ،1924ء، ص12
- بحوالہ بالا،تا ریخ ابن کثیر ، ص 95
- الغزالی،ابوحامد محمد، فضائع الباطنیہ ،قاہرہ،1924ء، ص12
- بحوالہ بالا،تاریخ الخلفاء،ص405
*ایضا،ص409،411،417
- ڈاکٹر زاہد علی۔ تاریخ فاطمین مصر
- ابن خلدون۔ تاریخ ابن خلدون
- دائرہ معاروف اسلامیہ