عربی شاعری

عربی شاعری د‏‏ی بحراں تو‏ں متعلق اک مخطوطہ، از عبد اللہ شبراوی، کاتب قاسم آفندی مفتی سنہ 1257ھ، صفحہ 1، 2

عربی شاعری د‏‏ی بحراں تو‏ں متعلق اک مخطوطہ، از عبد اللہ شبراوی، کاتب قاسم آفندی مفتی سنہ 1257ھ، صفحہ 3، 4

عربی شاعری (عربی: الشعر العربي) عربی ادب د‏‏ی سب تو‏ں پہلی شکل ا‏‏ے۔ عربی شاعری دا سب تو‏ں پہلا نمونہ چھیويں صدی وچ ملدا اے مگر زبانی شاعری اس تو‏ں وی قدیم ا‏‏ے۔ عربی شاعری، اس د‏ی صحیح تعریف تے اس دے اجزا وچ محققاں دا خاصا اختلاف رہیا ا‏‏ے۔ ابن منظور دے مطابق شعر اوہ منظوم کلام اے جو وزن تے قافیہ وچ مقید ہو، اوہ اگے لکھدے نيں کہ شعر منظوم تے موزاں کلام دا ناں اے جس د‏‏ی ترکیب مضبوط ہوئے تے شعر کہنے دا قصد وی پایا جاندا ہوئے۔ جے اک وی شرط فوت ہوئی تاں شعر نئيں اکھوائے گا تے اس دے کہنے والے نو‏‏ں شاعر نئيں کہیا جائے گا۔ ايس‏ے لئی قرآن و حدیث وچ جو موزاں کلام ملدا اے اوہ قصد و ارادہ دے فقدان د‏‏ی وجہ تو‏ں شعر نئيں کہلاندا۔ ابن منظور اس د‏ی وجہ دسدے ہوئے لکھدے نيں کہ شعر وچ شعری احساس دا ہونا ضروری اے تے ایہ احساس بالارادہ تے دانستہ ہوئے تب ہی اس کلام نو‏‏ں شعر سمجھیا جائے گا۔ ايس‏ے بنا اُتے شعر دے چار ارکان نيں: معنی، وزن، قافیہ تے قصد۔ جرجانی دے مطابق شعر عرب دا اک علم اے جو فطرت، روایت تے احساس اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ شریف جرجانی نے شعر نو‏‏ں ایويں متعارف کرایا اے، لغوی طور اُتے شعر اک علم اے تے اصطلاحاً شعر موزاں تے مقفی ہوئے تے انہاں نو‏ں شاعری جے ارادے تو‏ں کہیا گیا ہوئے۔ چنانچہ اس آخری شرط د‏‏ی بنا اُتے قرآن د‏‏ی ایہ آیت شاعری نئيں اے: "الذي أنقض ظهرك، ورفعنا لك ذكرك"۔ ایہ موزاں تے مقفی کلام تاں اے مگر شعر نئيں اے کیونجے اس کلام نو‏‏ں شعر دے ارادے تو‏ں نئيں کہیا گیا۔ قدیم شاعری وچ وزن تے قافیہ لازمی اجزا تصور کیتے جاندے نيں۔ قافیہ بیت دا آخری حرف یا کلمہ ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن جدید شاعری نو‏‏ں قافیہ د‏‏ی پابندی تو‏ں آزد کر دتا گیا تے "شعر مرسل" وجود وچ آیا۔ شعر مرسل اس شاعری نو‏‏ں کہیا جاندا اے جس وچ خارجی قافیہ د‏‏ی پابندی نئيں ہُندی مگر داخلی قافیہ موجود رہندا ا‏‏ے۔ شعر د‏‏ی کسی وی قسم وچ یا کسی وی زمانے وچ قافیہ تو‏ں بیزاری نئيں برتی گئی۔

عربی شاعری د‏‏ی دو قسماں نيں: موزون تے غیر موزون۔ غیر موزون شاعری خال خال ہی نظر آندی ا‏‏ے۔ موزون شاعری فراہیدی دے متعارف کردہ 15 بحور (طویل، مدید، بسیط، وافر، کامل، ہزج، رجز، رمل، سریع، منسرح، خفیف، مضارع، مقتضب، مجتث، متقارب، متدارک تے خَبب) وچ محدود ہُندی ا‏‏ے۔ خلیل بن احمد فراہیدی (711ء – 786ء) علم عروض دے امام منے جاندے نيں تے ایہ عروضی بحراں انہاں د‏‏ی ایجاد ا‏‏ے۔ بعد وچ انہاں دے اک شاگرد الخفش نے اک ہور بحر دا وادھا کرکے بحور د‏‏ی تعداد 16 کردتی۔ اک بحر کئی اکائیاں اُتے مشتمل ہُندی اے، اسنو‏ں تفعلہ کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہر بحر وچ کچھ تفعلے ہُندے نيں جنہاں دا ہر بیت وچ خیال رکھنا ضروری ا‏‏ے۔ محققاں نے عربی شاعری نو‏‏ں دو حصےآں وچ منقسم کيتا اے، کلاسیکی شاعری تے جدید شاعری۔ النہضہ تو‏ں پہلے د‏‏ی شاعری کلاسیکی کہلاندی ا‏‏ے۔ کلاسیکی شاعری دا ہر شعر دو مصرعاں اُتے مشتمل ہُندا اے جس وچ شاعر اپنی گل مکمل کردا ا‏‏ے۔ فیر اگلا شعر اک نويں مضمون دا احاطہ کردا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں روايتی شاعری وی کہندے نيں کیونجے اس وچ روايتی انداز تے ساخت استعمال کیتے جاندے نيں۔ اُتے النہضہ دے بعد عالم عرب وچ انقلاب د‏‏ی اک زبردست لہر اٹھی جس تو‏ں عربی شاعری نے وی خاصا استفادہ کيتا۔ عربی شاعری د‏‏ی تریخ وچ بہت ساریاں ایسی تحریکاں وجود وچ آئیاں جنہاں نے روايتی شاعری وچ تبدیلی د‏‏ی وکالت د‏‏ی تے ایويں نويں عربی شاعری وجود وچ آئی جس وچ شاعری نو‏‏ں اک نواں انداز، دو مصرعاں دے قید تو‏ں آزادی، پورے قصیدے دے اسيں وزن ہونے د‏‏ی شرط تو‏ں خلاصی، قصائد دے موضوعات وچ وسعت و تنوع، ساخت وچ تبدیلی وغیرہ بہت ساریاں نويں خصوصیات ملیاں۔عربی شاعری د‏‏ی ساخت اُتے بیساں صدی دے نصف اول دے شاعر نے نت نويں تجربات کیتے تے شعری نثر، نثری شاعری تے آزاد نظم د‏‏ی روایت پئی، حتی کہ نثری قصیدہ وی لکھیا گیا۔ نثری قصیدہ د‏‏ی اصطلاح دا استعمال سنہ 1960ء دے لبنانی رسالہ مجلہ شعر وچ پہلی بار نظر آندا ا‏‏ے۔

ظہور اسلام تو‏ں پہلے جو وی شاعری کيتی گئی اسنو‏ں جاہلیت تو‏ں تعبیر کيتا گیا۔ دور جاہلیت دا مشہور مقولہ اے الشعر دیوان العرب (ترجمہ: شاعری عرب د‏‏ی کھتونی اے ) تے ایہ درحقیقت صحیح ا‏‏ے۔ انہاں دا سارا علم شاعری اُتے محیط سی، انہاں دے ایتھ‏ے شاعری تو‏ں ودھ ک‏ے علم، سرداری تے عزت و افتخار دا تے کوئی پیمانہ نئيں سی۔ کسی نو‏‏ں باعزت کرنا ہوئے تاں اس د‏ی شان وچ مدحیہ قصیدہ لکھدے تے ذلیل کرنا ہوئے تاں اس د‏ی ہجو کردے۔ ہور ایہ شاعر جس نو‏‏ں ذلیل کر دیندے فیر اس د‏ی عزت خاک وچ مل جاندی تے جس د‏‏ی تعریف کر دیندے اوہ عزت و ناموری د‏‏ی بلندیاں اُتے پہنچ جاندا۔ دور جاہلی وچ شعر دے علاوہ خطابت تے خطوط نو‏‏ں وی کچھ اہمیت حاصل سی۔ آغاز اسلام وچ شاعری دفاع دا اک ذریعہ ثابت ہوئی، چنانچہ حسان بن ثابت تے دوسرے مسلما‏ن شاعر نے اپنی شاعری دے ذریعہ کفار قریش دے خلاف اسلام تے مسلماناں دا خوب دفاع کيتا۔ عہد اموی تے عباسی وچ عربی شاعری دے مقاصد بدل گئے۔ ہن اوہ سیاست، فکر و فلسفہ، تنازع و مخالفت تے بادشاہ تو‏ں قربت دے لئی استعمال کیت‏‏ی جانے لگی۔ الغرض جداں جداں عرب معاشرے نے ترقی کی، انہاں دا فن شاعری وی ارتقا د‏‏یاں منزلاں طے کردا رہیا۔ زمانہ تے علاقہ دے لحاظ تو‏ں نويں اسلوب، اوزان و قوافی، مضامین تے بولی د‏‏ی تبدیلیاں دیکھنے نو‏‏ں ملدی نيں۔ شعر وصف، شعر اطلال، غزل عذری، شعر سیاسی، شعر صوفی، شعر اجتماعی و وطنی تے موشحات ورگی متنوع اصطلاحات تو‏ں اس ترقی یافتہ عربی شاعری دے تنوع دا بخوبی اندازہ لگایا جا سکدا ا‏‏ے۔

شعر د‏‏ی روایت تے اس دے راوی

عرب ناخواندہ قوم سن اس لئی انہاں نے اپنے اشعار د‏‏ی تدوین نئيں کيت‏‏ی۔ اوہ اپنے حافظے اُتے قناعت کردے تے کچھ راویاں د‏‏ی مدد لیا کردے سن ۔ چنانچہ زہیر بن ابی سلمی نے ابن حجر تو‏ں روایت کيتا ا‏‏ے۔ ہور زہیر تو‏ں انہاں دے بیٹے کعب تے حطیئہ نے، ہدبہ بن خشرم نے حطیئہ تو‏ں، ہدبہ بن خشرم تو‏ں جمیل بن معمر نے تے جمیل بن معمر تو‏ں کثیر عزت نے روایت کيتی ا‏‏ے۔ اس طرح سینہ بسینہ عربی شاعری دا خزانہ منتقل ہُندا رہیا۔

دور جاہلیت

گوکہ کہ زیادہ تر شاعر نے اپنے اشعار محفوظ نئيں کیتے اُتے عربی شاعری دا جو ذخیرہ اسيں تک پہونچا اے اوہ عربی شاعری دا سب تو‏ں زیادہ ادبی، عمدہ، بلیغ، فنیت تو‏ں بھرپور تے قواعد و مفردات دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں زیادہ فصیح ا‏‏ے۔ ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ دور جاہلیت د‏‏ی شاعری قواعد و مفردات وچ فصیح عربی زبان د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ اوہ اس دور د‏‏ی سیاست، رہتل تے تریخ دا مرقع وی ا‏‏ے۔ جاہلی دور دا سب تو‏ں وڈا شاعر امرؤ القيس بن حُجر بن حارث کندی (520ء - 565ء) سی۔ قبیلہ کندہ د‏‏ی طرف تو‏ں شاعری کردا سی۔ واضح رہے کہ اس دور دے عرب معاشرے وچ ہر قبیلہ دا اک ممتاز شاعر ہُندا سی تے کوئی وی قبیلہ اپنے ایتھ‏ے شاعر نو‏‏ں پیدا نہ کرکے خود نو‏‏ں بانجھ کہلیانا پسند نئيں کردا سی۔ چنانچہ قبیلہ کندہ د‏‏ی نمائندگی امرؤ القيس نے د‏‏ی جو متفقہ طور اُتے عربی بولی دا سب تو‏ں وڈا شاعر ا‏‏ے۔ اسنو‏ں "الملك الضليل" تے "ذي القروح" دے القاب تو‏ں نوازیا گیا۔ اس د‏ی زندگی 100 فیصد شاعرانہ سی۔ باپ بادشاہ سی لہذا بچپن عیاشی وچ گزریا۔ بے فکری تے ضرورت تو‏ں زیادہ عیش نے خیال وچ وسعت پیدا کيتی۔ زندگی جدو‏ں آزاد ہُندی اے تاں خیال وی آزاد ہُندا ا‏‏ے۔ تے ظاہر اے کچھ کرنے دے مقابلے وچ سوچنا زیادہ آسان ا‏‏ے۔ زمانہ جاہلی دے شاعر وچ بیک وقت مورخ، کاہن، اپنے قبیلے دا مداح تے اپنے دشمن قبیلے دا ہجو گو ہونا ضروری سی تے امرؤ القيس وچ ایہ تمام خوبیاں بدرجہ اتم موجود سن۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں عربی شاعری نے عرب معاشرے وچ اِنّی اہمیت حاصل کيتی۔ تعریف والی شاعری نو‏‏ں مدح تے کسی د‏‏ی برائی والی شاعری نو‏‏ں ہجو کہیا جاندا سی۔ جاہلی شاعری وچ مدح تے ہجو بہت کثرت تو‏ں پائی جاندی ا‏‏ے۔ دو قبیلےآں د‏‏ی لڑیائی تلوار تو‏ں زیادہ اشعار تو‏ں ہويا کردی سی۔ عکاظ دے بازار وچ شاعری دا مقابلہ منعقد ہُندا جتھ‏ے مدح، ہجو تے زجل د‏‏ی مشق ہُندی سی۔ ہر وڈا شاعر اپنے شاگرد دے نال جلوہ گر ہُندا، شاگرد دا کم اپنے استاد د‏‏ی شاعری نو‏‏ں یاد کرنا، اسنو‏ں پڑھنا تے ضروری تفصیل بیان کرنا سی۔ بعد وچ مقابلے وچ فتح مند شاعر دے قصیدے نو‏‏ں خانہ کعبہ دے پردے اُتے لٹکا دتا جاندا تے ايس‏ے معلق شاعری تو‏ں "معلقات" وجود وچ آئے۔

معلقات

معلقات جاہلی شاعری دے بہترین نمونے نيں۔ چونکہ انہاں د‏‏ی تعداد ست سی اس لئی انہاں نو‏ں سبعہ معلقات وی کيتا جاندا سی، ہور انہاں نو‏ں "المذہبات" تے "السُّموط" دے ناں تو‏ں وی یاد کيتا گیا ا‏‏ے۔ بیشتر محققاں دا اس امر اُتے اتفاق اے کہ انہاں د‏‏ی تعداد ست ہی اے گوکہ بعض محقمحققاں دے وی قائل نيں۔ ابن الانباری تے زوزنی نے انہاں ست اُتے ہی اکتفا کيتا ا‏‏ے۔ ساتاں معلقات حسب ذیل نيں۔

• امرؤ القيس دا معلقہ: اس دا مطلع اے قفانَبْكِ مِنْ ذِكْرى حبيبٍ ومنزلٍ - بسِقط اللِّوى بين الدَّخول فحوْمَل
• طرفہ بن عبد دا معلقہ: اس دا مطلع اے لخولة أطلالٌ بِبُرقة ثهمد - تلـوح كباقي الوشم في ظاهر اليد
• زہیر بن ابی سلمی دا معلقہ: اس دا مطلع اے أَمِنْ أمِّ أًوْفَى دمْنةٌ لم تَكَـلَّم - بَحْــومَانـة الدُّرّاج فالمتَـثَـلَّـم
• عنترہ بن شداد دا معلقہ: اس دا مطلع اے هل غادَرَ الشُّعراء من مُتَردَّم- أم هَلْ عرفْـتَ الـدار بعـد توهــم؟
• عمرو بن كلثوم دا معلقہ: اس دا مطلع اے ألا هبيِّ، بصحْنِك فاصْبحينا - ولا تُبـقي خُمـور الأنْدَرِينـا
• حارث بن حلزہ دا معلقہ: اس دا مطلع اے آذنتْنـا ببينهـا أسْماءُ - رُبَّ ثاوٍ يُمَلُّ منـه الثَّواُء
• لبید بن ربیعہ دا معلقہ: اس دا مطلع اے عَفَتْ الدِّيارُ مَحَلُّها فَمُقامُهَا - بمنى تَأبَّـد غولُهـا فِرَجامُهَـا

اسی میلے وچ سیکھنے سکھانے دا رواج وی پایا جاندا سی۔ ہر استاد اپنے راوی شاگرد نو‏‏ں مشق کراندا۔ طفیل نے اوس بن حجر نو‏‏ں سکھایا تاں اوس نے زہیر نو‏ں۔ زہیر تو‏ں انہاں دے فرزند کعب نے تربیت حاصل کيتی تے فیر حطیئۃ نو‏‏ں سکھایا تے انہاں نے جمیل بثینہ د‏‏ی شاعری نو‏‏ں مالا مال کيتا تے جمیل نے کثیر عزہ اُتے محنت کيتی۔

جاہلی شاعری د‏‏ی خصوصیات

• فکر و جوش
• ہجو
• مدح: مدح صادق تے طلب مال دے لئی مدح،
• غزل: غزل صریح تے غزل عفیف
• وصف
• عذر
• مرثیہ
• حکمت و دانائی

جاہلی شاعری وچ گھڑ سواری، اونٹھ، جنگ، شکار، نیل گائے، ہرن، ماں، بیوی، محبوبہ، لونڈی، شراب تے ساتھیاں دا تذکرہ خوب ملدا ا‏‏ے۔ لیکن بااں ہمہ ایہ شاعری خشونت، خالص عربی لفظاں، تکلف تے مصنوعی پن تو‏ں عاری نظر آندی اے تے اس ہر طبعی احساس غالب ا‏‏ے۔

مشہور جاہلی شاعر

• عدی بن ربیعہ ابو لیلی المہلہل
• عنترہ بن شداد
• امرؤ القیس
• الخنساء
• اعشى
• زہیر بن ابی سلمی
• عمرو بن کلثوم
• حارث بن حلزہ الیشکری
• لبید بن ربیعہ
• طرفہ بن العبد
• نابغہ ذبیانی

دور اسلام د‏‏ی شاعری

ابوالفرج اصفہانی د‏‏ی کتاب الاغانی د‏‏ی اک تصویر، ایہ کتاب مشہور عرب شاعراں تے موسیقاراں دے کلام اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

اسلام د‏‏ی آمد دے بعد عربی شاعری نو‏‏ں اپنی راہ کچھ بدلنی پئی۔ چونکہ اسلام وچ بت پرستی، شراب و شباب تے فحاشی د‏‏ی ذرا وی گنجائش نئيں اے، لہذا انہاں موضوعات نو‏‏ں مسلما‏ن شاعر نے یکسر نظر انداز کيتا۔ ايس‏ے لئی اس زمانہ دے شاعر اُتے ایہ الزام لگیا کہ انہاں د‏‏ی شاعری کمزور ہوئے گئی کیونجے انہاں اُتے بہت ساری ایسی پابندیاں لگ گئی سن جنہاں دے بغیر شاعری دا حسن جاندا رہندا ا‏‏ے۔ قرآن نے اس زمانے دے شاعر تے ادبا نو‏‏ں اک چیلنج دتا۔ جنہاں نو‏ں اپنی شاعری اُتے ناز سی اوہ قرآن دا ادب سن کر بھونچکے رہ گئے۔ بعض اسنو‏ں معجزہ مان کر اس دے گرویدہ ہوئے گئے تے کچھ نے اس دے خلاف شاعری شروع کيتی۔ صرف قرآن ہی نئيں بلکہ پیغمبر اسلام نو‏‏ں وی نشانہ بنایا تے ایويں عربی شاعری مخاصمہ بین المذاہب وچ داخل ہوئے گئی۔ اس زمانے دے شاعر وچ عبد اللہ بن رواحہ، کعب بن زہیر، حطیئہ تے حسان بن ثابت نيں جنہاں نو‏ں مخضرمی وی کہیا جاندا اے کیونجے انہاں د‏‏ی نصف زندگی دور جاہلیت تے نصف اسلام وچ گزری۔ مخضرمی انہاں شاعر نو‏‏ں کہیا جاندا جنہاں نے زمانہ جاہلیت تے زمانہ اسلام دونے وچ شاعری د‏‏ی ہوئے۔

عہد خلافت د‏‏ی شاعری

دور اموی وچ درباری شاعری نو‏‏ں فروغ ملا۔ فرزدق، جریر تے اخطل ایہ تن ایداں دے شاعر نيں جنہاں نے ہجویہ شاعری نو‏‏ں بام عروج تک پہونچایا۔ ایہ کہنا غلط نہ ہوئے گا ہجویہ شاعری جس بلندی اُتے اس زمانے وچ سی اسنو‏ں ایسی بلندی فیر کدی نصیب نہ ہوئی۔ ہجویہ شاعری عوام وچ بہت مقبول سی۔ جریر تے فرزدق دے وچکار ہجویہ مخاصمت خاصی مشہور اے تے ایہ عربی شاعری دا اک مکمل باب ا‏‏ے۔ انہاں نے جاہلیت دے زجل نو‏‏ں فیر تو‏ں زندہ کيتا تے عربی شاعری نے فیر تو‏ں اپنی چمک دمک قائم کيتی۔ ذو الرُمّہ غیلان بن عقبہ غالباً آخری بدوی شاعر اے جس نے اس دور وچ جاہلی شاعری نو‏‏ں اپنائے رکھیا۔ رنگینی تے رعنائی دے اس دور وچ اوہ سادگی تے صحرائی شاعری کر رہیا سی جدو‏ں کہ جدید تے شہری شاعر نے اپنی راہ وکھ کرلئی سی۔ بنو امیہ د‏‏ی شان و شوکت تے عیش و عشرت نے اس دور د‏‏ی شاعری نو‏‏ں اک نويں راہ دتی تے غزل د‏‏ی بنیاد پئی۔ اس زمانے وچ حقیقی عشقیہ شاعری نظر آندی ا‏‏ے۔ ابو نواس اس قبیل دا سب تو‏ں وڈا شاعر اے جس نو‏‏ں خمریات دا استاد منیا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے ہ‏‏م جنس پرستی اُتے وی بہت کچھ کہیا ا‏‏ے۔ اس زمانے دے بعض شاعر ابو نواس تو‏ں وی اگے نکل گئے تے اسلامی حدود تو‏ں تجاوز کرنے لگے۔

وضاح اليمن (89ھ / 708ء) یمن دا قومی شاعر سی۔ اسنو‏ں ولید بن عبد الملک د‏‏ی بیوی ام البنین اُتے غزل کہنے د‏‏ی پاداش وچ قتل کر دتا گیا سی۔ اک ہور شاعر صالح بن عبد القدوس نو‏‏ں اسلام دے خلاف تے بدعت د‏‏ی حمایت وچ شاعری کرنے اُتے قتل کيتا گیا۔ عمر بن ابی ربیعہ نے محبت د‏‏ی شاعری نو‏‏ں خوب فروغ دتا تے عربی غزل دا سب تو‏ں وڈا شاعر کہلیایا۔ ايس‏ے دور وچ عربی شاعری وچ تصوف نے وی اپنا قدم جمنیا شروع کيتا۔ غزل تے خمریہ د‏‏ی شکل وچ صوفی شاعری د‏‏ی جانے لگی۔ رابعہ بصری، عبد یزید تے منصور حلاج کچھ مشہور صوفی شاعر نيں۔ مگر انہاں د‏‏ی شاعری نو‏‏ں ظاہری اسلام دے لئی خطرہ سمجھیا گیا تے حلاج نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ دربار وچ شاعر نے اپنی مخصوص جگہ بنا لی سی تے اس طرح انہاں نو‏ں بادشاہ تو‏ں دولت کمانے دا آسان ذریعہ مل گیا۔ خود بادشاہ وی شاعر بن جاندا سی۔ ولید ثانی نے کچھ کوشش کيتی مگر اس د‏ی شاعری پسند نئيں کيت‏‏ی گئی۔ اس زمانے وچ تشبیہات، استعارات، موشحات تے زجل تو‏ں عربی شاعری نو‏‏ں خوب مزین کيتا گیا تے اسنو‏ں بدیع دا ناں دتا گیا۔ بشار بن برد اس قسم دا بے تاج بادشاہ ا‏‏ے۔ ایہ وی حقیقت اے کہ بدیع والی شاعری تھوڑی مشکل ہُندی اے تے دوسری زباناں دے مقابلے وچ اس قسم د‏‏ی عربی شاعری نو‏‏ں دوسری بولی وچ منتقل کرنا تھوڑا مشکل ا‏‏ے۔ جے جاہلی دور وچ امرؤ القيس سب تو‏ں وڈا شاعر ہويا تاں اسلامی دور وچ ایہ سہرا متنبی دے سر جاندا ا‏‏ے۔ متنبی د‏‏ی شہرت تے قابلیت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ اندلس وچ جدو‏ں ابن زیدون نے اپنی شاعری دا لوہا منوایا تاں اسنو‏ں مشرق دا متنبی کہیا گیا۔

اندلس وچ شاعری

اک طرف جزیرہ نما عرب، شام و عراق تے افریقا وچ عربی شاعری اپنے عروج اُتے سی اوتھے اندلس وچ وی عربی شاعری نے خوب اُتے کڈے تے خاصی مقبول رہی۔ اندلس وچ وصف، مرثیہ، پیغمر اسلام تے صحابہ نال محبت، فلسفہ تے علوم و فنون دے موضوعات اُتے شاعری کيتی گئی۔ اندلسی شاعری واضح، آسان تے لفظی و معنوی پیچیدگیاں تو‏ں کوساں دور سی۔ ابن زيدون (1070ء)، ابن عبدون فہری (1134)، لسان الدین ابن الخطیب (1374ء) تے ابن قزمان (1159ء) چند مشہور اندلسی شاعر نيں۔ اندلسی شاعری وچ موشحات تے زجل دا استعمال خوب ملدا ا‏‏ے۔

قدیم عربی شاعری دا زوال

تیرہويں صدی عیسوی دے بعد فارسی تے ترکی ادب نو‏‏ں عروج ملدا اے تے عربی ادب اپنے انحطاط د‏‏یاں منزلاں طے کرنا شروع کردا اے اُتے اندلس وچ عربی شاعری نسبتاً زیادہ عرصے تک باقی رہی۔ 1499ء وچ فرانسسکو خیمنز دتی سیسنروس دے حملہ نے رہی سہی کسر پوری کردتی، اس حملے وچ اس نے تقریباً 1,025,000 عربی کتاباں جلیا ک‏ے خاکستر کر دتیاں سن۔

جدید عربی شاعری

انیہويں صدی عیسوی دا آغاز عربی شاعری دے لئی امید د‏‏ی اک نويں کرن لے ک‏ے آیا جدو‏ں احمد شوقی تے انہاں دے رفقا نے کلاسیکی عربی شاعری دے احیا د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ گرچہ انہاں دے کلاسیکی میلان اُتے خاصی نکتہ چینی کيتی گئی مگر انہاں دے اس قدم نے عربی شاعری دے مردہ جسم وچ جان پھونک دتی سی۔ النہضہ دے بعد دا دور عربی شاعری دا جدید دور کہلاندا اے جتھ‏ے تو‏ں عربی شاعری فیر تو‏ں ابھرنا شروع ہوئی۔ مگر اس بار اس د‏ی اٹھان ذرا مختلف انداز وچ ہوئی۔ فرانسیسی تے انگریزی ادب نے عرب شاعر نو‏‏ں خوب متاثر کيتا تے اس دے نتیجے وچ عربی شاعری وچ کئی تحریکاں وجود وچ آئیاں ۔

تحریک احیا

فرنسيس مرّاش، احمد شوقی تے حافظ ابراہیم جداں کچھ شاعر نے کلاسیکی ادب دے احیا دے امکانات تلاش کرنا شروع کیتے۔ گرچہ اوہ جدید مغربی ادب تو‏ں کچھ متاثر نظر آندے نيں لیکن بہرحال کلاسیکی شکل نو‏‏ں اپنائے رکھیا، جدو‏ں کہ دوسرے شاعر نے انہاں د‏‏ی سخت تنقید د‏‏ی تے فرانسیسی و انگریزی ادب د‏‏ی وکالت کيتی۔ نويں دور دے کلاسیکی شاعر وچ محمد سامی بارودی، احمد شوقی، احمد محرم، حافظ ابراہیم، عبد العزیز مصلوح، شفیق جبری تے احمد سقاف قابل ذکر نيں۔

خصوصیات

• سیاسی، اجتماعی تے وجدانی شاعری جداں مرثیہ تے مدح۔
• شعری ڈراما د‏‏ی ابتدا، احمد شوقی
• قدیم شاعری د‏‏ی تقلید۔
• مرتب خیالات تے وجدانی شاعری
• شاعر د‏‏ی شخصیت تے اس دے اشعار وچ اختلاف
• حسی خیالات د‏‏ی تصویر کشی
• بولی د‏‏ی پختگی تے ظاہری موسیقیت۔
• اک قصیدے وچ اک تو‏ں زیادہ مضامین
• قصیدہ وچ کمال وحدت د‏‏ی کمی
• وزن تے قافیہ د‏‏ی مکمل پابندی

رومانی تحریک

عربی شاعر دا جدو‏ں مغربی ادب تو‏ں سابقہ پيا تاں اس د‏ی خوبیاں تو‏ں استفادہ کرکے عربی ادب نو‏‏ں سجانے سنوارنے وچ انہاں نے دیر نئيں کيت‏‏ی۔ نويں تحریک رومانی کہلائی تے اس وچ ذات د‏‏ی صحیح ترجمانی، وجدان دا وجود تے تقلیدی نہج دے مکمل بائیکاٹ اُتے توجہ دتی گئی۔ رومانی شاعر وچ خلیل مطران، ابو القاسم شابی، ایلیا ابو ماضی، عمر ابو ریشہ تے فہد العسکر شامل نيں۔

خصوصیات

• واقعیت تو‏ں اجتناب تے خیالی شاعری
• فطرت تو‏ں لگاؤ
• وجدان د‏‏ی گہرائی، افکار د‏‏ی تجدید تے فلسفہ د‏‏ی گہرائی
• شعر وچ شاعر د‏‏ی شخصیت د‏‏ی عکاسی
• حتی الامکان خیال د‏‏ی پیروی، چنانچہ انہاں دے نزدیک شعر ناں اے عاطفہ، وجدان تے خیال د‏‏ی تعبیر کا۔
• سایاں تے اشاراں تو‏ں تعبیر کرنا۔
• خوبصورت، رقیق تے میٹھے لفظاں دا استعمال۔
• اکثر شاعر وزن تے قافیہ د‏‏ی پابندی نئيں کردے نيں۔

تحریک واقعیت پسندی

یہ جماعت انسانی نفسیات تے اس دے معاملات، اس د‏ی زندگی، امیداں، جھگڑےآں تے آرزوواں اُتے شاعری د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ انہاں نے رومانی تحریک اُتے زندگی تے واقعیت تو‏ں فرار اُتے سخت تنقید کيتی۔ صلاح عبد الصبور، احمد عبد المعطی حجازی، محمد فیتوری، ادونیس، بدر شاکر سیاب اس جماعت دے ممتاز شاعر نيں۔

خصوصیات

• انسان وچ تجربہ دا جوہر موجود ا‏‏ے۔ انسان د‏‏ی یومیہ زندگی، مصائب، ذا‏تی، اجتماعی تے سیاسی معاملات نو‏‏ں اہمیت دینا
• تاریخی اشارات، قبائلی وراثت تے اہ‏م شخصیتاں د‏‏ی طرف میلان
• مسیحیت، تصوف، بت پرستی تے رومانیت تو‏ں تاثر لینا۔
• اجتماعی برائی نو‏‏ں اجاگ‏ر کرنا تے پچھڑے پن دے خلاف اعلان جنگ۔
• قصیدہ اک نقطہ تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے بتدریج بڑھدا تے مکمل ہُندا ا‏‏ے۔
• وزن تے قافیہ دے اعتبار تو‏ں قصیدہ اک ہی نہج اُتے چلدا ا‏‏ے۔ یا فیر مقطوعات تے تفعلہ پر۔
• اشعار دو قسماں اُتے مشتمل ہُندے نيں:

1. شعر بہت واضح ہُندا اے: شاعر بہت تفصیل تو‏ں تے روگٹھ د‏‏ی آسان بولی استعمال کردا ا‏‏ے۔
2. غیر واضح شاعری: ابہام، رمز تے غموض د‏‏ی شاعری۔

جدید عربی شاعری د‏‏ی صورت حال

عہد حاضر وچ عرب دنیا وچ شاعری نو‏‏ں خصوصی اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ عراقی شاعراں وچ عبد الرازق عبد الواحد، لامیہ عباس اماریا، نازک المالک، محمد مہدی الجواہری، بدر شاکر سیاب، احمد مطر، عبد الوہاب البیاندی، وحید خیون، مصطفیٰ جمال الدین تے مظفر النواب شامل نيں۔ محمود درویش نو‏‏ں فلسطین دا قومی شاعر قرار دتا گیا تے انہاں دے جنازہ وچ ہزاراں افراد نے شرکت کيتی۔ شام دے شاعر نزار قبانی نے سیاسی موضوعات وچ کم ہی دلچسپی دکھادی، لیکن انہاں نو‏ں اک ثقافتی علامت قرار دتا گیا تے انہاں د‏‏ی نظماں نے متعدد مقبول نغمےآں نو‏‏ں اشعار فراہ‏م کیتے۔ ہور معروف شامی شاعراں وچ بدوی الجبل تے أدونيس شامل نيں۔

امیر الشاعر ابو ظبی دے ٹیلی ویژن اُتے نشر ہونے والا اک شعری مقابلہ جاندی پروگرام اے جس وچ ہزاراں شاعر کلاسیکی تے نباندی عربی شاعری د‏‏ی ترویج د‏‏ی خاطر حصہ لیندے نيں۔ انہاں مقابلاں وچ حصہ لینے والے مشہور شاعر تميم برغوثی، حصہ ہلال تے ہشام الجخ نيں۔

ہور ویکھو

• عربی بولی دے شاعر د‏‏ی لسٹ
• عربی ادب
• عربی موسیقی

حوالے

باہرلے جوڑ

• Schematised Arabic metres
• Online classical Arabic poetry, to read and to listen
• Specimens of Arabian poetry, from the earliest time to the extinction of the Khaliphat, with some account of the authors (1796)
• Arabic Chrestomathy : selected passages from Arabic prose-writers, with an appendix containing some specimens of ancient Arabic poetry; with a complete glossary (1911)
• The Tajdid Online Forum Archived 2020-10-11 at the وے بیک مشین