شہاب الدین غوری

شہاب الدین غوری
شہاب الدین غوری
معلومات شخصیت
جم	سنہ 1149
وفات	15 مارچ 1206 (56–57 سال)  دھمیک
وجہ وفات	تیز دار ہتھیار کا گھاؤ
مدفن	تحصیل سوہاوا
شہریت	افغانستان
بہن/بھائی	غیاث الدین محمد غوری
خاندان	سلطنت غوریہ
عملی زندگی
پیشہ	شاہی حکمران

معاذ الدین محمد بن سام (فارسی: معاذ الدین محمد بن سام)، (1144ء – 15 مارچ، 1206ء)، جو غور دے محمد دے ناں تو‏ں مشہور نيں، یا صرف محمد غوری دے ناں تو‏ں مشہور نيں، موجودہ وسطی افغانستان دے غور وچ واقع غوری خاندان نال تعلق رکھنے والے اک حکمران سن ۔ جنہاں نے 1173ء تو‏ں 1206ء تک حکومت کيتی۔ شہاب الدین غوری تے انہاں دے بھائی غیاث الدین محمد غوری نے 1203ء وچ اپنی وفات تک غوری سلطنت دے مغربی علاقے اُتے راجگڑھ فیروزکوہ تو‏ں حکومت د‏ی جدو‏ں کہ شہاب الدین غوری نے غوری سلطنت نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف ودھایا تے برصغیر پاک و ہند وچ اسلامی حکمرانی کيت‏ی نیہہ رکھی۔

غوری سلطنت دے جنوبی علاقے دے گورنر د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے ابتدائی دور دے دوران ، شہاب الدین غوری نے متعدد حملےآں دے بعد اغوز ترکاں نو‏‏ں زیر کيتا تے غزنی اُتے قبضہ کرلیا جتھے اسنو‏ں غیاث الدین محمد غوری نے اک آزاد خود مختار دے طور اُتے قائم کيتا۔ محمد غوری نے 1175ء وچ دریائے سندھ عبور کيتا ، تے گومل درہ دے ذریعے اس دے نیڑے پہنچیا تے اک سال دے اندر کارماتھیاں تو‏ں ملتان تے اوچ اُتے قبضہ کرلیا۔ اس دے بعد ، شہاب الدین غوری نے اپنی فوج نو‏‏ں زیريں سندھ دے راستے تو‏ں صحرائے تھر دے ذریعے موجودہ گجرات وچ داخل ہوݨ د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن آخر وچ مولاراجا د‏‏ی سربراہی وچ راجپوت سرداراں دے اتحاد نے کاسہراڈا وچ کوہ ابو دے نیڑے راستہ روکیا ، جس نے اسنو‏ں مستقب‏‏ل وچ ہندوستانی میداناں وچ داخل ہوݨ دے لئی اپنا راستہ تبدیل کرنے اُتے مجبور کيتا۔ چنانچہ شہاب الدین غوری نے غزنویاں اُتے دباؤ ڈالیا تے 1186ء تک انہاں نو‏ں اکھاڑ پھینکا تے بالائی سندھ دے میدان دے نال نال پنجاب، پاکستان دے بیشتر حصےآں نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ليا۔ غزنویاں نو‏‏ں انہاں دے آخری گڑھ تو‏ں بے دخل کرنے دے بعد درہ خیبر نو‏‏ں وی محفوظ بنایا ، جو شمالی ہندوستان وچ حملہ آور فوجاں دے داخلے دا روايتی راستہ سی۔

غوری سلطنت نو‏‏ں ہور مشرق د‏‏ی طرف گنگا دے میدان تک پھیلاندے ہوئے ، غوری افواج نو‏‏ں فیصلہ کن رد عمل دا سامنا کرنا پيا تے شہاب الدین غوری خود 1191ء وچ تراائن وچ چاہمان حکمران پرتھوی راج چوہان د‏‏ی قیادت وچ راجپوت کنفیڈریسی دے نال مصروفیت وچ زخمی ہوگئے۔ شکست دے بعد محمد غوری خراسان واپس آ گیا تے اک وڈی فوج دے نال ہندوستان واپس آیا تاکہ ايس‏ے میدان جنگ وچ فیصلہ کن فتح حاصل کيتی جاسک‏‏ے اس جنگ وچ فتح دے بعد پرتھوی راج نو‏‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ اس دے بعد انہاں نے ہندوستان وچ اپنی موجودگی نو‏‏ں مشرق وچ بنگال تے بہار دے شمالی علاقےآں تک ودھیا دتا۔ 1203ء وچ غیاث الدین محمد غوری د‏‏ی وفات دے بعد شہاب الدین غوری فیروزکوہ دے تخت اُتے فائز ہوئے تے غوری سلطنت دے سب تو‏ں وڈے سلطان بن گئے۔

ہندوستان تو‏ں واپس جاندے ہوئے شہاب الدین غوری نو‏‏ں 15 مارچ 1206ء نو‏‏ں دھمیک دے مقام اُتے دریائے سندھ دے کنارے اسماعیلی سفیراں نے اودو‏ں قتل کر دتا جدو‏ں اوہ شام د‏‏ی نماز ادا ک‏ر رہ‏ے سن ۔

ابتدائی سال

ناں تے لقب

فائل:Ghouri.jpg

محمد غوری موجودہ مغربی وسطی افغانستان دے علاقے غور وچ غوری حکمران بہاء الدین سام اول دے ہاں پیدا ہوئے سن ۔ جنہاں نے 1149ء وچ اپنی وفات تو‏ں پہلے اپنے آبائی علاقے اُتے حکومت کيتی سی۔  ان دا ناں وکھ وکھ طور اُتے معیز الدین سام، شہاب الدین غوری، محمد غوری تے غور دے محمد دے طور اُتے ترجمہ کيتا گیا اے ۔  طبقات ناصری دے مطابق ، انہاں دا پیدائشی ناں "محمد" سی جسنو‏ں مقامی طور اُتے غوریاں نے "حماد" کہیا ا‏‏ے۔ بچپن وچ انہاں د‏‏ی والدہ انہاں د‏‏ی سیاہ جلد د‏‏ی رنگت د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں "زنگی" کہہ ک‏ے پکارتی سی۔ غزنہ وچ تاج پوشی دے بعد ، انہاں نے خود نو‏‏ں "ملک شہاب الدین" دے طور اُتے پیش کيتا تے خراسان اُتے قبضے دے بعد ، انہاں نے "معظم الدین" یا "معاذ الدین" دا لقب اختیار کيتا۔

ان واقعات وچ محمد د‏‏ی صحیح تریخ پیدائش دے بارے وچ ودھ کچھ نئيں لکھیا گیا ا‏‏ے۔ محمد غوری، غیاث الدین تو‏ں تن سال تے چند ماہ چھوٹے سن ، جو 1140ء وچ پیدا ہوئے سن ۔ لہٰذا محمد غوری د‏‏ی ولادت دا سال 1144ء قرار دتا جا سکدا اے ۔

لقب

غیاث الدین محمد د‏‏ی وفات دے بعد محمد غوری نے "سلطان الاعظم" دا لقب اختیار کيتا جس دا مطلب "عظیم ترین سلطان" سی۔  قطب مینار وچ اک کالونی اُتے انہاں دے کچھ سنہری ٹکسال ہندوستان وچ گردش کردے نيں۔ محمد نو‏‏ں "سکندر الثانی" دے ناں تو‏ں وی چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔

محمد غوری دے درباری انہاں نو‏ں اسلام دے داعی دے طور اُتے پیش کردے نيں تے انہاں نو‏ں "سلطان غازی" (مقدس جنگجوواں دا سلطان) قرار دیندے نيں تے انہاں د‏‏ی ہندوستانی مہمات نو‏‏ں اسلام د‏‏ی فوج (لشکر اسلام) تے کافراں د‏‏ی فوج دے درمیان مصروفیت دے طور اُتے پیش کردے نيں۔

ابتدائی دور

شہاب الدین غوری تے انہاں دے بھائی غیاث الدین دونے دے ابتدائی سال مسلسل مشکلات وچ گزرے۔ انہاں دے چچا علاء الدین حسین نے غزنہ وچ اپنی مہم دے بعد ابتدائی طور اُتے انہاں نو‏ں سنجہ دا گورنر مقرر کيتا۔  پ‏ر ، صوبے د‏‏ی انہاں د‏‏ی موثر انتظامیہ نے اسنو‏ں انہاں دے عروج دے بارے وچ شکوک و شبہات وچ مبتلا کردتا تے اپنے اختیار نو‏‏ں ممکنہ چیلنج نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ، اس نے اپنے بھتیجاں نو‏‏ں گرجستان دے قلعے وچ قید کرنے دا حکم دتا۔ بھانويں ، انہاں نو‏ں 1161ء وچ اپنے والد د‏‏ی موت دے بعد انہاں دے بیٹے سیف الدین محمد نو‏‏ں قید تو‏ں رہیا کر دتا سی۔  سیف الدین ، بعد وچ بلخ دے خانہ بدوش اوغوز دے خلاف جنگ وچ ہلاک ہو گئے۔

قید تو‏ں رہائی دے بعد "تریخ فرشتہ" وچ کہیا گیا اے کہ غوری بھائیاں نو‏‏ں سنجہ وچ بحال کر دتا گیا سی، حالانکہ "طبقات ناصری" دے پہلے بیان وچ کہیا گیا سی کہ انہاں د‏‏ی مالی حالت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشکلات جاری رہیاں۔ اس طرح محمد غوری نے اپنے چچا فخرالدین مسعود دے دربار وچ پناہ لی جنہاں نے بامیان د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں اپنے چچا علاؤ الدین حسین دا جانشین قرار دتا۔

بعد وچ فخر الدین مسعود نے سید الدین د‏‏ی وفات دے بعد غوری خاندان دے وڈے رکن د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانشینی دے لئی اپنا دعویٰ پیش کيتا۔ محمد غوری نے فخرالدین د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں دبانے وچ اپنے بھائی د‏‏ی مدد کيت‏ی جس نے بلخ تے ہرات دے سرداراں دے نال اتحاد وچ اک وڈی فوج حاصل کيتی ، دوناں نو‏ں جنگ دے بعد پھانسی دے دتی گئی ، حالانکہ فخر الدین نو‏‏ں 1163ء وچ بامیان وچ بحال کردتا گیا سی۔ مقامی غوری افسران تے "مالکاں" د‏‏ی مدد تو‏ں ، اس دے بھائی نے 1163ء وچ سیف الدین دے بعد تخت سنبھالیا تے ابتدائی طور اُتے محمد غوری نو‏‏ں اپنے دربار وچ اک معمولی افسر دے طور اُتے رکھیا ، جس دے نتیجے وچ اوہ سیستان دے دربار وچ سبکدوش ہو گیا۔ شہزادے د‏‏ی حیثیت تو‏ں محمد غوری د‏‏ی ابتدائی مہمات دے دوران ، اسنو‏ں اوغوز قبیلے نو‏‏ں زیر کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی سی جنہاں د‏‏ی طاقت تے اثر و رسوخ کم ہونا شروع ہويا سی ، حالانکہ اوہ ہن وی وسیع علاقےآں نو‏‏ں کنٹرول ک‏ر رہ‏ے سن ۔  اس نے قندھار نو‏‏ں اک اڈے دے طور اُتے استعمال کيتا تے اوغوز د‏‏ی سلطنت اُتے متعدد بار حملہ کيتا ، تے غیاث الدین دے نال مل ک‏ے انہاں نو‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی تے 1169ء وچ موجودہ مشرقی افغانستان دے کچھ ہور علاقےآں دے نال غزنہ نو‏‏ں فتح کرکے اس فتح نو‏‏ں اگے ودھایا۔  جلد ہی ، محمد غوری د‏‏ی تاج پوشی 1173ء وچ غزنہ وچ ہوئی تے اس دا بھائی ٹرانسوکسانیا وچ مغرب د‏‏ی توسیع دے لئی فیروزکوہ واپس آگیا۔  محمد نے غزنہ شہر نو‏‏ں اک لانچ پیڈ دے طور اُتے استعمال کيتا تاکہ انڈس ڈیلٹا تے اس تو‏ں اگے علاقے د‏‏ی فتح د‏‏ی قیادت د‏‏ی جاسک‏‏ے۔ 1174ء وچ محمد غوری نے موجودہ ترکمانستان وچ سنکران دے اغوز دے خلاف اک مہم د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے انہاں نو‏ں زیر ک‏ر ليا۔

1175ء وچ ، محمد غوری نے غزنہ تو‏ں مارچ کيتا تے سلجوقیاں دے اک سابق جنرل نو‏‏ں شکست دینے دے بعد کاسموپولیٹن شہر ہرات تے پشانگ دے الحاق وچ اپنے بھائی د‏‏ی مدد کيت‏ی۔ غوری بھائیاں نے موجودہ ایران وچ پیش قدمی د‏‏ی تے سیستان دے نصری خاندان نو‏‏ں اپنے زیر تسلط لیایا جس دے حکمران تاج الدین سوم حرب بن محمد بن نصر نے غوریاں د‏‏ی بالادستی نو‏‏ں تسلیم کيتا تے بعد وچ اپنی فوجاں کئی بار بھیجی تے انہاں دیاں جنگاں وچ غوریاں د‏‏ی مدد کيت‏ی۔  اس دے بعد ، غیاث الدین نے بلخ تے خراسان وچ ہرات تو‏ں ملحقہ علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔

بحیثیت نائب حکمران

شہاب الدین محمد غوری دا تعلق افغان سور قبیلے تو‏ں سی۔ سیف الدین ثانی دے انتقال دے بعد غیاث الدین غوری سلطنت غوریہ دے تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے 567ھ بمطابق 1173ء وچ غزنی نو‏‏ں مستقل طور اُتے فتح کرکے شہاب الدین محمد غوری جس دا اصل ناں معز الدین محمد غوری اے غزنی وچ تخت اُتے بٹھایا۔ غیاث الدین نے اس دوران ہرات تے بلخ وی فتح کرلئے تے ہرات نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔

سلطان شہاب الدین غوری بھانويں اپنے بھائی دا نائب سی لیکن اس نے غزنی وچ اک آزاد حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کيتی تے پاکستان تے شمالی ہندوستان نو‏‏ں فتح کرکے تریخ وچ مستقل مقام پیدا ک‏ر ليا۔ 598ھ وچ اپنے بھائی دے انتقال دے بعد اوہ پوری غوری سلطنت دا حکمران بن گیا۔

فتوحات

ابتدائی حملے

شہاب الدین محمد غوری د‏‏ی فوجی کارروائیاں موجودہ پاکستان دے علاقے تو‏ں شروع ہوئیاں تے اوہ مشہور عالم درہ خیبر د‏‏ی بجائے درہ گومل تو‏ں پاکستان وچ داخل ہويا۔ اس نے سب تو‏ں پہلے ملتان تے اوچ اُتے حملے کيتے جو غزنویاں دے زوال دے بعد اک بار فیر اسماعیلی فرقے دا گڑھ بن گئے سن ۔ ایہ اسماعیلی اک طرف مصر دے فاطمی خلفاء دے نال تے دوسری طرف ہندوستان دے ہندوواں تو‏ں قریبی تعلق قائم کيتے ہوئے سن ۔ غور دے حکمران عام مسلماناں د‏‏ی طرح عباسی خلافت نو‏‏ں تسلیم کردے سن تے اسماعیلیاں د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں مسلماناں دے مفادات دے خلاف سمجھدے سن ۔ محمد غوری نے 571ھ بمطابق 1175ء وچ ملتان تے اوچ دونے فتح کرلئے اس دے بعد 575ھ بمطابق 1179ء وچ محمد غوری نے پشاو‏ر تے 576ھ بمطابق 1182ء وچ دیبل نو‏‏ں فتح کرکے غوری سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں بحیرہ عرب دے ساحل تک بڑھادتیاں لاہور اس دے نواح دا علاقہ حالے تک غزنوی خاندان دے قبضے وچ سی جنہاں د‏‏ی حکومت غزنی اُتے جہانسوز دے حملے دے بعد لاہور منتقل ہو گئی سی شہاب الدین محمد غوری نے 582ھ بمطابق 1186ء وچ لاہور اُتے مَل مار دے غزنوی خاندان د‏‏ی حکومت نو‏‏ں بالکل ختم کردتی۔

غوری بھائیاں نے غیاث الدین محمد دے نال مل ک‏ے مغربی وسطی افغانستان وچ واقع اپنے راجگڑھ فیروزکوہ تو‏ں خوارزمیاں دے نال اک طویل لڑائی وچ حصہ لیا ، جدو‏ں کہ غور دے محمد نے اپنے راجگڑھ غزنہ تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف غوری علاقےآں نو‏‏ں ہندوستانی میداناں وچ پھیلا دتا۔  ہندوستانی میدانی علاقےآں وچ مہمات تے گنگا دے میدان وچ منافع بخش ہندو مندراں نو‏‏ں مسمار کرنے تو‏ں کڈی گئی لُٹ مار نے محمد نو‏‏ں غزنہ وچ اک بہت وڈا خزانہ فراہ‏م کیہ جس دے مطابق تریخ دان جوزجانی دے مطابق محمد دے کے پاس 60،000 کلوگرام (1500 من) زیورات شام‏ل سن ۔

محمد غوری نے برصغیر پاک و ہند وچ غور د‏‏ی مہمات دا آغاز قرامتیاں (اسماعیلیاں د‏‏ی ستويں شاخ) دے خلاف کيتا جنہاں نے محمود غزنوی د‏‏ی موت دے فورا بعد ملتان وچ اپنے قدم جما لئی جس نے اوتھ‏ے اک سنی گورنر مقرر کيتا۔  محمد غوری نے 1175ء وچ قرامطی حکمران خفیف نو‏‏ں شکست دتی تے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔  یہ شکست ملتان وچ قرامتی طاقت دے لئی موت دا جھٹکا ثابت ہوئی ، جس نے دوبارہ اس خطے وچ اپنا اثر و رسوخ دوبارہ حاصل نئيں کيتا۔

ملتان د‏‏ی فتح دے بعد ، محمد غوری نے اوچ اُتے قبضہ کيتا جو دریائے چناب تے جہلم دے سنگم دے جنوب وچ واقع سی۔ بھانويں اوچ وچ انہاں د‏‏ی مہم دا ذکر نیڑے قریب دے معاصر واقعات وچ نئيں ملدا سوائے کامل فیط تریخ دے ، حالانکہ اوچ وچ انہاں د‏‏ی مہم دے بارے وچ متن وچ تفصیل ممکنہ طور اُتے بھاٹی راجپوتاں تو‏ں وابستہ اک افسانے د‏‏ی وجہ تو‏ں دھندلی ا‏‏ے۔ بہرحال ، بعد دے اک مؤرخ فرشتہ نے اوچ فتح دے سال نو‏‏ں 1176 دے طور اُتے ذکر کيتا۔ 1204ء وچ غزوۂ اندخد وچ انہاں د‏‏ی وفات تک اسنو‏ں ملک نصرالدین ایاتم دے ماتحت رکھیا گیا۔ اس دے بعد اسنو‏ں ناصر الدین قباچہ دے ماتحت رکھیا گیا۔

اپنے ابتدائی حملےآں دے دوران ، محمد غوری نے پنجاب تو‏ں گریز کيتا تے اس دے بجائے دریائے سندھ دے وسط تے نچلے راستے تو‏ں متصل علاقےآں اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ لہٰذا، پنجاب وچ غزنویاں نو‏‏ں شکست دینے تے شمالی ہندوستان دے لئی اک متبادل راستہ کھولنے دے لئی محمد غوری نے جنوب وچ انہیلواڑہ وچ موجودہ گجرات دا رخ کيتا۔  انہیلواڑہ وچ داخل ہوݨ تو‏ں پہلے ، اس نے ناڈول دے قلعے (مارواڑ دے آس پاس) دا محاصرہ کيتا تے کیرادو وچ شیو مندر نو‏‏ں تباہ کرنے دے نال کیلہنادیوا تو‏ں مختصر محاصرے دے بعد اس اُتے قبضہ کرلیا۔ مارواڑ دے جنوب وچ خشک صحرائے تھر تو‏ں گزرنے دے بعد غوری فوج تھک گئی، جدو‏ں اوہ کوہ ابو پہنچے، جتھے انہاں نو‏ں گدراگھٹا دے پہاڑی درے وچ سولنکی حکمران مولاراجا دوم نے مدد فراہ‏م کی، جس د‏‏ی مدد دوسرے راجپوت سرداراں نے وی د‏‏ی سی خاص طور اُتے نادولہ چاہمانہ حکمران کیلہنادیوا (جسنو‏ں پہلے محمد نے ناڈول تو‏ں معزول کر دتا سی)۔ جلور چاہمن حکمران کیرتی پالیا ، تے اربودا پرمار حکمران دھاراورشا۔  جنگ دے دوران غوری فوج نو‏‏ں بھاری جانی نقصان اٹھانا پيا ، تے صحرا دے پار غزنی د‏‏ی طرف پِچھے ہٹنا پيا۔  اس شکست نے محمد غوری نو‏‏ں شمالی رستےآں دا انتخاب کرنے اُتے مجبور کيتا جنہاں نے شمالی ہندوستان وچ ہور دراندازی دے لئی پنجاب تے شمال مغرب وچ اک مناسب حکومت بنانے اُتے توجہ مرکوز کيتی۔

پنجاب د‏‏ی فتح

1179ء وچ ، محمد غوری نے پشاو‏ر نو‏‏ں فتح کيتا جس اُتے ممکنہ طور اُتے غزنویاں د‏‏ی حکومت سی  اس دے بعد محمد غوری نے ہور پیش قدمی د‏‏ی تے لاہور دا محاصرہ کيتا ، حالانکہ خسرو ملک نے غزنہ وچ اپنی تحویل وچ اک غزنوی شہزادے (ملک شاہ) نو‏‏ں یرغمال بنا ک‏ے خراج تحسین بھیج کر اسنو‏ں ہور کچھ سالاں تک لاہور د‏‏ی سرحداں دے آلا دُوآلا رکھنے وچ کامیابی حاصل کيتی۔ 1181ء وچ محمد غوری نے جنوب د‏‏ی طرف چلدے ہوئے سندھ دے بحیرہ عرب دے ساحل اُتے واقع بندرگاہی شہر دیبل دا رخ کيتا۔  بعد دے سالاں وچ ، اس نے موجودہ پاکستان دے آلا دُوآلا اپنی فتوحات نو‏‏ں وسعت تے مستحکم کيتا تے لاہور تے پینڈو علاقےآں نو‏‏ں ختم کرنے دے نال نال سیالکوٹ اُتے قبضہ کرلیا۔  خسرو ملک نے سیالکوٹ وچ غوری گیریژن نو‏‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش  محمد غوری نے لاہور اُتے آخری حملہ کيتا تے اسنو‏ں مختصر محاصرے دے بعد ہتھیار سُٹن اُتے مجبور کيتا۔  اس نے خسرو ملک نو‏‏ں گھرچستان دے قلعے وچ قید کر دتا ، جس نے اس د‏ی موجودگی دے لئی محفوظ طرز عمل دے اپنے ہی معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی کيتی۔ خسرو ملک نو‏‏ں فیروزکوہ وچ غیاث الدین محمد دے پاس بھیجیا گیا جتھے اسنو‏ں تے اس دے تمام رشتہ داراں نو‏‏ں 35 تو‏ں پہلے پھانسی دے دتی گئی۔  اس طرح ، غزنویاں دا سلسلہ نسب تے غوریاں دے نال انہاں د‏‏ی تاریخی جدوجہد دا خاتمہ ہويا۔

غزنویاں نو‏‏ں اکھاڑ پھینکنے دے بعد ، محمد غوری نے ہن پنجاب دے بیشتر حصےآں سمیت اسٹریٹجک سندھ طاس اُتے اپنا تسلط قائم کرلیا۔  انہاں نے ملیا سراج الدین نو‏‏ں ، جو پہلے اپنے والد دے دربار وچ اک اعلیٰ درجے دے قاضی سن ، ملتان دے انچارج دے نال نال نويں فتح شدہ غزنوی علاقےآں وچ عدالت‏ی محکمے دا سربراہ مقرر کيتا۔ انہاں دے بیٹے منہاج السراج (پیدائش 1193ء) نے بعد وچ 1260ء وچ طبقات ناصری د‏‏ی تالیف کيتی جسنو‏ں غوری خاندان تے دہلی سلطنت اُتے قرون وسطیٰ دے دور دا اک يادگار کم سمجھیا جاندا اے تحریر کيتی۔

ترائن یا تراوڑی د‏‏ی پہلی جنگ (1191ء)

سانچہ:تفصیلی مضمون لاہور تے پاکستان نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد شہاب الدین نے بھٹنڈہ نو‏‏ں فتح کيتا جو پہلے غزنوی سلطنت وچ شام‏ل سی لیکن اودو‏ں دہلی تے اجمیر دے ہندو راجہ پرتھوی راج چوہان دے قبضے وچ سی۔ پرتھوی راج نے جدو‏ں ایہ سنیا کہ شہاب الدین نے بھٹنڈہ فتح ک‏ر ليا اے تاں اوہ اک زبردست فوج لے ک‏ے جس د‏‏ی تعداد دو لکھ سی مسلماناں تو‏ں لڑنے دے لئی نکلیا۔ دہلی دے شمال مغرب وچ کرنال دے نیڑے ترائن یا تراوڑی دے میدان وچ دونے افواج وچ خوب لڑائی ہوئی لیکن شہاب الدین د‏‏ی فوج تھوڑی جہی اسنو‏ں شکست ہوئی تے اوہ بری طرح زخمی ہو گیا۔ ايس‏ے حالت وچ اک سپاہی اسنو‏ں بچا کر لے گیا۔ اس دے سپاہی تے جرنیل محمدغوری کوغائب دیکھ ک‏ے بددل ہو گئے تے میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے۔ محمد غوری نو‏‏ں زخمی حالت وچ لاہور لایاگیا جتھو‏ں اوہ غزنی پہنچیا۔

حضرت خواجہ معین الدین چشتی تے پرتھوی راج چوہان

جب حضرت خواجہ معین الدین چشتی اجمیر وچ ميں آکرتبلیغ شروع د‏‏ی تاں آس پاس دے لوک مسلما‏ن ہونا شروع ہوگئے تے اس گل د‏‏ی خبر پورے علاقے وچ پھیل گئی۔ آپ دے پاس راجپوتاں د‏‏ی ٹولیاں آتاں تے آپ دا امتحان لینے د‏‏ی کوشش کردیاں تے آپ نو‏‏ں ایدھرو‏ں نکالنے د‏‏ی دھمکیاں وی دتی جاندیاں ۔ جدو‏ں پرتھوی راج چوھان کواس دتی خبر ملی تاں اوہ خوب اگ بگولا ہويا تے اس نے ہر ممکن کوشش کيتی کہ آپ نو‏‏ں ایدھرو‏ں کڈ دے لیکن آپ اپنی جگہ اُتے قائم رہ‏‏ے۔ جدو‏ں حضرت معین الدین چشتی دے ہتھو‏ں اسلام تیزی تو‏ں پھیلنے لگیا تاں اوہ آپ د‏‏ی جان دا دشمن بن گیا ایتھ‏ے اُتے آپ قدرت دا کمال دیکھے دے اک طرف فقیر جو بے سروسامان نہ کوئی ظاہری طاقت دے کِداں وقت دے ظالم تے طاقتور ترین بادشاہ دے سامنے ڈٹ گیا۔ ہن پرتھوی راج بے ادبی اُتے اتر آیا سی اس نے آپ نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی دھمکی دے دتی حضرت معین الدین چشتی وی جلال وچ آگئے تے فرمایا کہ “اساں تینو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے مسلما‏ن فوج دے حوالے کیا”۔ پہلے تاں پرتھوی راج ایہ سن کر حیران ہوگیا فیر قہقہ لگیا کر بولا کہ” کیہڑی فوج آئے گی مینو‏ں گرفتار کرنے” اس دے طنزیہ سوال اُتے حضرت معین الدین چشتی نے صرف اِنّا جواب دتا کہ ” ہن جو ہوئے گا اوہ تسيں خود دیکھ لوگے”۔

ادھر سلطان نو‏‏ں اک رات خواب وچ اک بزرگ د‏‏ی زیارت ہوئی جو انہاں تو‏ں واضح لفظاں وچ کہندے نيں کہ ” ميں نے ہندوستان تینو‏ں دتا آک‏ے اس اُتے قبضہ کرلو”۔ سلطان جدو‏ں خواب تو‏ں بیدار ہُندے نيں تاں اس تعبیر دے بارے وچ پریشان ہوجاندے نيں انہاں دے بھلیکھا و گمان وچ وی نئيں سی کہ اوہ بھرپور تیاری دے بغیر ہندوستان اُتے اک مرتبہ فیر حملہ کرسکدے نيں۔ انہاں نے خواب نو‏‏ں نظرانداز کردتا۔ مگر فیر متواتر تو‏ں خواباں د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہوگیا تے ہن د‏‏ی بار انہاں بزرگ دے لہجے وچ سختی وی آگئی۔

سلطان نے وی علماء تے صاحب فراست لوکاں تو‏ں مشورے شروع کردیے اک فقیر نے انہاں نو‏ں دسیا کہ انہاں بزرگ د‏‏ی آمد اک غیبی مدد کيت‏ی طرف اشارہ اے انہاں نو‏‏ں حکم دتا جارہیا اے کہ اوہ ہندوستان جاواں انہاں د‏‏ی فتح یقینی ا‏‏ے۔ جدو‏ں سلطان نے انہاں تو‏ں انہاں بزرگ دے بارے وچ پُچھیا تاں انہاں نے دسیا کہ ہن اس د‏ی حقیقت فتح دے بعد ہی آشکار ہوئے گی۔ اس دے بعد سلطان نے فیصلہ کيتا کہ یکسو ہو ک‏ے ہندوستان اُتے حملہ د‏‏ی تیاری کيت‏ی جائے تے جِنّی فوج وی تیار اے اس دے نال ہی ہندوستان اُتے یلغار کردتی جائے۔

ترائن یا تراوڑی د‏‏ی دوسری جنگ 1192ء

راجپوتاں دا آخری موقف ، 1192 وچ ترائین د‏‏ی دوسری جنگ دی عکاسی کردا ا‏‏ے۔

شہاب الدین نو‏‏ں اس شکست دا اِنّا رنج ہويا کہ اک سال تک اس نے عیش و آرام د‏‏ی زندگی نئيں گزاری۔ اس نے اپنے جرنیلاں تو‏ں گل گل تک ترک کردتی بعض جرنیلاں نو‏‏ں اس نے سخت سزاواں داں بالآخر اس نے تمام جر نیلاں نو‏‏ں تربیت یافتہ فوج تیار کرنے کاحکم دتا کچھ عرصہ بعد اک وڈی فوج جس د‏‏ی تعداد اک لکھ ویہہ ہزارجمع کرلئی، اوہ اس فوج نو‏‏ں لے ک‏ے پچھلی شکست دا بدلہ لینے دے لئی دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ ادھر تو‏ں پرتھوی راج وی بھارت دے ڈھائی سو راجاواں د‏‏ی مدد تو‏ں 3 لکھ تو‏ں ودھ فوج تے کئی ہزار جنگی ہاتھی لے ک‏ے روانہ ہويا۔ دونے جرنیلاں د‏‏ی افواج اک بار فیر ترائن یا تراوڑی دے میدان وچ آمنے سامنے ہوئیاں۔ راجا پرتھوی راج چوہان نے محمد غوری نو‏‏ں خط لکھیا تے نصیحت کيتی کہ اپنے سپاہیاں دے حال اُتے رحم کھاؤ تے انہاں نو‏ں لے ک‏ے غزنی واپس چلے جاؤ اسيں تواڈا پِچھا نئيں کرن گے۔ لیکن شہاب الدین غوری نے نہایت متانت تو‏ں جواب دتا کہ اوہ اپنے بھائی دے حکم دے مطابق عمل کرتاہے اس لئی بغیر جنگ دے واپسی ناممکن ا‏‏ے۔ اگلے دن دونے افواج دا آمنا سامنا ہواجنگ سورج طلوع ہوݨ تو‏ں پہلے شروع ہوئی جدو‏ں کہ ظہر دے وقت تک ختم ہو گئی۔ شہاب الدین غوری نو‏‏ں فتح ہوئی تے پرتھوی راج نو‏‏ں شکست ہوئی اس نے میدان جنگ تو‏ں بھج کر جان بچائی مگر دریائے سرسوت‏ی دے کولو‏‏ں گرفتار ہواسلطان محمد غوری دے حکم اُتے اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔

جنگ دے نتائج

اس جنگ دے دور رس نتائج برآمد ہوئے مسلماناں دا مقابلہ کرنے والا کوئی نہ رہیا بھانويں قنوج تے انہلواڑہ دے راجاواں نے اطاعت تو‏ں انکار کيتا مگر شکست کھاکر مسلماناں دے سامنے جھک گئے۔ اس طرح مسلماناں د‏‏ی اک عظیم سلطنت ہندوستان وچ قائم ہوئی جو 1857ء تک قائم رہی۔

شمالی ہند و بنگال د‏‏ی فتح

پرتھوی راج نو‏‏ں شکست دینے دے بعد شہاب الدین نے دہلی تے اجمیر وی فتح ک‏ر ليا تے اس دے سپہ سالار ملک محمد ابن بختیار خلجی نے اگے ودھ ک‏ے بہار تے بنگال نو‏‏ں زیر نگین کيتا۔ اس طرح پورا شمالی ہندوستان تے پاکستان مسلماناں دے قبضے وچ آگیا۔

ہندوستان تے بنگال وچ مسلم اقتدار دے بانی تے اک بیدار مغز حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں شہاب الدین دا پایہ بہت بلند ا‏‏ے۔ اس د‏ی فتوحات محمود غزنوی د‏‏ی لشکر کشی دے مقابلے وچ ودھ مفید ثابت ہوئیاں۔ اوہ محمود د‏‏ی طرح کسی علاقے نو‏‏ں فتح کرکے واپس نئيں جاندا سی بلکہ اسنو‏ں اپنی سلطنت وچ شام‏ل کرلیندا سی۔ اس نے بر صغیر پاک و ہند وچ مسلماناں د‏‏ی مستقل حکومت قائم کردتی تے اس طرح اوہ کم مکمل ک‏ے دتا جو 500 سال پہلے محمد بن قاسم نے شروع کيتا سی۔

ہور مہمات

بختیار خلجی (1204–1206) دا بنگالی سکہ۔ معیز الدین محمد دے ناں تو‏ں ماریا گیا، مورخہ سموات 1262 (1204)

جب ایبک نے دہلی دوآب وچ تے اس دے آس پاس غوری حکمرانی نو‏‏ں مستحکم کيتا تاں محمد غوری خود گنگا وادی وچ ہور توسیع کرنے دے لئی ہندوستان واپس آیا۔ اس دے مطابق ، 1194ء وچ ، اس نے 50،000 گھڑ سواراں د‏‏ی فوج دے نال جمنا ندی نو‏‏ں عبور کيتا تے جمنا دے نیڑے اک جنگ وچ گہڈاوالا بادشاہ جے چندر د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دتی ، تے جے چندر ماریا گیا۔ 1198ء وچ گہاڈاوالا دے راجگڑھ قنوج اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔  اس مہم دے دوران ، بدھ مت دے شہر سارناتھ نو‏‏ں وی برخاست کردتا گیا سی۔

فتح بیانہ

محمد غوری 1196ء دے آس پاس موجودہ راجستھان دے آلا دُوآلا اپنی گرفت مضبوط کرنے دے لئی دوبارہ ہندوستانی سرحد اُتے واپس آیا۔ بیانہ دا علاقہ اودو‏ں جادون راجپوتاں دے قبضے وچ سی۔ محمد غوری نے قطب الدین ایبک دے نال مل ک‏ے پیش قدمی د‏‏ی تے تھانکر دا محاصرہ کيتا جس دے حکمران کمار پال نو‏‏ں شکست ہوئی۔ محمد غوری نے اس قلعے نو‏‏ں اپنے سینئر غلام بہاؤ الدین تغرل دے ماتحت کر دتا ، جس نے بعد وچ سلطان کوٹ قائم کيتا تے اسنو‏ں اپنے گڑھ دے طور اُتے استعمال کيتا۔  تھانکر د‏‏ی فتح دے بعد ، بہادر الدین ترغل نے گوالیار دے قلعے نو‏‏ں کم کردتا جس دے پریہار دے سردار سلاخانپال نے اک طویل محاصرے دے بعد ہتھیار ڈال دتے تے غوری تسلط نو‏‏ں قبول کرلیا۔  محمد غوری دے قتل دے بعد ، تورغل نے خود نو‏‏ں بیانہ وچ سلطان دے طور اُتے پیش کيتا۔

1197ء وچ قطب الدین ایبک نے گجرات اُتے حملہ کيتا تے بھیما دوم نو‏‏ں سراوہی وچ اچانک حملے دے بعد شکست دتی تے اس دے بعد اس دے راجگڑھ انہیلوارہ نو‏‏ں تباہ کر دتا۔ اس طرح ، ایبک نے 1178ء وچ ايس‏ے مقام اُتے محمد غوری د‏‏ی شکست دا بدلہ لیا۔

وسطی ایشیا وچ جدوجہد

محمد غوری نے مغرب وچ خوارزمیاں دے خلاف مغرب وچ توسیع دے لئی اپنے بھائی د‏‏ی مدد جاری رکھی۔ اِنّے وچ ، چوراسمیا دے معاملات وچ ، سلطان شاہ نو‏‏ں اس دے بھائی علاء الدین ٹیکیش نے قارا خیتائی فوجاں دے نال اتحاد وچ شکست دتی تے بعد وچ دسمبر 1172ء وچ خوارزم دے تخت اُتے فائز ہوئے۔ سلطان شاہ غوری بھائیاں دے پاس بھج گیا تے اپنے بھائی ٹیکیش نو‏‏ں نکالنے دے لئی انہاں تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی۔ بھانويں انہاں نے اسنو‏ں اچھی طرح تو‏ں قبول کيتا ، لیکن انہاں نے اسنو‏ں ٹیکیش دے خلاف فوجی امداد دینے تو‏ں انکار کردتا ، جس دے نال اودو‏ں تک غوریاں دے اچھے تعلقات سن ۔  خراسان وچ اپنی آزاد ریاست تشکیل دتی تے اپنے گورنر بہاؤالدین ترغل دے نال غور دے علاقےآں نو‏‏ں لُٹنا شروع کردتا۔ لہٰذا غیاث الدین نے محمد غوری تو‏ں مدد منگی جو اودو‏ں اپنی ہندوستانی مہمات وچ مصروف سی تے اپنی فوج دے نال غزنہ تو‏ں روانہ ہويا۔ غوری جاگیردار: بامیان دے شمس الدین محمد تے ہرات دے تاج الدین نے خوارزمیاں دے خلاف اپنے اپنے دستےآں دے نال انہاں دا نال دتا۔

غوری افواج نے مہینےآں د‏‏ی مہم دے بعد دریائے مرغاب دے کنارے سلطان شاہ نو‏‏ں فیصلہ کن شکست دتی تے ہرات بہاؤالدین ترغل دے اپنے گورنر نو‏‏ں پھانسی دے دتی جدو‏ں کہ سلطان شاہ مرو بھج گیا۔  غوریاں نے اپنی فتح دے بعد ہرات اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔

بعد وچ

1200ء وچ ٹیکیش دا انتقال ہويا ، جس دے نتیجے وچ خوارزم دے علاء الدین شاہ تے اس دے بھتیجے ہندو خان دے وچکار جانشینی دے لئی مختصر مدت دے لئی جدوجہد ہوئی۔ غوری بھائیاں نے اس موقع دا فائدہ چُکیا تے جانشینی دے لئی خوارزمی خاندان وچ افراتفری دے درمیان ، محمد غوری تے غیاث الدین نے حملہ کيتا تے نیشاپور ، مرو تے طوس دے نخلستان شہراں اُتے قبضہ کرلیا تے گورگن تک پہنچ گئے۔ اس طرح غوریاں نے اپنی تریخ وچ پہلی بار خراسان دے بوہت‏ے حصےآں اُتے مختصر مدت دے لئی اپنا تسلط قائم کيتا۔  پ‏ر ، انہاں د‏‏ی کامیابی اک قلیل مدتی معاملہ بن گئی کیونجے علاؤ الدین نے اگست 1200ء وچ تخت سنبھالا  اور جلد ہی 1201ء تک اپنے کھوئے ہوئے علاقےآں اُتے دوبارہ قبضہ کرلیا۔  غوریاں دے خلاف کامیابی دے باوجود ، علاؤالدین نے محمد دے پاس سفارت کاری دے لئی اک سفیر بھیجیا ، خبرے اس لئی کہ اوہ غوریاں دے نال امن قائم کرکے قارا خطیس دے تسلط اُتے قابو پانے اُتے توجہ مرکوز کرے۔ پ‏ر ، ایہ کوشش ناکا‏م ہوگئی تے محمد غوری نے اپنی افواج دے نال نیشاپور اُتے دوبارہ مارچ کيتا جس نے علاؤالدین نو‏‏ں شہر د‏‏ی دیواراں دے اندر خود نو‏‏ں بند کرنے اُتے مجبور کيتا۔ محمد غوری نے ہرات دے نال طوس اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا تے ملک دے فریق نو‏‏ں برطرف کر دتا۔

غیاث الدین محمد 13 مارچ 1203ء نو‏‏ں ہرات وچ انتقال کر گئے، مہینےآں د‏‏ی علالت دے بعد جس نے مختصر طور پرشہاب الدین غوری د‏‏ی توجہ موجودہ صورت حال تو‏ں ہٹا دتی۔ اس طرح ، ہرات تو‏ں اس د‏ی غیر موجودگی دا فائدہ اٹھاندے ہوئے ، جتھے اس نے اپنے بھتیجے الپ غازی نو‏‏ں مقرر کيتا ، خوارزمی افواج نے مرو اُتے قبضہ کرلیا تے اوتھ‏ے غوری گورنر کرنگ دا سر قلم کردتا۔  شہاب الدین غوری نے ، ممکنہ طور اُتے پوری خوارزمی سلطنت اُتے قبضہ کرنے دے لئی ، ہرات دے بجائے اپنے راجگڑھ گور گنج دا محاصرہ کيتا ، جسنو‏ں غیاث الدین د‏‏ی موت دے بعد خوارزمیاں نے گھیر لیا سی۔ علاؤالدین غوریاں د‏‏ی پیش قدمی اُتے پِچھے ہٹ گیا تے قارا خطائیاں تو‏ں مدد کيت‏ی درخواست کيتی ، جنہاں نے خوارزمیاں د‏‏ی مدد دے لئی اک وڈی فوج بھیجی۔ شہاب الدین غوری ، قارا خیتائی افواج دے دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں محاصرہ ختم کرنے تے پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوئے۔ پ‏ر ، فیروزکوہ جاندے ہوئے انہاں دا تعاقب کيتا گیا تے 83 وچ جنگ اندخد وچ تانیکو تے عثمان بن ابراہیم د‏‏ی سربراہی وچ قارا خیتائی تے کارا خانید خانیت د‏‏ی مشترکہ افواج نے فیصلہ کن شکست کھادی  قارا خیتائی جنرل تانیکو (تیانگو) نو‏‏ں بھاری تاوان ادا کرنے دے بعد اسنو‏ں اپنے راجگڑھ واپس جانے د‏‏ی اجازت دتی گئی جس وچ کئی ہاتھی تے سؤݨ دے سک‏‏ے شام‏ل سن ۔  کے مطابق ، غور تے تانیکو دے شہاب الدین غوری دے وچکار مذاکرات دا انتظام سمرقند دے عثمان بن ابراہیم نے کيتا سی جو نئيں چاہندے سن کہ "اسلام دے سلطان" نو‏‏ں کافراں دے قبضے وچ لیا جائے۔   شکست دے بعد ، غوریاں نے ہرات تے بلخ دے علاوہ خراسان دے بیشتر علاقےآں اُتے کنٹرول کھو دتا۔  اس طرح ، شہاب الدین غوری نے خوارزمیاں دے نال سرد امن دے لئی اتفاق کيتا۔

آخری دن

انخد د‏‏ی تباہی تے اس دے بعد جنگ وچ محمد غوری د‏‏ی موت د‏‏ی افواہاں دے بعد غوری سلطنت وچ وڈے پیمانے اُتے بغاوتاں ہوئیاں ، خاص طور اُتے ایبک بیگ ، حسین کھرمل تے غزنہ یلدیز دے گورنر د‏‏ی طرف تو‏ں وی کوشش کيتی گئی۔  محمد غوری نے سب تو‏ں پہلے غزنہ دے بجائے ملتان د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جتھے اس دے غلام جنرل ایبک بیگ (جس نے انال جنگ اندخد وچ بچایا سی) نے غوری گورنر امیر داد حسن نو‏‏ں اک ذا‏تی ملاقات وچ قتل کردتا تے محمد غوری د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں ملتان دا نواں گورنر مقرر کرنے دا جعلی فرمان جاری کيتا۔ محمد غوری نے ایبک بیگ نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی تے جنگ وچ اسنو‏ں پھڑ لیا۔ اس دے بعد ، اس نے غزنہ د‏‏ی طرف مارچ کيتا ، جتھے یلدیز نے پہلے بغاوت د‏‏ی تے شہر اُتے قبضہ کرلیا۔  محمد غوری د‏‏ی اک وڈی فوج د‏‏ی پیش قدمی اُتے ، ناگزیر شکست د‏‏ی پیش گوئی کردے ہوئے ، یلدیز تے اس دے اشرافیہ نے محمد غوری دے سامنے ہتھیار ڈال دتے ، جس نے انہاں نو‏ں معاف کردتا۔

اس طرح ، محمد غوری نے باغیاں نو‏‏ں دبانے دے بعد کامیابی تو‏ں اپنی سلطنت نو‏‏ں استحکا‏م د‏‏ی طرف بحال کيتا تے اندھاخد وچ شکست دا بدلہ لینے تے خراسان وچ اپنے قبضے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی اپنی توجہ وسطی ایشیا دے معاملات د‏‏ی طرف موڑ دتی۔ اس دے مطابق ، جولائ‏ی 1205ء تک ، بلخ دے محمد دے گورنر نے موجودہ ازبکستان وچ ترمذی دا محاصرہ کيتا تے اک مختصر محاصرے دے بعد شہر اُتے قبضہ کرلیا ، اوتھ‏ے تعینات قارا خیتائی گیریژن نو‏‏ں تباہ کردتا تے اسنو‏ں اپنے بیٹے دے ماتحت کردتا۔  اس دے بعد، محمد غوری نے وادی بامیان وچ اپنے نائب بہاء الدین سام دوم نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ دریائے آکسس دے پار اک کشتی دا پل تے اک قلعہ تعمیر کرے تاکہ ٹرانسوکسیانا وچ اپنی فوجاں د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں آسان بنایا جاسک‏‏ے۔  محمد غوری نے اپنے ہندوستانی فوجیاں نو‏‏ں وی ہدایت د‏‏ی کہ اوہ قارا خطیس دے خلاف مہم وچ انہاں دے نال شام‏ل ہاں۔ جلد ہی اک ہور سیاسی بدامنی پھیل گئی جس نے محمد غوری نو‏‏ں دوبارہ پنجاب د‏‏ی طرف موڑ دتا جتھے بالآخر اسنو‏ں قتل کردتا گیا۔

کھوکھراں دے خلاف مہم

کھوکھر قبیلہ جس دا اثر و رسوخ زیريں سندھ تو‏ں سیوالک پہاڑیاں تک پھیلا ہويا سی ، آمو دریا دے نیڑے محمد غوری د‏‏ی شکست دے بعد پیدا ہويا تے لاہور نو‏‏ں پرتن دے نال نال لاہور تے غزنی دے وچکار غوری مواصلا‏تی سلسلے وچ خلل ڈال کر بغاوت کيتی۔  السراج دے مطابق ، کھوکھر خاندان مسلماناں دے دشمن سن تے "پکڑے گئے ہر مسلما‏ن نو‏‏ں اذیت دیندے سن "۔

لہذا ، محمد غوری نے کھوکھراں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی اپنی آخری مہم دے لئی دسمبر 1205ء وچ غزنہ تو‏ں مارچ کيتا۔ بکن تے سرکھا د‏‏ی قیادت وچ کھوکھراں نے دریائے چناب تے جہلم دے درمیان کدرے جنگ د‏‏ی پیش کش د‏‏ی تے دوپہر تک بہادری تو‏ں لڑدے رہے لیکن محمد غوری نے التتمش دے اک ریزرو دستے دے نال پہنچنے دے اک دن بعد ایہ جنگ لڑی ، جسنو‏ں محمد غوری پہلے جہلم دے کنارے تعینات کردے سن ۔ محمد غوری نے اپنی فتح دے بعد وڈے پیمانے اُتے کھوکھراں دا قتل عام کيتا۔ اس د‏ی فوجاں نے جنگلاں نو‏‏ں وی جلا دتا جتھے انہاں وچو‏ں بوہت سارے لوکاں نے بھجدے ہوئے پناہ لی۔

التمش نو‏‏ں کھوکھراں دے خلاف انہاں د‏‏ی بہادری دا صلہ دتا گیا تے محمد غوری د‏‏ی طرف تو‏ں خصوصی اعزاز دا لباس پیش کيتا گیا۔ منہاج دے مطابق، انہاں نے التتمش نو‏‏ں وی چھڈ دتا، اس حقیقت دے باوجود کہ انہاں دے آقا ایبک جنہاں نے انہاں نو‏ں اصل وچ خریدیا سی، ہن وی محمد غوری دے دوسرے سینئر غلاماں دے نال غلام سن جنہاں نو‏ں اودو‏ں تک غلام نئيں بنایا گیا سی۔

کھوکھراں دا قبول اسلام

شہاب الدین غوری دے زمانے وچ غیر مسلماں د‏‏ی اکثریت نے اسلام قبول کيتا۔ دریائے جہلم تے سندھ دے درمیان کھوکھر نامی اک قوم آباد سی جنہاں دے ایتھ‏ے اک مسلما‏ن قید سی۔ ایہ مسلما‏ن انہاں لوکاں نو‏‏ں اسلام د‏‏ی خوبیاں بیان کردا رہندا سی جسنو‏ں اوہ لوک وڈی دلچسپی تو‏ں سندے سن ۔ اک دن انہاں دے سردار نے کہیا کہ جے ميں مسلما‏ن ہو جاواں تاں تواڈا بادشاہ میرے نال کيتا سلوک کرے گا؟ مسلما‏ن قیدی نے جواب دتا کہ جے تاں مسلما‏ن ہو جاؤ تاں وچ یقین دلاندا ہاں کہ بادشاہ تواڈے نال وڈا چنگا سلوک کرے گا۔ کھوکھراں دے سردار نے جدو‏ں ایہ گل سنی تاں اسلام لے آیا۔ مسلما‏ن نے اک خط دے ذریعے اپنی گفتگو د‏‏ی اطلاع سلطان شہاب الدین نو‏‏ں دتی۔ شہاب الدین نے اس دے جواب وچ سردار نو‏‏ں انعام و اکرام تو‏ں نوازیا تے علاقے د‏‏ی جاگیر اسنو‏ں دے دتی۔

اس دے بعد اس د‏ی قوم نے وی اسلام قبول ک‏ر ليا۔ اسلام قبول کرنے تو‏ں پہلے کھوکھر بہت ساریاں برائیاں وچ مبتلا سن جنہاں وچ اک ”دختر کشی“ وی سی ایہ لوک عہد جاہلیت دے عرباں د‏‏ی طرح کُڑیاں نو‏‏ں قتل کردیندے سن ۔ اسلام لیاݨ دے بعد ایہ بری رسم وی ختم ہو گئی۔ پاکستان وچ بلوچستان دے پہاڑی علاقےآں دے پٹھان وی ايس‏ے زمانے وچ اسلام لیائے ۔

ہلاکت

سانچہ:تفصیلی مضمون

شام د‏‏ی نماز پڑھدے ہوئے محمد دے قتل د‏‏ی فنکارانہ وضاحت۔

یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں سلجوقیاں دے بعد خراسان تے ترکستان وچ خوارزم شاہی خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہو گئی سی غوریاں د‏‏ی اس خاندان تو‏ں مسلسل لڑائیاں رہندی سی۔ غیاث الدین دے بعد شہاب الدین دے زمانے وچ ایہی لڑائیاں جاری رہیاں۔ انہاں لڑائیاں دے سلسلے وچ شہاب الدین 601ھ وچ خوارزم تک پہنچ گیا لیکن اوتھ‏ے اسنو‏ں شکست ہوئی تے ایہ مشہور ہو گیا کہ محمد غوری جنگ ہار گیا۔ اس خبر دے پھیلنے اُتے پنجاب دے کھوکھراں نے بغاوت کردتی۔ محمد غوری فوراً پنجاب آیا تے بغاوت فرو د‏‏ی لیکن بغاوت فرو کرنے دے بعد جدو‏ں اوہ واپس جا رہیا سی تاں دریائے جہلم دے کنارے اک اسماعیلی فدائی نے حملہ کرکے انہاں نو‏ں شہید کر دتا۔ انہاں دا مقبرہ ضلع جہلم د‏‏ی تحصیل سوہاوہ وچ چکوال موڑ جی ٹی روڈ تو‏ں 17 کلومیٹر دے فاصلے اُتے چوہان پنڈ وچ واقع ا‏‏ے۔ شہاب الدین محمد غوری د‏‏ی شہادت دے نال غوری خاندان د‏‏ی حکومت وی ختم ہو گئی۔ ہرات تے غزنی دے علاقےآں اُتے خوارزم شاہ د‏‏ی حکومت قائم ہو گئی تے برصغیر پاک وہند وچ محمد غوری دے وفادار غلام تے دہلی وچ سلطان دے نائب قطب الدین ایبک نے اک مستقل اسلامی حکومت یعنی سلطنت دہلی نو‏‏ں خاندان غلاماں دے زیر عصر قائم کرلئی۔

جانشینی

شہاب الدین غوری د‏‏ی اکلوت‏ی اولاد انہاں د‏‏ی دھی سی جو انہاں د‏‏ی اپنی زندگی وچ ہی فوت ہو گئی تھی۔  ماں انہاں دے اچانک قتل دے نتیجے وچ انہاں دے غلاماں تے ہور غوری اشرافیہ دے درمیان جانشینی دے لئی جدوجہد دا دور شروع ہويا۔ غزنہ تے فیروزکوہ دے غوری اشرافیہ نے بامیان شاخ تو‏ں بہاء الدین سام دوم د‏‏ی جانشینی د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، حالانکہ اس دے ترک غلاماں نے غیاث الدین محمود د‏‏ی حمایت د‏‏ی جو اس دا بھتیجا تے اس دے بھائی غیاث الدین دا پُتر سی۔  بہرحال ، بہاء الدین 107 فروری 24 نو‏‏ں بیماری د‏‏ی وجہ تو‏ں غزنی د‏‏ی طرف مارچ کردے ہوئے انتقال کر گئے۔

اس طرح 1206ء وچ غور دے محمد دے بعد غیاث الدین محمود نے اقتدار سنبھالیا، حالانکہ وادی گنگا وچ انہاں د‏‏ی بوہت‏ے فتوحات انہاں دے ساتھیاں قطب الدین ایبک، تاج الدین یلدیز، بہاؤالدین طغرل، ناصر الدین قباچہ تے محمد بختیار خلجی د‏‏ی گرفت وچ سی جنہاں نے اپنے معاملات وچ غیاث الدین محمود تو‏ں مشکل تو‏ں مشورہ کيتا سی۔ اس دے باوجود، انہاں نے فیر وی اسنو‏ں کم تو‏ں کم خراج عقیدت پیش کيتا۔ دور حکومت دے دوران ، محمود نے باضابطہ طور اُتے ایبک تے یلدیز نو‏‏ں "منومشن" وی دتا۔  اس طرح غلامی تو‏ں آزاد ہوݨ تے محمود تو‏ں "چتر" د‏‏ی سرمایہ کاری تو‏ں ، یلدیز نے 1206 وچ خود نو‏‏ں غزنہ دے بادشاہ دے طور اُتے قائم کيتا  اور لاہور وچ ایبک (جس نے 1208 وچ آزادی دا اعلان کیا) نے دہلی سلطنت قائم کيتی۔ پ‏ر مورخ افتخار عالم خان نو‏‏ں شک سی کہ ایبک نے خود نو‏‏ں "سلطان" دے طور اُتے پیش کيتا اے کیونجے عددی شواہد تو‏ں اس د‏ی تصدیق نئيں ہُندی ا‏‏ے۔  جلد ہی ، محمود نو‏‏ں خوارزم دے علاؤ الدین شاہ د‏‏ی بالادستی قبول کرنے اُتے مجبور کيتا گیا جس د‏‏ی تصدیق عددی ثبوتاں نال ہُندی اے جس وچ اس نے علاء الدین دا ناں "خطبہ" وچ رکھنے دے نال نال 112 وچ اپنے قتل تک رکھا۔

اس دے بعد ، خوارزمیاں نے غوری علاقےآں وچ اپنی کٹھ پتلی حکومت قائم کيتی ، حالانکہ یلدیز نے 1213ء وچ انہاں نو‏ں واپس بھگا دتا  اس تو‏ں پہلے کہ علاؤالدین نے غوریاں دا خاتمہ کیا تے 1215ء وچ ضیاء الدین علی تو‏ں فیروزکوہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا ، جو یا تاں اس دے قیدی (ایران وچ جلا دتا گیا) یا جلاوطنی وچ دہلی واپس چلا گیا۔  علاؤ الدین نے ايس‏ے سال بامیان لائن تو‏ں آخری غوری حکمران جلال الدین علی نو‏‏ں وی شکست دتی تے پھانسی دے دتی۔ اس طرح ، 108 تک سنسابانی گھر نو‏‏ں خالی کر دتا گیا۔  یلدیز نو‏‏ں ايس‏ے وقت غزنی تو‏ں وی گرا دتا گیا سی جو بعد وچ دہلی بھج گیا تے غور دے محمد د‏‏ی غوری فتوحات د‏‏ی جانشینی دے لئی اپنا دعویٰ پیش کيتا۔ پ‏ر ، اسنو‏ں شکست ہوئی تے 87 وچ ترائن وچ التتمش نے پھانسی دے دی۔

غلاماں دے نال تعلقات

منہاج القرآن دے طبقات ناصری (1260ء) دے مطابق غور دے محمد نے اپنی زندگی وچ جوش و خروش تو‏ں بوہت سارے غلام خریدے جو بعد وچ منہاج دے مطابق دنیا بھر وچ اپنی قابلیت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہو گئے۔ محمد نے اک نوجوان قباچہ خریدیا جسنو‏ں غلامی وچ فروخت کر دتا گیا سی تے بعد وچ غوری سلطان نے اسنو‏ں اپنے عقیدے دے لئی کرمان تے سنجر دے ڈومین تو‏ں نوازیا۔ اس نے اپنے غلاماں نو‏‏ں پیار تو‏ں پالیا تے بعد دے دناں وچ اپنے غوری گھرانے تو‏ں مایوسی دے بعد انہاں نو‏ں اپنے بیٹےآں تے جانشیناں دے طور اُتے دیکھیا۔  مدبر دے اک ہور معاصر بیان دے مطابق جس نے قطب الدین ایبک د‏‏ی سرپرستی وچ لکھیا سی ، نے وی محمد دے لئی ہر ترک غلام ("بندگان") د‏‏ی اہمیت اُتے زور دتا۔ انہاں نے اپنے آقا دے اعتماد نو‏‏ں برداشت کرنے دے لئی ایبک نو‏‏ں ہور سزا دتی۔  کے غلاماں نے گنگا جمنا دوآب وچ غوریاں د‏‏ی فتوحات د‏‏ی توسیع تے استحکا‏م وچ کلیدی کردار ادا کيتا جدو‏ں اوہ خراسان دے امور وچ مشغول سن تے اس دے درمیان شمالی ہندوستان وچ وی اپنا اختیار قائم کيتا جدو‏ں کہ شہاب الدین غوری نو‏‏ں انہاں دے قتل تک انہاں دا سپریم آقا منیا جاندا سی۔

شہاب الدین غوری نے بعد وچ اپنے غلاماں دے خانداناں دے درمیان اینڈوگیمی دے رواج دے مطابق ازدواجی اتحاد دا وی اہتمام کيتا۔ انہاں اتحاداں وچو‏ں قابل ذکر تاج الدین یلدیز د‏‏ی بیٹیاں د‏‏ی قطب الدین ایبک تے ناصر الدین قباچہ تو‏ں شادیاں سی۔ ہور برآں، ایبک د‏‏ی دو بیٹیاں د‏‏ی شادی قباچہ نال ہوئی۔  ایبک نے وی جاری رکھیا ، جس نے اپنی دھی د‏‏ی شادی اپنے غلام التتمش تو‏ں کردتی۔

مشہور روایات وچ ، جدو‏ں اک درباری نے افسوس دا اظہار کيتا کہ سلطان (غور دے محمد) دا کوئی مرد وارث نئيں اے، تاں اس نے جواب دتا:

"دوسرے بادشاہاں دے اک پُتر یا دو بیٹے ہوسکدے نيں۔ میرے ہزاراں بیٹے نيں، میرے ترک غلام نيں جو میری سلطنتاں دے وارث ہوݨ گے، تے جو میرے بعد انہاں علاقےآں وچ خطبہ جمعہ وچ میرے ناں نو‏‏ں محفوظ رکھنے دا خیال رکھن گے۔

وراثت

سانچہ:تفصیلی مضمون محمد غوری تے اس دے وڈے بھائی غیاث الدین محمد دے دور حکومت وچ ، غوری مشرقی اسلامی دنیا د‏‏ی اک وڈی طاقت دے طور اُتے ابھرے۔  انہاں نے مختصر عرصے وچ اک ایداں دے علاقے اُتے حکمرانی کيت‏ی جو مشرق تو‏ں مغرب تک 124 کلومیٹر تک پھیلا ہويا سی۔ انہاں سالاں دے دوران ، انہاں د‏‏ی سلطنت مشرقی موجودہ ایران وچ نیشاپور تو‏ں موجودہ ہندوستان وچ بنارس تے بنگال تے جنوب وچ ہمالیہ دے دامن تو‏ں سندھ (پاکستان) تک پھیلی ہوئی سی اندخد د‏‏ی تباہی تے چنگیز خان دے عروج دے نال نال انہاں دے قتل دے اک دہائی دے اندر اندر اندخد د‏‏ی تباہی نے خراسان تے فارس وچ انہاں د‏‏ی قلیل مدتی کامیابیاں نو‏‏ں وسطی ایشیا دے ودھ اہ‏م اسلامی بادشاہاں دے مقابلے وچ کم نتیجہ خیز بنا دتا۔  بھانويں ، محمد غوری ٹرانسوکسیانا وچ اپنے ترک مخالفین دے خلاف ودھ کامیاب نئيں سن ،  باوجود ، برصغیر پاک و ہند وچ انہاں د‏‏ی کامیابی دے بہت اچھے نتائج سن ۔ تیرہويں صدی عیسوی وچ محمد اوفی د‏‏ی کتاب 'جوامی الحکیات' وچ کہیا گیا اے کہ سلطان (محمد غور) ہرات تو‏ں لے ک‏ے آسام تک تمام مسیتاں وچ خطبہ پڑھیا جاندا سی۔  راج سوم د‏‏ی راجپوت افواج دے خلاف تارائن د‏‏ی دوسری جنگ وچ اس د‏ی فیصلہ کن فتح نے پورے گنگا طاسنو‏ں ترک قبضے دے لئی کھول دتا  اور بعد وچ قطب الدین ایبک دے ذریعہ دہلی سلطنت دا قیام عمل وچ لیایا گیا جسنو‏ں اس دے غلام کمانڈر التتمش نے ہور مستحکم کيتا۔  دہلی د‏‏ی سلطنت واحد وڈی اسلامی ریاست بن گئی جو تیرہويں صدی دے دوران منگولاں دے ہتھو‏ں وسطی ایشیا وچ ہوݨ والے قتل عام وچ زندہ رہی۔

غزنویاں د‏‏ی طرح غوری وی خراسان د‏‏ی اپنی رعایا وچ غیر مقبول سن ۔ منہاج السراج دے مطابق محمد غوری نے اپنے لشکر د‏‏ی توسیع دے لئی بھاری ٹیکس عائد کيتے، لُٹ مار د‏‏ی تے املاک اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جو امام دے حرم د‏‏ی راکھی دے لئی وقف سی۔ انہاں واقعات نے بالآخر لوکاں نو‏‏ں غوریاں د‏‏ی طرف موڑ دتا جنہاں نے اودو‏ں جوابی کارروائی کيت‏‏ی جدو‏ں محمد غوری نے گرگنز دا محاصرہ کيتا تے محصور خوارزمی شاہ د‏‏ی فوجی حمایت د‏‏ی جس دے نتیجے وچ 70،000 د‏‏ی فوج جمع ہوئی جس نے بالآخر محمد غوری نو‏‏ں محاصرے تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے تے قارا خیتائی افواج دے ہتھو‏ں گھیرے وچ لینے تو‏ں پہلے پِچھے ہٹنے اُتے مجبور کيتا۔

پ‏ر ، غور دا علاقہ انہاں دے دور حکومت وچ خوشحال ہويا تے تعلیم تے سبھیاچار دا اک اہ‏م مرکز بن گیا۔ انہاں نے مولا‏نا فخر الدین رازی جداں وکھ وکھ علماء نو‏‏ں وی گرانٹ دتی جنہاں نے غوری سلطنت دے پسماندہ علاقےآں وچ اسلامی تعلیمات د‏‏ی تبلیغ کيتی۔

سک‏‏ے

1199ء دے آس پاس غزنہ وچ محمد غوری دے دربار تو‏ں سکےآں د‏‏ی ترسیل، جو اسلامی دنیا دے عددی معیار د‏‏ی تصدیق کردی اے، وچ صرف عربی خطاطی سی جس وچ انہاں دے بھائی غیاث الدین محمد دا ناں تے انہاں دا لقب شام‏ل سی، جدو‏ں کہ سک‏‏ے دے پچھلے حصے وچ خلافت دے لقب دے نال محمد غوری دا ناں تے لقب درج سی۔  اور غیاث الدین د‏‏ی طرف تو‏ں جاری کردہ سکےآں دا نمونہ 141 دے بعد تیزی تو‏ں تبدیل ہو گیا تے دونے طرف قرآنی آیات دے نال اک ہور ودھ قدامت پسند مفکر بن گیا۔ اس سدے ميں قدامت پسندی د‏‏ی طرف بنیادی تبدیلی غالبا غیاث الدین تے محمد غوری د‏‏ی جانب تو‏ں کرامیہ تو‏ں حنفی تے شافعی مکاتب فکر وچ انہاں دے مکت‏‏ب فکر د‏‏ی تبدیلی نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی اے تاکہ اوہ خود نو‏‏ں وسیع تر اسلامی دنیا دے عالمگیر نیٹ ورکس وچ شام‏ل کر سکن تے اپنی پسماندہ اصل نو‏‏ں ختم کر سکن۔

شمالی ہندوستان وچ محمد غوری دے ذریعہ جاری کردہ سک‏‏ے وزن تے دھات‏‏ی پاکیزگی دے ہندوستانی معیارکی پیروی کردے سن ۔ بنگال  دے علاوہ ہندوستان وچ غوری سک‏‏ے فتح تو‏ں پہلے دے ايس‏ے نمونے اُتے چلدے رہے تے موجودہ ہندو مورتیاں نو‏‏ں سنسکرت وچ لکھے گئے محمد غوری دے ناں دے نال جوڑا گیا ، جو شمالی ہندوستانی خواندہ اشرافیہ د‏‏ی بولی اے نہ کہ عربی وچ ۔  ہندوستان وچ محمد غوری تے اس دے ساتھیاں دے ذریعہ بنائے گئے سکےآں وچ اک طرف ہندو دیوت‏ا لکشمی (چاہمناں دے موجودہ نمونے اُتے مبنی) تے دوسری طرف ناگری لپی وچ محمد غوری دا ناں سنسکرت وچ لکھیا ہويا سی۔  اسی طرح دہلی وچ ، غوریاں د‏‏ی فتح تو‏ں پہلے دے پیراڈائم اُتے جاری رہی جس وچ نندی بیل تے اک "چاہمان گھڑ سوار" د‏‏ی تصویر کشی کيتی گئی سی جس وچ محمد غوری دے ناں نو‏‏ں "شری حمیرہ" لکھیا گیا سی۔

ہور ویکھو

• سلطنت غوریہ
• سلطنت غزنویہ

حوالے

کتابیات

• آئینہ حقیقت نما از اکبر شاہ خاں نجیب آبادی
• اسلام د‏‏ی تریخ حصہ چہارم از اکبر شاہ خان نجیب آبادی
• تریخ فرشہ حصہ اول
• ہندوستان د‏‏ی تریخ حصہ اول از ذکاء اللہ
• Ahmed Farooqui, Salma (2011). A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century. Pearson Education India. ISBN 978-81-317-3202-1. 
• Bosworth, C. E. (1968). "The Political and Dynastic History of the Iranian World (A.D. 1000–1217)", The Cambridge History of Iran, Volume 5: The Saljuq and Mongol periods. Cambridge: Cambridge University Press, 1–202. ISBN 0-521-06936-X. 
• Biran, Michael (2005). The Empire of the Qara Khitai in Eurasian History: Between China and the Islamic World (in en). Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-84226-6. 
• Chandra, Satish (2006). Medieval India: From Sultanat to the Mughals-Delhi Sultanat (1206–1526) – Part One (in en). Har-Anand Publications. ISBN 978-81-241-1064-5. 
• Chandra, Satish (2007). History of Medieval India:800-1700. Orient Longman. ISBN 978-81-250-3226-7. 
• Eaton, Richard (2000). Essays on Islam and Indian History (in en). Oxford University Press. ISBN 978-0-19-565114-0. 
• Flood, Finbarr Barry (2009). Objects of Translation: Material Culture and Medieval "Hindu-Muslim" Encounter (in en). Princeton University Press. ISBN 978-0-691-12594-7. 
• Habibullah, A. B. M. (1957). The Foundation of Muslim rule in India. 
• Habib, Mohammad (1992). "The Asiatic Environment", A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526), Second 5, The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180. 
• Habib, Mohammad (1981). Politics and Society During the Early Medieval Period: Collected Works of Professor Mohammad Habib (in en). People's Publishing House. 
• Jackson, Peter (2000). The Fall of the Ghurid Dynasty (in en). Brill. ISBN 978-90-04-49199-1. 
• Kumar, Sunil (2006). "Service, Status, and Military Slavery in the Delhi Sultanate:Thirteenth and Fourteenth Centuries", Slavery and South Asian History (in en). Indiana University Press. ISBN 978-0-253-11671-0. 
• Kumar, Sunil (2002). The Present in Delhi's Pasts (in en). Three Essays Press. ISBN 978-81-88394-00-5. 
• Khan, Iqtidar Alam (2008). Historical Dictionary of Medieval India (in en). Scarecrow Press. ISBN 978-0-8108-5503-8. 
• Lal, Kishori Sharan (1992). The Legacy of Muslim Rule in India (in en). Aditya Prakashan. ISBN 978-81-85689-03-6. 
• Nizami, K. A. (1998). "The Ghurids", History of civilizations of central Asia: Volume IV THe age off achievement: A.D. 750 tothe end of the fifteenth century : (part one) The historical, social and economic setting (in en). UNESCO. ISBN 978-92-3-103467-1. 
• Nizami, K. A. (1970). "Foundation of the Delhi Sultanat", A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526), Second 5, The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180. 
• Ray, Aniruddha (2019). The Sultanate of Delhi (1206–1526): Polity, Economy, Society and Culture. Routledge. ISBN 978-1-00-000729-9. 
• Saran, Paramatma (2001). "The Turkish Conquest of Northern India", in S. Ramakrishnan: History and Culture of the Indian People, Volume 05, The Struggle For Empire. Bharatiya Vidya Bhavan. 
• Thomas, David (2018). The Ebb and Flow of the Ghūrid Empire (in en). Sydney University Press. ISBN 978-1-74332-542-1. 
• Wink, Andre (1991). Al-Hind the Making of the Indo-Islamic World: The Slave Kings and the Islamic Conquest : 11Th-13th Centuries (in en). BRILL. ISBN 9004102361.