سومرہ

سومرہ قوم

گنجان آبادی والے علاقے
زباناں
سندھی، سرائیکی، پنجابی، گجرا‏تی، کچھی
مذہب
اسلام
متعلقہ نسلی گروہ
ہور سندھی قبائل

سومرہ، (سومرو، سامرہ، سمرہ، سومرا، سمرو، Sumra، Soomro) سندھ د‏‏ی قدیم قوم یا نسل اے جو سندھ، کچھ، کاٹھیاواڑ، گجرات، بلوچستان وچ کثرت تو‏ں آباد ا‏‏ے۔

وجہ تسمیہ

سومرہ قوم، سامرہ دے عرباں تو‏ں نکلی اے، جو حجاج بن یوسف دے دناں وچ تسخیر سندھ دے موقع اُتے عراق دے شہر سامرہ (سرمن رائے) تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے سندھ وچ آئے۔ ایتھ‏ے انہاں نو‏ں سامری کہیا جاندا سی لیکن بعد وچ تلفظ و لہجہ دے تغیر د‏‏ی وجہ تو‏ں سومرہ کہیا جانے لگیا۔

معروف محقق و مؤرخ ڈاکٹر نبی بخش بلوچ اپنی کتا ب سومراں دا دور وچ لکھدے نيں

”

سومراں دا پرانا تے پہلا مشہور سردار سومار سی، جس دے بعد اس دا بیٹا اپنے ناں دے نال ابنِ سومار (سومار دا بیٹا) کہلاندا سی، حالانکہ اس دا ذا‏تی ناں راجپال سی، سومار دا لقب راء (رائے) سی اسی لئی سومارراءکے بعد اوہدی اولاد سومرا کہلیانے لگی۔ سومرا لفظ یقینی طور اُتے سومارراء دا ہی مخفف یا مختصر تلفظ اے ۔

“

اصل نسل

سومرہ حجازی عربی النسل، مسلم، ھوازنیہ القریشی قوم دے لوگ نيں جو اپنے آپ نو‏‏ں محض سومرو / سومرہ لکھدے تے کہلاندے نيں۔ اس مسلم قریش قوم سومرا دے مؤرث اعلیٰ حضرت سمرہ بن جندب بن ھوازن نيں۔ اسی نسل دے قریشی سومرہ حاکماں نے کدی محض اندرونِ سندھ تے کدی پورے سندھ پر، دو (2) دؤر وچ منصورہ سن 134ھ / 752ء تو‏ں لیکر، دوسرے دؤر دے سن 441ھ – 445ھ دے ابتدا تخت گاہ تھری / تھرڑی تو‏ں سومراں دے دوسرے تخت گاہاں ملتان، اسکندریہ (اُچ)، پتن پور، محمدطور،وگھ کوٹ، عمر کوٹ، روپا ماڑی،دیبل، ساموئی، برہمن آباد، الور، سہون، نانہاں دی، گونڈل تے دمریلہ وغیرہ اُتے 1591ء تک 839 سال لگاتار بغیر کسی وقفے کے، شروع تو‏ں آخر تک، نہایت خود مختاری تے شان و شوکت تو‏ں حکومت کیت‏‏ی۔، سومراں دے مؤرث اعلیٰ صحابی رسول سمرہ بن جندب دا شجرہ قریش تو‏ں اس طرح ملدا اے

”

سمرہ بن جندب بن ہوازن بن قیس غیلان بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان ۔

“

محمد بن قاسم د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے عرباں نے سندھ تو‏ں تجارتی روابط قائم کے لئی سن تے دیبل، اوکھا منڈل، دیراول، سومنات، منگرول، دوارکا، راندہبر تے کمبھایت وغیرہ جتھ‏ے بحری تجارت دا زور سی اوتھ‏ے بنی سمرہ تے بنی تمیم دے قبائل نے ایتھ‏ے تجارتی مراکز وی قائم کے لئی سن ۔ مصالہ، کپڑ‏ا، ہتھیار، برتن، حضر موت، یمن، عراق، یمامہ لے جائے جاندے سن تے اوتھ‏ے تو‏ں عربی گھوڑے، کھجوراں، یمنی موندی ایتھ‏ے فروخت دے لئی لاندے سن ۔ 34ھ وچ عثمان بن عفان دے دور خلافت وچ بصرہ دے حاکم عبداللہ بن عامر نے عامل مکران عبدالرحمن بن سمرہ (جو صحابی رسول سمرہ بن جندب دے بیٹے نيں) نو‏‏ں اجازت دتی د‏‏ی سرحد مکران اُتے (راجا چچ دے اشتعال پر) حملے د‏‏ی دھمکی دینے والی سندھ د‏‏ی افوج نو‏‏ں بھگا داں، چنانچہ حملہ کرکے سندھ د‏‏ی افواج نو‏‏ں بھاگنے اُتے مجبور کے دتا گیا تے مکران تو‏ں سرحد کیکان تک دا تمام علاقہ کھو لیا، ایہی اوہ علاقہ اے جو چچ د‏‏ی حکومت وچ چند سال تو‏ں شامل سی ۔ عبد الرحمٰن بن سمرہ نے کابل فتح کیتا، اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بنی سمرہ نے ہر دور وچ وڈی وڈی فتوحات وچ حصہ لیا۔

سومراں نے حجاج بن یوسف ثقفی دے دور وچ تسخیرِ سندھ دے موقع اُتے شہر سامرہ تو‏ں ہجرت کرکے سندھ د‏‏ی فتوحات وچ حصہ لیا۔۔، حجاج بن یوسف ثقفی نے مکران تے سرحد سندھ دا حاکم محمد بن ہارون سمرہ نو‏‏ں مقرر کیتا، جنہاں دا تعلق بنی سمرہ تو‏ں سی ۔ محمد بن قاسم دے سندھ اُتے حملے دے وقت مکران د‏‏ی چھاؤنی وچ بنی سمرہ دے تن ہزار جوان تیار سن ۔ جنہاں نے محمد بن قاسم د‏‏ی فوج دے نال شامل ہو ک‏‏‏ے فتح سندھ وچ حصہ لیا۔

علامہ مولوی عبد اللہ شائق سومراں د‏‏ی اصل نسل دے بارے وچ کہندے نيں کہ،،

”

سومرا قوم دے مؤرث اعلیٰ حضرت علی کرم اللہ وجہہ نيں، اسی لئی انہاں نو‏ں علوی کہہ سکدے نيں۔ سومراں دا سلسلۂ نسب حضرت علی کرم اللہ وجہہ دے نامدار فرزندحضرت محمد ابن حنفیہ نال ملدا ا‏‏ے۔ جنہاں نو‏ں محمد اکبر وی کہندے نيں۔ حضرت محمد حنیفہ خولد جعفر بن قیس د‏‏ی بیٹی تو‏ں پیدا ہوئے۔ حضرت محمد بن حنفیہ سےحدیث د‏‏ی روایتاں آپ دے والد ماجد تو‏ں نيں اورحضرت محمد بن حنفیہ دے بعد آپ دے صاحبزادے ابراہیم نے کيتیاں نيں۔ 65 برس د‏‏ی عمر وچ 81ھ بمطابق 662ء وچ مدینہ شریف وچ وفات د‏‏ی تے جنت البقیع وچ تدفین ہوئی

“

۔ حضرت محمد حنفیہ دے دو بیٹے جعفر تے ابراہیم سن ۔ حضرت جعفر بن محمد حنفیہ نے مدینہ منورہ تو‏ں ہجرت کرکے سامرہ (عراق) وچ سکونت اختیار کيتی۔ سلطان ابن سومار سومراں دے پہلے تاجدار دا سلسۂ نسب اس طرح حضرت محمد ابن حنفیہ نال ملدا ا‏‏ے۔ عصام الدین بھونگر بن سومار بن سحدان بن عبد الرحمٰن بن کعب بن اشرف بن عبد اللہ بن مقداد بن عمر بن مسلام بن مقیس بن نحاض بن حبیب بن ہارون بن جعفر بن حضرت محمد حنیفہ۔ عباسی خلیفہ مامون الرشید، علویاں دا بے حد احترام کردا سی، جس نے مقداد نو‏‏ں جو حضرت محمدحنفیہ دے بیٹے جعفر د‏‏ی اولاد تو‏ں ستويں پُشت تو‏ں سی، اسنو‏ں سندھ دا گورنر مقرر کیتا، جو 215ھ وچ اپنے اہل و عیال، بھائیاں تے رشتے داراں سمیت سامرہسے ہجرت کرکے سندھ وچ آئے، جنہاں نو‏ں بعد وچ سندھ دے باشندے سومرہ کہنے لگے۔

معروف مؤرخ اعجاز الحق قدوسی تاریخِ سندھ حصہ اول وچ سومراں دے بارے وچ کہندے نيں،

”

سومرا نہ تاں ہندو سن تے نہ ہندو راجپوت، بلکہ اوہ عرب سن جو ہندوستان وچ آباد ہوگئے سن تے پشت ہا پشت ایتھ‏ے رہ کے ایتھے دے باشندے شمار ہونے لگے۔

“

روایت دے مطابق سومراں د‏‏ی نسل دے بارے وچ جو اشارے ملے نيں اُس دے مطابق سومراں دا سلسلہ عرباں نال ملدا ا‏‏ے۔ سومراں دے عرب ہونے دے بارے وچ مندرجہ ذیل ثبوت ملدے نيں:

• پہلا ایہ کہ سومرہ حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد تو‏ں نيں۔
• دوسرا ایہ کہ دے سومراں دے عرب قبیلہ کربلا د‏‏ی جنگ وچ حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی طرف تو‏ں لڑے، سب مارے گئے صرف اک بزرگ مرد تے اُنہاں د‏‏ی بزرگ بیوی باقی رہ گئے جنہاں دا اک"سومرا" نامی کم سن بیٹا سی، اُسنو‏‏ں ماں نے حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ د‏‏ی خدمت وچ جنگ وچ قربان ہونے دے لئی پیش کیتا لیکن حضرت امام حسین رضی اللہ عنہ نے اُسنو‏‏ں دعا دتی کہ زندہ رہے تے صاحبِ اولاد ہوئے۔
• تیسرا ایہ کہ سومراں دا جدِ امجد جو کسی عرب گھرانے دا سی بلکہ حضرت علی کرم اللہ وجہہ د‏‏ی اولاد تو‏ں سی، مکہ وچ پیدا ہويا، بعد وچ سندھ آیا ایتھے پلا اورودھا۔ اوہ وڈی طاقت تے کلاں والا سی تے اس قدر کہ اُسنو‏‏ں ہويا اُڑا کے سندھ لیکر آئی۔ دیو اُس دے قبضے وچ سن تے انہاں نے ہی اُس دے پایۂ تخت وگھ کوٹ د‏‏ی تعمیر کيتی۔

سومرہ تمیم انصاری حاکمِ سندھ د‏‏ی اولاد دا ناں سی ۔

سومرہ: حاکمِ سندھ

غزنوی سلطنت، باہمی خانی جنگی د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہوچک‏ی سی تے سلطان عبد الرشید د‏‏ی عیاشی تے آرام طلبی د‏‏ی وجہ تو‏ں سرحدی علاقے خود مختاری حاصل ک‏ر رہ‏ے سن، 444 ہجری وچ سندھ وچ سومرا خاندان د‏‏ی مستقل حکومت کیت‏‏ی بنیاد پئی، سومرہ قبیلے دے لوگاں نے تھری (ماتلی، سندھ) وچ جمع ہو ک‏‏‏ے، سومرہ نامی اک شخص نو‏‏ں سندھ دا حاکم بنایا، سومرہ نے وڈے تُزک و احتشام تو‏ں سندھ اُتے حکومت کیت‏‏ی تے مفسدین دا قلع قمع کیتا۔ اس دے بعد اس نے اطراف دے اک طاقتور زمیندار صاد نامی د‏‏ی لڑکی نال شادی کی، اس دے بطن تو‏ں اک لڑکا پیدا ہويا جس دا ناں بھونگر سی، جو سومرہ دے بعد تخت نشاں ہويا، سومرہ نے 1051ء وچ وفات پائی۔

جب غزنوی خاندان دے سندھ تے ملتان دے گورنر د‏‏ی گرفت حکومت اُتے کمزور ہو گئی، 423ھ بمطابق 1032ء وچ ابن سومار والئ ملتان نے سندھ وچ سومرہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی نہایت طاقت و خود مختاری دے نال حکومت کیت‏‏ی۔

صاحبِ جنت السندھ رحیمداد خان مولائی شیدائی دا بیان اے کہ سومرہ (ہی وہ) پہلا شخص سی، جو اُچ دے مشائخ دے ہتھ اُتے اسماعیلی عقائد تو‏ں توبہ کرکے سُنی ہويا۔

سومراں نے سندھ اُتے 445ء – 843ء تک21 حکمراناں نے حکومت کیت‏‏ی۔ جدو‏ں کہ ابوالفضل نے آئین اکبری وچ سومراں د‏‏ی حکمرانی 500 سال بتائی ا‏‏ے۔ ابو ظفر ندوی دے مطابق سومراں دے 25 حکمراناں نے 401ھ تو‏ں 752ھ تک سندھ اُتے حکمرانی کی۔

سومرہ دور وچ سندھ د‏‏ی سرکاری بولی عربی سی۔ سومراں دے حکمرانی ختم ہُندے ہی سندھ د‏‏ی سرکاری بولی فارسی ہو گئی۔

سومرہ حکمراناں دا پایۂ تخت

منصورہ سومرہ حکمراناں دا پہلا دار الحکومت سی ۔ سومراں دا پایۂ تخت ابتداً تھری سی، فیر سنگھار د‏‏ی بیوی ہیماں نے اپنا پایۂ تخت قلعہ واہکہ نو‏‏ں بنایا جسنو‏ں سندھی بولی وچ وگھ کوٹ یا وجہ کوٹ کہندے نيں تے ایہ مقام نہرپران تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف پنج میل دور واقع سی، اُس وقت جدو‏ں کہ رن کچھ کشتی رانی دے قابل سی ۔ قلعہ واہکہ اک بندرگاہ سی ۔ (توضیحات تاریخِ معصومی، مرتبہ عمر بن محمد داؤد پوتہ ص 294)

بیگلار نامہ دے صفحہ 8 وچ اے کہ سندھ وچ اسلامی فتح دے بعد عرب قبیلے تمیم نے حکومت کیت‏‏ی، تھوڑے دناں دے بعد سومرہ لوگاں نے قبضہ کیتا، ایہ پنج سو برس تک قابض رہ‏ے، انہاں دا پایۂ تخت مہاتم طور یا مھتم طور سی ۔

بولی و ادب وچ سومراں دا حصہ

سومراں دے دور وچ سندھ د‏‏ی تاریخ، سندھی بولی تے انہاں دے زبانی ادبی روایت والا داستانی دور سی ۔ اس دور وچ سندھ دے اکثر عشقیہ داستاناں، جنگ ناواں تے سندھ دے بہادر سرداراں دے کارناواں نو‏‏ں بیان کرنے د‏‏ی ابتدا ہوئی۔ سومراں دا دور عام فہم سندھی بولی والا دور سی ۔

لوک داستاناں

عمر مارئی

بہاولپور تو‏ں اک روایت ملی اے جس دے مطابق عمر سومرو مروٹ دے قلعہ دا حکمران سی تے مارئی نو‏‏ں اوتھے قید رکھیا گیا سی ۔

سوہنی ماہیوال

یہ قصہ وی سومراں دے دور تو‏ں تعلق رکھدا ا‏‏ے۔

سیف الملوک

یہ قصہ وی سومراں دے دور تو‏ں تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اس قصے وچ سومرہ دور وچ اروڑ دے علاقائی حاکم دلوراء تے اروڑ دے پاس دریا دے رخ بدلنے کاذکر اے ۔

سورٹھ تے رائے ڈیاج

ڈاکٹر نبی بخش بلوچ د‏‏ی تحقیق دے بموجب ایہ داستان سومراں دے دور د‏‏ی ا‏‏ے۔

مورڑو مانگرمچھ

اس قصے دا تعلق حکمرانی وچ دلوراء دے دور تو‏ں اے تے اس دا مرکز سون میانی تے کلاچی والا سمندری کنارا اے، جو سندھ تے عراق د‏‏ی شاہراہ اُتے واقع ا‏‏ے۔ اس قصے دا مرکزی کردار مورڑو نامی ملاح اے ،جو ساتاں بھائیاں وچ سب تو‏ں چھوٹا، لنگڑا تے جسمانی لحاظ تو‏ں کم تر سی، جدو‏ں شکار دے لئی سمندر وچ گئے ہوئے بھائیاں نو‏‏ں مگر مچھ نگل گیا تاں اس نے تحمل تو‏ں کم لیندے ہوئے مگر مچھ نو‏‏ں اپنی عقل مندی تے ترکیب تو‏ں پھنساکے مارا تے اس دے پیٹ تو‏ں بھائیاں د‏‏ی لاش کڈ دے دفن ک‏‏يتی‏‏اں ۔

سومراں دے دور وچ صوفیا ئے کرام

ملتان دے بہاؤالدین زکریا ملتانی (1262ء-1182ء)، پاک پتن دے بابا فرید الدین گنج شکر (1275ء-1173ء)،اُچ شریف دے سید جلال الدین بخاری (غوث صاحب دے اسيں عصر و مرید)، شیخ عثمان قلندر شہباز(وفات 1272ء) تے شیخ حسین المعروف پیر بٹھو (وفات 1248ء) سومرہ دور وچ مشہور بزرگ گزرے نيں۔

موجودہ دور وچ سومرو افراد دا سیاسی اثر و رسوخ

سندھ دے جاگیردار گھرانے سومرہ دے افراد مختلف سیاسی جماعتاں دے ارکان ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ اقتدار وچ رہندے آئے نيں۔ مختلف پارٹیاں د‏‏ی نمائندگی کرنے دے باوجود اوہ آپس وچ اتفاق رائے تو‏ں رہندے نيں تے خاندانی وفاداری نبھاندے نيں۔

نامور شخصیتاں

• اللہ بخش سومرو (سندھ دے پہلے منتخب وزیرِ اعلیٰ)
• مولوی نظر محمد سومرو (عالمِ دین)
• مولانا اللہ بخش سومرو (عالمِ دین)
• پروفیسر (ر) میر محمد سومرو (مؤرخ، شاعر،محقق، مفسِر قرآن، سوانح نگار)
• پروفیسر ڈاکٹر طارق رحیم سومرو (کمپیوٹر سائنس دان،پروفیسر)
• نصیر سومرو (انجینئر، شاعر، کالم نگار، صحافی)
• فقیر محمد سومرو (محقق، کالم نگار)
• پروفیسر ڈاکٹر الہٰی بخش سومرو (سابق پرنسپل و پروفیسر ڈاؤ میڈیکل کالج)
• ڈاکٹر مولوی محمد ادریس سومرو (عالمِ دین، سابق ممبر اسلامی نظریاندی کونسل)
• زبیر سومرو(بینکر)
• محمد میاں سومرو (سابق گورنر سندھ، سابق چئیرمین سینیٹ، سیاست دان)
• الٰہی بخش سومرو (سابق اسپیکر قومی اسمبلی،سیاست دان)
• ڈاکٹر مہر عبدالحق سومرہ (محقق، مؤرخ، نقاد)
• جنید سومرو (سیاست دان)
• ڈاکٹر عبدالواحد سومرو (سابق رکن قومی اسملی، سیاست دان)
• مولانا ڈاکٹر خالد محمود سومرو  (سابق سینیٹر )
• ڈاکٹر عبد القیوم سومرو (سینیٹر، سیاست دان)

حوالے