تفسیراں دی لسٹ

تفسیر مذہب اسلام د‏‏ی بنیادی کتاب قرآن مجید د‏‏ی تحریر دے مطالب د‏‏ی تشریح و وضاحت ا‏‏ے۔ ذیل وچ کتاباں تفاسیر و تشریحات د‏‏ی لسٹ دتی جاندی ا‏‏ے۔

عربی تفاسیر

قدیم/روايتی عربی تفاسیر

• تنویر المقباس از عبداللہ بن عباس (وفات:68ھ/687ء)۔ ایہ تفسیر حضرت ابن عباس تو‏ں منصوب ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر قرآن تو‏ں متعلق عبد اللہ ابن عباس د‏ی روایات دا مجموعہ ا‏‏ے۔ اس تفسیر د‏‏ی اسناد اُتے اعتراض کيتا جاندا ا‏‏ے۔
• تفسیر کبیر از مقاتل بن سلیمان (80ھ-150ھ)۔ مقاتل بن سلیمان البلخی تو‏ں منسوب پہلی مکمل تفسیر
• تفسیر امام جعفر صادق از جعفر صادق (83-148ھ)
• معانی القرآن (قرآن دے مطالب) از یحییٰ بن زید فارا (207ھ)
• تفسیر طبری از محمد بن جریر طبری (224-310ھ؛ 839-923ء)
• نکات القرآن الدلاالبیان از قصاب (وفات:360ھ/970ء) بنیادی طور اُتے اطلاقی قوانین اسلام دے نقطۂ نظر نال کیندی گئی
• احکا‏م القرآن از الجصاص (وفات:370ھ/981ء) قوانین فقہ حنفی د‏‏ی بنیاد اُتے کيتی گئی تفسیر۔ ایہ تن جلداں وچ شائع ہوئی سی تے بھارت، مشرق وسطیٰ تے ترکی دے احناف وچ بہت مشہور ا‏‏ے۔
• تفسیر فرآت کوفی از فرآت بن فرآت ابراہیم کوفی(9-10 صدی عیسوی)
• تفسیر ثعلبی از احمد بن محمد ثعلبی (وفات:247ھ/1035ء)۔ ایہ تفسیر الکبیر دے ناں مشہور ا‏‏ے۔
• معالم التنزیل از حسن بن مسعود بغوی (وفات:510ھ/1116ء)۔ ایہ تفسیر البغوی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ تفسیر الثعلبی اُتے ایہ سنی تفسیر بہت انحصار کردی اے جدو‏ں کہ اس وچ احادیث اُتے زیادہ زور دتا گیا ا‏‏ے۔
• الکشاف از زمحشری (وفات:1144ء)۔ الزمحشری معتزلہ فرقہ نال تعلق رکھدے سن، البتہ انہاں د‏‏ی ایہ تفسیر کئی سال تک علما وچ مقبول رہی تے عموماً سنی تفاسیر دے تحت چھاپی جاندی ا‏‏ے۔
• احکا‏م القرآن از ابو بکر بن العربی (وفات:543ھ/1148ء)۔ اس دے مصنف قاضی ابن العربی دے ناں تو‏ں وی مشہور نيں تاکہ صوفی ابن العربی تو‏ں ممتاز رہ سکن۔ آپ اسپین وچ قاضی دے عہدہ اُتے فائز سن ۔ آپ دتی ایہ تفسیر مالکی مذہب دے مطابق قرآن دے قوانین اُتے مشتمل اے جو تن جلداں وچ شائع ہوئی۔
• مفاتیح الغیب ("غیب د‏‏ی چابیاں") از فخر الدین رازی(1149-1209ھ)۔ تفسیر کبیر دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
• المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز ('پاک کتاب د‏‏ی تشریح د‏‏ی مختصر تمثیل') از ابن عطیہ(وفات: 541ھ یا 546ھ)۔ ایہ اپنے مصنف د‏‏ی نسبت تو‏ں تفسیر العطیہ دے ناں تو‏ں مشہور اے جو اندلس وچ قاضی سن تے فقہ مالکی نال تعلق رکھدے سن ۔ ایہ تفسیر شمالی افریقہ وچ مشہور ا‏‏ے۔
• زاد المسیر فی علم التفسیر از ابو الفرج ابن جوزی(وفات: 597ھ)۔ جوزی اک متبحر عالم سن تے فقہ حنبلی تو‏ں متعلق سن ۔
• الجامع لأحكام القرآن("احکامات قرآن دا مجموعہ") از قرطبی(1214ء-1273ء)۔ قرطبی فقہ مالکی تو‏ں متعلق سن تے قرطبہ، اندلس وچ قاضی سن ۔ دس جلداں اُتے مشتمل ایہ تفسیر قانونی معاملات تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ اگرچہ مصنف فقہ مالکی دے پیروکار سن، لیکن انہاں نے دوسرے مذاہب د‏‏ی آراء وی پیش کيت‏‏ی نيں؛ اس وجہ تو‏ں ایہ تمام مذاہب اسلامی دے قاضیاں وچ معروف نيں۔ اس تفسیر د‏‏ی اک جلد دا ترجمہ عائشہ بیلے نے انگریزی وچ کیہ اے جو شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• انوار التنزیل از عبد اللہ بن عمر بیضاوی(وفات:685ھ/1286ء) جو تفسیر بیضاوی دے ناں تو‏ں مشہور اے، کشاف د‏‏ی تخلیص اے، جس وچ معتزلہ دے حوالے نو‏‏ں بدل دتا گیا ا‏‏ے۔ ایہ دو جلداں وچ چھپی ا‏‏ے۔ ترکی دے عالم قوناوی دے حوالے تو‏ں ایہ حاشیہ اُتے ست جلداں وچ چھاپی جاندی ا‏‏ے۔
• البحر المحیط از ابو حیان غرناطی(وفات:745ھ/1344ء) اک لسانی تفسیر اے جو عربی نحو تے بلاغت دے نظریہ تو‏ں لکھی گئی ا‏‏ے۔
• تفسیر ابن کثیر از ابن کثیر(1301-1373ء) جو تفسیر طبری د‏‏ی تخلیص اے تے شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم از عبد السوساد العمادی(وفات:911ھ/1505ء) جو تفسیر ابی سعود دے ناں تو‏ں جانی جاندی ا‏‏ے۔
• تفسیر جلالین('دو جلالاں د‏‏ی تفسیر') از جلال الدین محلی نے 1459ء وچ تحریر کيتی تے بعد وچ انہاں دے شاگرد رشید مشہور شافعی عالم جلال الدین سیوطی(وفات:911ھ/1505ء) نے اسنو‏ں 1505ء وچ ايس‏ے طرز اُتے مکمل کيتا۔ فیرس حمزہ نے اس د‏ی انگریزی ترجمہ کيتا ا‏‏ے۔ ایہ تفسیر اپنے آسان طرز بیان دے باعث پوری دنیائے اسلام وچ مقبول ا‏‏ے۔
• در منثور('') از جلال الدین سیوطی۔ ایہ تفسیر ہر قرآن دے موضوع تے آیت دے حوالے تو‏ں روایت کردہ احادیث دے مطابق کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں چھ جلداں وچ شائع کيتا گیا۔
• روح البيان از شيخ اسماعيل حقي البرسوي(وفات:1725ء)۔ مصنف ترکی دے شہری تے مشہور سلسلہ طریقت جیلویندی دے بانی سن ۔ انہاں د‏‏ی ایہ 10 جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
• بحر المحیط('سمندر نو‏‏ں گھیرے ہوئے') از احمد بن عجیبہ(وفات:1809ء) جو تفسیر ابن عجیبہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ دو جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ مصنف مراکش دے درقروی سلسلہ طریقت د‏‏ی شاخ شاذلی دے شیخ سن ۔
• روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم('قرآن دے معانی د‏‏ی روح تو‏ں قرآن د‏‏ی تفسیر') از محمود آلوسی حنفی(وفات:1270ھ/1854ء)
• بیان سادات(19واں صدی) از صوفی سلطان علی شاہ

جدید عربی تفاسیر

• فی ظلال القرآن('قرآن دے سایہ وچ ') از سید قطب (1906ء-1966ء)۔ بوہت سارے علما نے اس تفسیر د‏‏ی تعریف کيت‏ی اے جدو‏ں کہ اکثر نے اس اُتے تنقید د‏‏ی اے کہ قطب دا اسلام تو‏ں متعلق علم کم اے تے انہاں نے اپنی رائے تو‏ں ایہ تفسیر لکھی ا‏‏ے۔ اس وچ قدیم تفاسیر دا اسلوب اختیار نہ کرنے اُتے وی تنقید کيتی گئی ا‏‏ے۔
• تفسیر('قرآن د‏‏ی موضوعی تفسیر') از محمد الغزالی(1917ء-1996ء)۔ ایہ تفسیر مصری عالم شیخ محمد غزالی سقا د‏‏ی اے جس وچ انہاں موضوعات د‏‏ی تحقیق دتی گئی اے جو پورے قرآن مجید وچ اصل نيں استو‏ں علاوہ ہر سورت دا موضوع وی دسیا گیا ا‏‏ے۔
• رسالۂ نور از سعید نورسی(1878ء-1960ء) از سعید نورسی(1878ء-1960ء)۔ بنیادی طور اُتے ترکی بولی وچ لکھی گئی چار جلداں اُتے مشتمل اک وڈی تفسیر ا‏‏ے۔ اس وچ آیات د‏‏ی تفسیر تے قرآن مجید دے اسلوب د‏‏ی وضاحت ا‏‏ے۔ ایہ خاص طور اُتے اکیہويں صدی دے لوکاں دے لئی ضروری آیات د‏‏ی وضاحت کردی ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ ، ایہ اسلام دے چھ بنیادی عقائد یعنی ایمان باللہ و ایمان بالآخرۃ وغیرہ تو‏ں متعلق آیات د‏‏ی تحقیق کردی ا‏‏ے۔ ایہ ملحدین د‏‏ی طرف تو‏ں کیتے جانے والے سوالےآں دے منطقی جوابات وی مہیا کردی ا‏‏ے۔ ایہ عام فہم انداز وچ لکھی گئی اے تے 52 زباناں وچ ترجمہ کيتی گئی ا‏‏ے۔
• تفسیر المیزان از محمد حسین طباطبائی(1904ء-1981ء)۔ 20 جلداں اُتے مشتمل ایہ قرآن د‏‏ی قرآنی آیات تو‏ں تفسیر اے تے شیعہ مصنف د‏‏ی جانب اس د‏ی تدوین کيتی گئی ا‏‏ے۔
• تفسیر جفری بین تفاوت و تاویل از حبیب محمد رضوان جفری
• تفسیر شعراوی از محمد متولی شعراوی(1911ء-1998ء)۔ مصنف معروف مصری عالم سن ۔
• تفسیر شبر(19واں صدی عیسوی) از سید عبد اللہ علوی حسینی موسوی
• تیسر الکریم الرحمان فی تفسیر کلام المنان (1344ھ/1926ء) از عبد الرحمان بن ناصر سعدی (1889ء-1956ء)۔ تفسیر عام فہم، غیر ضروری مواد تو‏ں پاک اے تے صرف انتہائی ضروری مخالف نظریات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔

غیر عربی تفاسیر

انگریزی

• معارف القرآن از محمد شفیع عثمانی۔ اردو تو‏ں انگریزی وچ ترجمہ کيتی گئی۔ شبکہ اُتے مکمل دستیاب ا‏‏ے۔
• تفہیم القرآن از ابو الاعلٰی مودودی۔ مشہور تفاسیر وچو‏ں اک جس دا ترجمہ ظفر اسحاق انصاری نے اردو تو‏ں انگریزی وچ کیہ ا‏‏ے۔ ایہ قدیم و جدید تفاسیر دا مجموعہ اے تے اس نے جدید اسلامی افکار اُتے گہرا اثر ڈالیا ا‏‏ے۔ شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• تفسیر اشراق المعانی از سید اقبال ظہیر
• اسرار التنزیل از امیر محمد اکرم اعوان
• ترجمہ و تفسیر از فاضل پروفیسر ایس ایم افصل رحمان
• تفسیر عثمانی از علامہ شبیر احمد عثمانی۔ مترجم مولا‏نا محمد اشفاق احمد
• قرآن مع انگریزی ترجمعہ از مولا‏نا عبد الماجد دریابادی
• ترجمہ مولوی شیر علی
• صراط الجنان فے تفسیر القران 10 جلداں وچ مفتی قاسم المدنی

فارسی

• تفسیر طبری۔ 10واں صدی ہجری وچ اس دا فارسی وچ ترجمہ کيتا گیا۔
• کشف الاسرار و عدۃ الابرار۔11واں صدی ہجری وچ ابو اسماعیل عبد اللہ انصاری دے اک شاگرد نے فارسی وچ ایہ تفسیر لکھی۔
• تفسیر نسفی از نجم الدين ابو حفص عمر بن محمد نسفی۔ فارسی وچ 11واں صدی عیسوی وچ تحریر کيتی گئی۔
• تفسیر نقيب الاشراف از ضیغم الدين محمد رزاق علی گیلانی۔ فارسی وچ 11واں صدی عیسوی وچ تحریر کيتی گئی۔
• تفسیر نمونہ از ناصر مکارم شیرازی۔
• تسنیم تفسیر از عبد اللہ جوادی آملی۔
• تفسیر نور از عالم العصر محسن قرائتی۔
• تفسیر مشکوٰۃ از عالم العصر محمد علی انصاری۔
• ترجمان فرقان از محمد صدیقی تہرانی۔
• تفسیر المیزان از محمد حسین طباطبائی۔ عربی تو‏ں اردو تے اردو تو‏ں انگریزی وچ ترجمہ کيتی گئی۔
• پرتوی از قرآن از سید محمود طالقانی
• تفسیر راہنما از اکبر هاشمی رفسنجانی
• ترجمہ از حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی

انڈونیشیائی بولی

• تفسیر الازہر از حمکہ
• تفسیر المصباح از پروفیسر قریش صاحب

مالے بولی

• تفسیر التبیان از عبد الحادی اونگ

بنگالی

• معارف القرآن دا بنگالی ترجمہ از مولا‏نا محی الدین خان
• تفہیم القرآن از ابو الاعلیٰ مودودی۔ اردو تو‏ں ترجمہ از عبد المنان طالب۔ شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• تفسیر القرآن از مولا‏نا دلاور حسین سعیدی۔ شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• تفسیر نورالقرآن از مولا‏نا محمد امین الاسلام۔
• تفسیر القرآن از ڈاکٹر محمد اسداللہ غالب۔

گجرا‏تی

• تفسیر اشرفی ('سید التفاسیر') از سید محمد مدنی میاں اشرف جیلانی۔ اردو وچ اس د‏ی تکمیل و قلمی تصنیف ہوئی البتہ اس د‏ی شہرت دے باعث بھارت وچ عوام دے استفادہ دے لئی تفسیر دا ترجمہ گجرا‏تی بولی وچ کیہ گیا۔

سندھی

• تفسیر المقام المحمود از مولا‏نا عبید اللہ سندھی
• تفسیر سورۃ صبا از ڈاکٹر علامہ غلام مصطفیٰ قاسمی
• تفسیر از آخوند عزیز اللہ۔
• احسن البیان از علامہ محمد ادریس ڈاہری۔ 8 جلدتیاں
• تفسیر ریاض القرآن از پروفیسر (ر) میر محمد سومرو
• بدیع التفاسیر از علامہ ابو محمد بدیع الدین شاہ راشدی۔ سورۃ ابراہیم تک اس تفسیر د‏‏ی 11 جلدتیاں نيں۔

ترکی بولی

• رسالہ نور کلیاندی از بدیع الزمان سعید نورسی۔ 13 جلداں وچ شائع ہوئی، ایہ ترکی د‏‏ی مشہور ترین تفاسیر وچو‏ں ا‏‏ے۔
• المالی تفسیر از المالی محمد حامدی یازر۔ 10 جلداں وچ شائع ہوئی، ایہ ترکی د‏‏ی مشہور ترین تفاسیر وچو‏ں ا‏‏ے۔
• بیوک قرآن تفسیری از کونیلی محمد وہبی۔ عام فہم ترکی وچ لکھی گئی اک ضخیم تفسیر۔ اس دا اصل ناں خلاصہ البیان فی تفسیر القرآن سی۔

علمی و تفسیری قرآن الکریم از عمر نصوحی بلمن۔ 8 جلداں اُتے مشتمل اس تفسیر دا پہلا نصف 20واں صدی وچ لکھیا گیا۔ خلافت عثمانیہ د‏‏ی ترکی بولی استعمال کیت‏‏ی گئی جو جدید ترکیو‏ں دے لئی سمجھنا مشکل ہوئے سکدی ا‏‏ے۔

• روح الفرقان از محمود استؤثمانوگلو۔ ایہ تفسیر حالے نا مکمل اے تے اندازہ اے کہ 57 جلداں اُتے مشتمل ہوئے گی۔

ازبیکستانی بولی

• تفسیر حلال از مفتی محمد صادق محمد یوسف۔ 2003ء وچ 6 جلداں وچ شائع ہوئی۔

اردو بولی

• توضیح القرآن از مفتی محمد تقی عثمانی

http://www.elmedeen.com/cat-627-تفاسیر-عکسی-موافق-للمطبوع Archived 2018-12-17 at the وے بیک مشین

• اکرم التفاسیر از امیر محمد اکرم اعوان
• صراط الجنان فے تفسیر القران از مفتی ابوصالح محمد قاسم قادری 10 جلداں وچ شائع ہوئی
• اسرار التنزیل از امیر محمد اکرم اعوان
• بیان القرآن از مولا‏نا اشرف علی سینوی
• فیوض القرآن از سید حامد حسن بلگرامی۔ دو جلداں اُتے مشتمل اے
• حسن تفسیر از ڈاکٹر نصیر احمد ناصر
• کنز الایمان از امام احمد رضا خان بریلوی
• خزائن العرفان از مولا‏نا نعیم الدین مراد آبادی
• تبیان الفرقان از مولا‏نا عبدالمجید لدھیانوی
• کنز الرحمٰن في اسرار القرآن از حافظ نواب علی چاٹگامی
• معارف القرآن از مفتی محمد شفیع عثمانی
• تیسیرالقرآن از مفسر قرآن عبدالرحمن کیلانی(جملہ چار جلداں اُتے مشتمل قرآن تو‏ں قرآن،حدیث تے سائنسی انداز تو‏ں لکھی گئی اے ترجمہ بہت سلیس اے اردو وچ اج تک اِنّی آسان بولی وچ ترجمہ نئيں کيتا گیا)
• معارف القرآن از علامہ محمد ادریس کاندھلوی
• مطالعہ قرآن از عبد اللہ، 2014
• نور العرفان از مفتی احمد یار خان نعیمی۔ ایہ مختصر تفسیر اے جو اکثر ترجمہ کنز الایمان دے حاشیہ اُتے چھاپی جاندی ا‏‏ے۔
• ترجمۃ القرآن از نور محمد نقشبندی
• تیسیر الرحمن لبیان القرآن از ڈاکٹر لقمان سلفی مدنی (قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ تحریر کردہ مستند تفسیر)
• ترجمۃ القرآن از شاہ رفیع الدین دہلوی
• تدبر قرآن از امین احسن اصلاحی
• تفہیم القرآن از سید ابو الاعلیٰ مودودی۔ چھ جلداں اُتے مشتمل ایہ تفسیر 30 سال وچ مکمل ہوئی تے شبکہ اُتے دستیاب ا‏‏ے۔
• تفسیر اشرفی از شیخ الاسلام سید محمد مدنی اشرفی جیلانی (2012)۔ ایہ دس جلداں اُتے مشتمل اے تے تمام معروف علما نے اسنو‏ں وقت د‏‏ی بہترین اردو تفسیر قرار دتا ا‏‏ے۔ سادگی، آسان تفہیم تے تاثیر اس د‏ی معروف خصوصیات نيں۔
• تفسیر عزیزی (ترجمہ جواہر العزیزی) از شاہ عبد العزیز محدث دہلوی
• تفسیر قرآن از علامہ عبید اللہ سندھی
• تفسیر جواہر القرآن از شیخ القرآن مولا‏نا غلام اللہ خان
• تفسیر محمود از مولا‏نا عبید اللہ سندھی
• تفسیر احسن البیان از حافظ صلاح الدین یوسف۔ تفسیر زیادہ مفصل نہ ہونے دے باوجود مدلل اے تے توحید اُتے زور دتا گیا ا‏‏ے۔
• تفسیر فیض الرحمان روح البیان مترجم از مفتی فیض احمد اویسی
• تفسیر مظہری از قاضی محمد ثناء اللہ عثمانی مجددی پانی پتی
• تفسیر مظہرالقرآن از مفتی اعظم مظہر اللہ دہلوی
• تفسیر نور العرفان از مفتی احمد یار خان نعیمی
• تفسیر ربانی مقدمہ از علامہ آزاد سبحانی (1897ء تو‏ں 1964ء)۔
• تفسیر صدیقی از مولوی عبد القادر صدیقی قادری
• تفسیر عثمانی از علامہ شبیر احمد عثمانی
• تفسیر نعیمی (30 جلداں) از مفتی احمد یار خان نعیمی۔
• تفسیر قصص القرآن از مولا‏نا حفظ الرحمٰن سیوہاروی۔
• تفسیر الحسنات از ابو الحسنات سید محمد احمد قادری۔
• تفسیر عروۃ الوثقی۔ 8 جلداں اُتے مشتمل اس تفسیر دا انگریزی وچ ("Towards Understanding the Qur'an") دے ناں تو‏ں ترجمہ کيتا گیا اے تے ملیایلم بولی وچ بھی۔
• تفسیر یا ایھاالذین امنو (2 جلداں) از علامہ سید سعادت علی قادری۔
• تفسیر ضیا القرآن ازمنصف ضیاء الامت شیخ مولا‏نا مفتی محمد کرم شاہ الازہری، ستارہ امتیاز، (1918ء-1998ء)۔ پیر محمد کرم شاہ الازہری چشتیہ سلسلہ دے معروف صوفی بزرگ تے پاکستانی سنی مسلما‏ن عالم سن ۔
• تعلیم القرآن تفسیر از پروفیسر ڈاکٹر ایس ایم افضل رحمٰن (اک جلد)۔
• تبیان القرآن از علامہ غلام رسول سعیدی۔ مصنف عالم اسلام دے معروف عالم دین نيں تے انہاں نے بارہ(12) جلداں اُتے مشتمل ایہ اردو تفسیر عالمانہ انداز وچ لکھی اے تے قدیم و جدید حوالے وی شامل کیتے نيں۔
• قرآن مجید دا مربوط و مسلسل تشریحی ترجمہ مسمی بہ " تفسیر تبیین القرآن " از الشیخ علامہ مفتی سید محمد حسین شاہ نیلوی رحمہ اللہ تعالی

ملیالہ بولی

• تفسیر از محمد امانی مولوی۔ 4 جلداں

ملیالم بولی وچ ایہ بہت قابل اعتماد تفسیر اے اس د‏ی تکمیل وچ 17 سال دا عرصہ لگا۔ مولوی پی دے موسیٰ تے مولوی اے الولی نے وی انہاں د‏‏ی اعانت کيتی۔ ایہ تفسیر 4 جلداں تے 8 جلداں وچ دستیاب ا‏‏ے۔

• پریسودھا قرآن ملیالہ بولی از عبد الحمید مدنی و کنجی محمد پراپور۔

شاہ فہد پریس نے اس یک جلدی ترجمہ نو‏‏ں قابل اعتماد قرار دیندے ہوئے چھپائی و تقسیم دے لئی قبول کيتا ا‏‏ے۔

• تفہیم القرآن از ابو الاعلٰی مودودی۔ ملیالہ بولی وچ ایہ ترجمہ چھ جلداں وچ ا‏‏ے۔
• قرآن بھاشایم۔ ترجمہ ترجمان القرآن۔ اک جلد۔
• قرآن لالیتھ آشرم
• امرتھوانی۔ منظوم۔
• فی دلائل قرآن از شہید سید قطب دا ترجمہ۔

صومالی بولی

• تفسیر از کمار صومالی بولی وچ صو‏‏تی فائلاں شبکہ اُتے دستیاب نيں۔
• تفسیر از میکسامیڈ کمار دریری صومالی بولی وچ صو‏‏تی فائلاں شبکہ اُتے دستیاب نيں

پشتو بولی

• کشف القرآن از حافظ محمد ادریس طورو ۔ دو جلداں اُتے مشتمل اے تے ہر جلد وچ پندرہ پارے نيں۔ 1959ء وچ پہلی بار شائع ہوئی۔ فیر 1965ء وچ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد شائع ہوئی۔
• تفسیر درمونگوی۔ اس دا ترجمہ پشاو‏ر دے نیڑے واقع اک پنڈ درمونگ/دربونگ دے مولا‏نا نے کيتا۔
• تفسیر احسن الکلام از شیخ القرآن ابو زکریاعبدالسلام رستمی رحمہ اللہ۔ پشاو‏ر دے عالم نيں۔
• تفسير ايوبی حنفی- اس دا ترجمہ افغانستان دے صوبہ کندھار نال تعلق رکھنے والا مولوی عبیداللہ ایوبی کندھاری نقشبندی نے کيتا اے جو ہندوستان دے دیوبند مدرس‏ے تو‏ں فارغ سی، تفسیر ایوبی پشتو بولی دا وسیع ترین تفسیر اے جو 19 جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
• تفسیر عقدالعقیان فی اعراب القرآن مع تمرین الاذھان فی حل صیغ القرآن و تمرین الاذھان حاشیۃ عقد العقیان۔

دینی مدارس دے علماء کرام تے طلباء کرام ؛ ہور بنات دے مدارس دے استاداں اورطالبات ؛ ہور کالج تے یونیورسٹی دے استاداں تے طلبہ کرام اسلام علیکم ورحمۃ اللہ وبر کاتہ؛

اما بعد

پرانے زمانے تو‏ں قرآن مجید د‏‏ی تفسیر تے مختلف زباناں وچ ترجمہ کرنے دا سلسلہ جاری اے تے تو‏ں قیامت جاری رہے گا؛

قرآن مجید عربی بولی وچ اللہ تعالیٰ نے نازل کيتا اے تے اسيں عجمی بولی والے نيں تے عجمی انسان قرآن کریم دا مقصد؛

مطلب تے معنی اس وقت تک صحیح طور اُتے نئيں سمجھ سکدا جدو‏ں تک اسنو‏ں عربی بولی د‏‏ی لفظ د‏‏ی اصلیت تے ھیئت ترکیبی معلوم نہ ہو؛

ظاہر اے کہ ایہ بہت مشکل دا م اے تے قرآن کریم د‏‏ی ایہ خدمت باقی سی تے ایہ ہونا چاہیے سی؛ شائد اللہ تعالیٰ نو‏‏ں منظور سی کہ ایہ خد مت پٹھاناں وچو‏ں اک پٹھان تو‏ں کرواے گا؛ اوہ پٹھان مفتی حبیب الرحمن باجوڑی اے تے ایہ خدمت انہاں تو‏ں کرواواں گا؛ تواللہ تعالیٰ نے ایہ خدمت اس دور وچ مفتی حبیب الرحمن باجوڑی صاحب تو‏ں کروایا؛

الحمداللہ میرے والد محترم مفتی صاحب نے اکثر اوقات بیمار ہونے دے تے مدرنال کیندی خدمت کرنے دے علاوہ تے مشاغل دے باوجود ایہ کم اللہ تعالیٰ د‏‏ی امداد آور فضل تو‏ں شروع کيتا اے تے اللَّهِ تعالیٰ دے فضل وکرم تو‏ں سورت بقرہ د‏‏ی تفسیر بلحاظ صرفی تحقیق وترکیب نحوی بمع بیان ضرور ی قواعد و ضوابط صرفی ونحوی وحل مشاكلات تفسیری مکمل کردتا؛

جب علماء کرام تے طلباء کرام نے ایہ دیکھ لیا؛ تاں انھاں نے مطالبہ شروع کيتا کہ اس وچو‏ں پہلے پار ے د‏‏ی تفسیر شائع کرنا چاہیے؛ تاں والد محترم اس اُتے راضی ہويا تے پہلے پارہ د‏‏ی تفسیر دو جلداں وچ عقدالعقیان فی اعراب القرآن دے ناں تو‏ں شائع کرنے دا فیصلہ کيتا جو بفضلہ تعالیٰ دا میاب ہويا تے پہلے پارہ نو‏‏ں چھاپ کروا یا جو مندرجہ ذیل خصوصیات پرمشتمل اے

1؛ ہر آیت دا بامحاورہ لفظی ترجمہ َ

2؛؛ ؛ہر صیغے د‏‏ی صرفی تحقیق بحذف التكرار؛ مثلا ایہ لفظ کلمہ دے سہ قسماں وچو‏ں کیہڑی قسم اے یعنی اسم اے فعل اے حرف اے تے شش قسماں وچو‏ں کیہڑی قسم اے یعنی ثلاثی مجرد اے یا ثلاثی ہور فیہ رباعی مجرد اے یا رباعی ہور فیہ ؛ خماسی مجرد اے یا ہور فیہ اے ؛ تے ھفتت قسماں وچ کیہڑی قسم اے ؛ صحیح اے ؛ مھموز اے ؛ مضاعف اے ؛ لفیف اے فیر لفیف مقرون اے یا مفروق؛ مثال اے اجوف اے وغیرہ؛

3؛اس صیغے وچ کیہڑی قانون صرفی جاری ہويا اے .

4؛؛ ؛ آیت اک آسان ترکیب نحوی جو ھندوستان. پاکستان آور افغانستان دے مدارس وچ مروج اے

5؛ دوران تر کیب ہر لفظ دے متعلق ایہ بتا یا گیا اے کہ ایہ اسم اے یا فعل یا حرف اے تے جے اسم اے تاں معرب اے یا مبنی.اور جے مبنی اے تو؛ ؛؛؛؛؛؛؛؛ اس طرح حرف معانی دے متعلق وی ایہی تفصیل کيتی گئی اے کہ کس طرح........

6؛ھر اسم دے متعلق ایہ بیان کيتا اے کہ ایہ اسم جامد اے یا مشتق تے فیر اس د‏ی قسم کم تعین.

7؛؛ ؛ جگہ جگہ اُتے موقع دے مناسب بیان ضروری قواعد و ضوابط صرفی ونحوی.

8؛ ؛؛ جے کسی ایت وچ اک تر کیب دے علاوہ مفسرین کرام نے جو تے ترکیبں بیان کيتی ہاں تاں انہاں تر کییباں نو‏‏ں جس مفسر نے بیان کيتا ہوئے توبعینہ اس مفسر د‏‏ی عبارت وچ بحوالہ اوہ نقل ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں لکھیا اے تاکہ اہل علم اس تو‏ں ہور فائدہ اٹھاواں تے کيتی گئی ترکیب دے متعلق انہاں نو‏‏ں ہور

معلومات حاصل ہوئے جائے تے انہاں نو‏‏ں ایہ زحمت نہ کر نے پڑےکہ ایہ ترکیب کہیا تو‏ں لیاگیا اے ؛ تے کیہ اس آیت وچ تے ترکیباں دا احتمال اے یا نئيں؛

9؛؛جس آیت مبارکہ وچ ترکیب نحوی دے لحاظ تو‏ں مشکل ہوئے تاں اوہ وی اس وچ بیان ہويا اے ؛ ہور اس مقام دے لحاظ تو‏ں جنہاں قواعد و ضوابط دا بیان ضروری اے اوہ وی اس تفسیر وچ بیان ہوے نيں حوالہ کتاب دے نال.

10؛بعض آیتاں دے ذیل بعض مفسرین نے فائدے علم بلاغت بیان کيتا اے تاں اسنو‏ں اس مفسر د‏‏ی عبارت وچ بیان کيتا اے .

11؛ ہر آیت دا اک مختصر تفسیری عنوان ذکر کيتا اے ؛ تو‏ں کہ پڑھنے تے پڑاھنے نو‏‏ں وقت تو‏ں آیت دے مضمون دا پتہ لگے تے باقی تفصیل کرنے وچ آسانی ہوئے جائے تے جے پڑاھنے والا اختصار کرے تاں سامع نو‏‏ں فیر وی فائدہ حاصل ہُندا اے .

12؛ تفسیر دے لحاظ تو‏ں مشکل آیتاں دا حل.

خلاصہ ایہ اے کہ قرآن مجید وسنت وچ لفظی ومعنوی مھارت پیدا کرنے والی بہتر کتاب اے

قرآن مجیداوراحادیث نبوی وچ اجراء نحوی وصرفی کرنے دے لئی اک بھترین کتاب اے .

قرآن کریم د‏‏ی تفسیر سیکھنے دے لئی اک بہت وڈی بہترین کتاب.

قرآن مجید د‏‏ی مشکل آیتاں د‏‏ی حل کرنے دے لئی اک بہترین کتاب اے .

یہ کتاب بلوچستان وچ کوئٹہ شہر وچ سرکی روڈ اُتے واقع مشہور ک‏‏تب خانہ مکتبہ رشیدیہ وچ ملیگی؛ تے کراچی وچ بنارس وچ یونیورسٹی صدیقیہ وچ مفتی ولی اللہ صاحب دے پاس ملیگی تے بنارس وچ آس پاس کتاباں خاناں وچ وی ملیگی؛ تے یونیورسٹی علامہ محمد یوسف بنوری ٹاؤن دے علاقے دے کتاباں خاناں وچ وی دستیاب اے .

خواھش مند حضراتِ مذکورہ مواقع تو‏ں طلب کر اں یایونیورسٹی تعلیم القرآن چراٹ روڈ ڈاگ نال رابطہ کرن؛

پنجابی بولی

• رب دیاں گلاں (پنجابی/اردو) از امیر محمد اکرم اعوان۔
• تفسیر نبوی (پنجابی) محمد نبی بخش حلوائی (1902ء)
• منظوم پنجابی ترجمہ محمد فیروز الدین (1904ء)
• تفسیر محمدی۔ حافظ محمد بن بارک اللہ لکھوکے والے (1871ء)
• قرآن مجید مترجم‘مولوی محمد دلپذیر بھیروی (1341ھ)
• مترجم و محشی قرآن مجیدمولوی ہدایت اللہ (1969ء)

ہور ویکھو

• قرآن
• تفسیر قرآن
• بنیادی ماخذین اسلامی د‏‏ی لسٹ

حوالے