تفسیر امام جعفر صادق
تفسیر امام جعفر صادق ان روایات دا مجموعہ اے، جو حضرت امام جعفر صادق نے قرآن مجید دی آیات دی تفسیر وچ بیان ہوئیاں ہاں۔ ان تشریحات دا انداز عموماً صوفیانہ اے۔ آغاز وچ ان تشریحات نیں نیںفہ تے بغداد دے صوفیاء دے حلقہ وچ بیان کیتا گیا۔ ابو عبد الرحمن سلیمانی اوہ پہلا شخص اے جس نے اس مجموعہ دی اشاعت اپنی کتاب حدائق التفاسیر دے حصہ دے طور پر کیتی۔ جدونکہ سلیمانی نے ان وچاں کچھ احادیث نیں بیان کیتا اے، خرگوشی نے ان دے علااوہ کچھ ہور روایات وی اپنی تفسیر عراىس البىان فى حقائق القرآن روزبهان البقلي وچ شامل کیتیاں نیں۔
کتب خانہ سلیمانیہ وچ جعفر صادق نال منصوب قرآنی تشریحات دا نفض پاشا دا مجموعہ موجود اے۔ اس مجموعہ دی احادیث نیں احمد بن محمد بن حرب نے جمع کیتا سی۔ اسدی روایات دا سلسلہ روایت ابو طاہر بن مومن، ابو محمد حسن بن محمد بن حمزہ، محمد بن حمزہ، ابو محمد حسن بن عبداللہ، علی بن محمد بن الی بن موسیٰ الرضا تے امام موسیٰ بن جعفر نال ہوتا ہوا جعفر الصادق نال جا ملدا اے۔ جدونکہ سلیمانی دا سلسلہ روایت ابو بکر احمد بن نصر بغدادی، عبد اللا احمد بن عامر تے علی الرضا پر مستمل اے۔
تاریخی استناد
سودھوالظاہریہ وچ تفسیر امام جعفر بن محمد الصادق دے حوالہ نال اک رسالہ اے؛ اسدا اک مخطوطہ استنبول دے کتب خانہ علی پاشا وچ دستیاب اے۔ آقا بزرگ تہرانی وثوق نال بیان کردے ہاں کہ شیعہ تذکرہ نویس تے علماء الرجال اس مقالہ دا حوالہ نہاں دیندے۔ اوہ مزید قیاس کردے ہاں ہو سکدا اے کہ جعفر صادق دے کچھ ساتھیاں نے شاید انہاں توں حقیقت وچ کچھ احادیث روایت کیتیاں نیں۔ آقا بزرگ دی نشاندہی کردہ تفسیر بالکل احمد بن محمد بن حرب دے مجوعہ جیسی معلوم ہندی اے۔
تفسیر نعمانی وی کئی مرتبہ تفسیر امام جعفر صادق دے طور پر جانی جاندی اے۔ اس کتاب نوں ابو عبداللہ بن محمد بن ابراہیم نعمانی نے مدون کیتا۔ پال نویا نوں یقین اے کہ ایہ تشریح ابن عطاء دے تشریحی دام دا اہل تشیع دی جانب توں جواب اے جدونکہ سنی نسخاں وچ اہل بیت دے حوالہ نال اک دے علااوہ تمام احادیث مٹا دتیاں گئیاں سن۔[۱]
ماسینیون نوں یقین اے کہ بہت سارے لوگاں نے اس تفسیر کم دی تدوین کیتی۔ ان وچوں جابر بن حیان النیںفی اک نیں۔ اوہ دلیل دیندا اے کہ جابر نے جعفر صادق نال منسوب بہت ساریاں کتب تصنیف داں۔ اوہ مزید کہندا اے کہ جابر دا علم کیمیا دا شاگرد ذوالنون مصری اوہ پہلا شخص سی جس نے جعفر صادق دی تفسیر نوں مدون کیتا۔ اوہ اس گل دی وی نشاندہی کرتا اے کہ جابر نے زہد پر بہت ساریاں کتاباں لکھاں جن وچ اوہ صوفی دا تخلص استعمال کرتا اے۔ ایہ نظریہ جابر دی کتاب التفسیر وچ دتے گئے ابن ندیم دے بیان نال ہم اہنگ اے۔ تاہم آقا بزرگ ابن ندیم نال منسوب اس بیان پر اسدے دوسرے بیان "شیعہ کتاباں وچ جابر دی سند دا کوئی حوالہ نہیں اے" دے باعث اعتراض کردا اے۔
شیعہ عقائد دے مطابق حدیث "محمدﷺ نال آئمہ دی روایت" دے زمرہ وچ نہیں آندی کیونکہ اس سلسلہ روایت دی بہت گھٹ احادیث نیں۔
ترتیب
سودھوتفسیر جعفر صادق دی اس روایت نال شروع ہندی اے جس وچ قرآن دی آیات نیں چار قسماں یعنی عبارت، اشارات، لطائف تے حقائق وچ تقسیم کیتا گیا اے۔ ایہ تردیب عوام دے لئی اے۔ ہر آیت دی تفسیر قرآن مجید نال اک رکوع دے بیان دے بعد شروع ہندی اے۔ پھر جعفر دے بیان دے مطابق اس حصہ دی وضاحت دے ساتھ تفسیر بیان کیتی جاندی اے۔ یہ تقریباً 35 روایات پر مشتمل اے جس وچ قرآن مجید دے مختلف حصاں نال 310 آیات دا احاطہ کیتا گیا اے۔[۲]