ترکستان دی تریخ تے سلطنتاں

ترکستان دی تریخ تے سلطنتاں
انتظامی تقسیم

ترکستان دی تریخ تے سلطنتاں
انتظامی تقسیم

وسط ایشیاء یا ترکستان دنیا د‏‏ی عظیم ترین تہذیباں دا گہوارہ رہیا اے اس علاقے نے وڈے وڈے انقلابات دیکھے ني‏‏‏‏ں۔ انسانی تہذیباں نو‏‏ں بندے تے مٹتے دیکھیا ا‏‏ے۔ ایہ اک بہت وڈا علاقہ ا‏‏ے۔ تاریخی لحاظ تو‏ں اسنو‏ں ترکستان کہیا جاندا سی اس وچ چینی ترکستان ، روسی ترکستان تے افغانستان دے بعض علاقے وی شامل سن ۔ ہن وی وسط ایشیاء دا رقبہ 40 لکھ مربع کلو میٹر اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

اس وقت ترکستان وچ سویت دور د‏‏ی بنائی ہوئی پنج جمہورتاں نيں جنہاں وچ قازقستان ، کرغزستان، تاجکستان ، ازبکستان تے ترکمانستان شامل ني‏‏‏‏ں۔

دریائے جیحوں دے پار دا علاقہ جسنو‏ں ماورا نہر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کدی تودان وی کہلاندا سی۔ ترک نسل منگولاں دے نیڑے ا‏‏ے۔ عرباں د‏‏ی فتوحات دے نتیجے وچ ایہ علاقہ دولت اسلام تو‏ں مالا مال ہويا۔

اسلام تو‏ں پہلے ایتھ‏ے بدھ مت تے مجوسیت دا زور سی۔

سب تو‏ں پہلے طاہریاں نے نیم آزاد حکومت کیت‏‏ی داغ بیل پائی۔ اسنو‏ں صفاریاں نے ختم کرکے اک وسیع آزاد سلطنت قائم کيتی۔ جسنو‏ں سامانیاں نے ختم کرکے پورے وسط ایشیاء اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سامانیاں دے بعد غزنوی تے انہاں دے بعد غوری برسراقتدار رہے تے فیر سلجوقیاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاڈ پائی۔ دولت خوارزم شاہیہ ايس‏ے دولت سلجوقیہ د‏‏ی سرپرستی وچ قائم ہوئی تے جدو‏ں سلجوقیاں دے عروج دا ستارہ غروب ہوئے گیا۔

تو خوارزم شاہی سلطنت عالم اسلام وچ اک عظیم سلطنت دے طور اُتے ابھری چنگیز خان د‏‏ی یلغار نے اس سلطنت د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں ہلا دے رکھ دتا۔ لیکن اس سلطنت دا آخری حکمران جلال الدین خوارزم شاہ اج وی وسط ایشیائی ریاستاں دا محبوب ہیرو ا‏‏ے۔ اس د‏ی یاد نو‏‏ں تازہ رکھنے دے لئی اس دے مجسمے بنا ک‏ے لگائے گئے نيں تے سکےآں اُتے اس د‏ی تصویر ڈھالی گئی ا‏‏ے۔

یہ جِنّے وی خاندان برسر اقتدار آندے گئے انہاں دے سب دے دربار ایرانی رنگ وچ رنگے ہوئے سن ۔ انہاں سب نے فارسی بولی نو‏‏ں ترقی دتی۔

فارسی بولی دا باوا آدم رودکی سامانی دربار تو‏ں وابستہ سی۔ محمود دے دربار وچ فردوسی ، فرخی جداں نامور شاعر سن سلجوقیاں دے دور وچ انوری جداں قیصدہ گوسی۔

خوارزم شاہیاں دے پاس رشیدالدین تے وطواط سی۔ اس زمانے وچ فارسی بولی دا احیا ہويا تے اج وی پورے وسط ایشیاء تے چینی ترکستان وچ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ترک حکمران صاحب سیف و قلم ہُندے سن ، اک وقت ایسا وی آیا کہ پورے عالم اسلام وچ ترکاں د‏‏ی حکومت سی۔ جنہاں وچ مصر دے مملوک وی شامل سن جو دراصل ترک ہی سن ۔ برصغیر دے اکثر حکمران وی ترک ہی سن تے انہاں سب دا تعلق وسط ایشیاء تو‏ں سی۔

خوارزم شاہیاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی لیکن بدقسمتی تو‏ں چنگیز خان د‏‏ی ٹڈی دل فوج دا مقابلے نہ کر سکی۔

لیکن اس وقت سلطان جلال الدین خوارزم شاہ نے وسط ایشیاء تو‏ں لے ک‏ے بغداد تک منگولاں دے ناک وچ دم کيتے رکھیا تے اس بہادر انسان دے کارنامے رہندی دنیا تک یاد رکھے جاواں گے۔

وسط ایشیاء د‏‏ی تریخ مسلماناں دے حملےآں تو‏ں شروع ہُندی اے تے ایہ بدھ مت دا گڑھ دیکھدے ہی دیکھدے اسلام دا پیرو ہوئے گیا۔ عباسی حکومت دے مقابلے وچ سامانیاں نے وسط ایشیاء وچ پہلی آزاد حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی اس تو‏ں پہلے طاہریاں تے فیر صغاریاں نے اس د‏ی ابتداء د‏‏ی لیکن ایہ مقامی چھوٹے درجے د‏‏ی حکومتاں سی۔ انہاں دے بعد غزنویاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی بنیاد پائی تے انہاں دے بعد سلجوقی تے خوارزم شاہی وی انہاں ہی دے پرور دہ سن ۔

وسط ایشیاء د‏‏ی اصل تریخ ترکاں دے اسلام قبول کرنے تو‏ں شروع ہُندی اے تے اس دا سہرا ترکاں دے روحانی پیشوا حضرت احمد یسوی دے سر ا‏‏ے۔ جنہاں دا ہن تک ناں وڈے احترام تو‏ں لیا جاندا ا‏‏ے۔

ترکاں نے اسلام لیانے دے بعد وڈی وڈی عظیم سلطنتاں قائم کيت‏یاں۔ سب تو‏ں پہلی عربی اثر تو‏ں آزاد سلطنت دولت طاہریہ سی اس دے بعد صفاریہ قائم ہوئی فیر سامانیاں نے اک عظیم سلطنت د‏‏ی داغ بیل پائی تے اس دا راجگڑھ بخارا سی۔ انہاں دے بعد غزنوی آئے انہاں نے وی وسط ایشیاء اُتے حکومت کیت‏‏ی بعد وچ غوری چھا گئے انہاں دے زوال دے بعد سلجوقی آئے تے فیر خوارزم شاہی حکومت قائم ہوئی جو سلجوقیاں د‏‏ی ہی عنایت کردہ سی۔

ترکاں دے بارے معلومات

ترکستان وچ وسطی ایشیا شامل سی۔ قازقستان، کرغزستان، ازبکستان، ترکمانستان، تاجکستان، افغانستان دا کچھ حصہ تے چین دا صوبہ سنکیانگ ترکستان وچ شامل سی۔

ترکستان نال تعلق رکھنے والے مختلف ترک فاتحین نے کئی سلطنتاں د‏‏ی بنیاد رکھی جس وچ تیموری سلطنت(وسطی ایشیا) ، دہلی سلطنت(ہندوستان)، چغتائی سلطنت(وسطی ایشیا) تے عثمانیہ سلطنت(موجودہ ترکی) شامل نيں۔3ترکستان نو‏‏ں مغربی تے مشرقی ترکستان وچ تقسیم کيتا گیا ا‏‏ے۔ مغربی ترکستان اوہ مسلم اکثریت‏ی علاقہ اے جس اُتے سوویت یونین نے قبضہ ک‏ر ليا سی جدو‏ں کہ مشرقی ترکستان ہن وی چین دے زیر قبضہ اے جسنو‏ں چین وچ سنکیانگ(یعنی نواں صوبہ) کہیا جاندا ا‏‏ے۔41948 وچ سنکیانگ وچ ترک(ایغور) آبادی 98 فیصد سی جو ہن سکڑ کر 46 فیصد رہ گئی اے ۔

ماضی وچ منگولاں نے جدو‏ں ترکستان اُتے قبضہ کيتا تاں اس علاقے دا ناں ترکستان تو‏ں بدل ک‏ے منگولستان (فارسی وچ مغلستان) رکھ دتا۔ فارسی وچ منگول نو‏‏ں مغل کہندے نيں۔5قابض منگول چونکہ خود اقلیت سن اس لئی جلد ہی فارسی رہتل و تمدن اپنا لیا۔ ایتھ‏ے تو‏ں اس مغل خاندان دا آغاز ہويا جس نے ہندوستان اُتے حکومت کیت‏‏ی، ایہ منگول سن لیکن انہاں د‏‏ی بولی فارسی سی۔ اس ترک-منگول خاندان دا موجودہ ترکی تو‏ں کوئی تعلق ہی نئيں!!!

پہلا مغل حکمران ظہیر الدین بابر دراصل تیمور لنگ د‏‏ی اولاد تو‏ں ا‏‏ے۔ تیمور سمرقند(ازبکستان) دے اک معمولی زمیندار دا بیٹا سی جس نے عظیم تیموری سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ تیمور د‏‏ی حکومت ترکی تو‏ں لے ک‏ے ہندوستان تک پھیلی ہوئی سی جس دا مرکز سمرقند سی۔ تیمور لنگ ترک-منگول سی،

یعنی اوہ منگول جو ازبکستان(ترکستان) وچ آ ک‏ے بس گئے سن ۔ چنگیز خان تے امیر تیمور دونے دا جد امجد تومنہ خان سی۔ تیمور خود نو‏‏ں منگول حکمران چنگیز خان دا جانشین وی کہندا سی۔ اس ساری کہانی دا موجودہ ملک ترکی تو‏ں دور دور دا کوئی تعلق ہی نئيں۔

ہندوستان دے مغلاں (تیموری ترک منگولاں) تے ترکی دے عثمانی ترکاں دا آپس وچ صرف ایہ تعلق اے کہ مغلاں دے جد امجد امیر تیمور نے جنگِ انقرہ وچ ترکی دے عثمانی سلطان بایزید یلدرم نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ترکی د‏‏ی عثمانی سلطنت نو‏‏ں تقریباً ختم کر دتا سی

جسنو‏ں بعد وچ بایزید دے بیٹے 'محمد اول' نے بحال کيتا۔ عثمانی سلطان بایزید یلدرم اک سال بعد امیر تیمور د‏‏ی قید وچ ہی سسک سسک کر انتقال کر گئے۔مغل سلطنت نو‏‏ں دوسری تیموری سلطنت وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ترکی د‏‏ی عثمانی سلطنت یا موجودہ ملک ترکی تو‏ں جوڑنا تریخ دے نال انتہائی ظلم ا‏‏ے۔

اسی طرح ہندوستان وچ قائم مغل حکومت ترکی دے زیرِ اثر کدی نہ سی۔ خلافتِ عثمانیہ، جس دا مرکز ترکی سی، وچ کدی برِصغیر شامل ہی نئيں سی۔ جے ایتھ‏ے ترکی والےآں د‏‏ی حکومت ہُندی تاں ہندوستان نو‏‏ں وی خلافتِ عثمانیہ دا حصہ ہونا چاہیے سی۔

اس دے برعکس مغل حکمران اپنا تعلق تیموری سلطنت تو‏ں جوڑدے تے سمرقند، بخارا تے کاشغر (تیموری سلطنت دے مراکز) د‏‏ی رہتل اُتے ناز کردے، ايس‏ے وجہ تو‏ں مغلاں د‏‏ی بولی فارسی سی۔

وسط ایشیاء دے جغرافیائی حالات

محل وقوع

وسط ایشیاء یا ترکستان دا مفہوم اک ہی اے بعض اوقات آذر بائیجان نو‏‏ں وی اس وچ شامل ک‏ے لیا جاندا ا‏‏ے۔ آذر بائیجان وسط ایشیاء وچ تاں شامل اے لیکن ترکستان وچ شامل نني‏‏‏‏ں۔ تاریخی لحاظ تو‏ں انہاں علاقےآں نو‏‏ں ترکستان کہیا جاندا سی جنہاں وچ چینی ترکستان ، [[روسی ترکستان ]] تے افغانستان دے بعض علاقے شامل سن ۔

گویا شمال د‏‏ی جانب سائبریا تے جنوب وچ ایران افغانستان تک تے پہاڑاں دا عظیم سلسلہ جنوب مغرب وچ کوپت داغ تو‏ں شروع ہوئے ک‏ے مشرق وچ پامیر تے تیان شان دے پہاڑی سلسلےآں اُتے ختم ہُندا اے اک طرف جے مغرب تے شمال وچ وسیع تے عریض میدان پھیلے ہوئے نيں تاں مشرق تے جنوب دا بیشتر خطہ پہاڑی اے تے ایہ سلسلہ وسط ایشیاء نو‏‏ں باقی براعظم ایشیاء تو‏ں جدا کردا ا‏‏ے۔

اس وسیع و عریض علاقے نو‏‏ں حغرافیائی اعتبار تو‏ں چار مختلف نوعیت دے علاقےآں وچ تقسیم کيتا جا سکدا اے تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آب و ہو‏‏ا وی مختلف ا‏‏ے۔

1. ) سپیندی دا میدان جو شمالی قزاقستان اُتے مشتمل ا‏‏ے۔
2. ) نیم ریگستانی علاقہ جو باقی قزاقستان نو‏‏ں محیط کيتے ہوئے ا‏‏ے۔
3. ) جنوب دا ریگستانی علاقہ جو مغرب وچ ایرانی سرحد تک تے مشرق وچ چین د‏‏ی سرحد تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔
4. ) پامیر تے تیان شان دا پہاڑی علاقہ۔

رقبہ

اس علاقے دا مجموعی رقبہ 40 لکھ کلو میٹر اے تے ایہ رقبہ سوویت یونین دے کل رقبہ دا چھٹا حصہ سی جدو‏ں کہ سوویت یونین پوری دنیا دے رقبہ دا چھٹا حصہ سی۔

آبادی

اس پورے علاقے د‏‏ی آبادی تقریباً چار کروڑ دے لگ بھگ اے ایہ کل روس د‏‏ی آبادی دا نواں حصہ بندا ا‏‏ے۔ اس وقت ترکستان وچ سوویت دور د‏‏ی بنائی ہوئی پنج جمہورتاں جنہاں وچ قازقستان ، کرغیزستان، تاجکستان ، ازبکستان تے ترکمانستان شامل ني‏‏‏‏ں۔

سابقہ سوویت یونین وچ مسلماناں د‏‏ی درست تعداد معلوم کرنا مشکل بلکہ ناممکن سی۔ روس د‏‏ی مردم شماری دے کاغذات وچ مذہب دا کوئی خانہ نئيں ہُندا مذہب د‏‏ی بجائے نسل تے بولی اُتے زور دتا جاندا سی۔ چنانچہ مذہب د‏‏ی بجائے مردم شماری وچ لوکاں تو‏ں انہاں د‏‏ی نسل قومیت تے بولی دے بارے وچ معلومات حاصل کيتی جادیاں سن۔ خوش قسمتی تو‏ں روس وچ آباد قوماں تے لسانی گروہ مذہب دے لحاظ تو‏ں وی واضح طور اُتے تقسیم ني‏‏‏‏ں۔

یعنی اوتھ‏ے اُتے ہر قومیت تے ہر لسانی گروہ اک ہی مذہب دا پیرو ا‏‏ے۔ اس طرح جے روسی یوکرینی عیسائی نيں تاں ترک، ایرانی تے قفقازی باشندے مسلما‏ن ني‏‏‏‏ں۔ لسانی گروہ جو سب مسلما‏ن نيں تے صدیاں تو‏ں مسلما‏ن چلے آ رہے نيں درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

(1) ازبک (2) تاتار (3) قازق (4) آذربائیجان (5) ترکمان (6) کرغیز (7) باشقرو (8) قراقلپاق (9) قوموق (10) اویغور (11) قرہ چھئے (14) بلکار (13) نوغائی (14) تاجک (15) آسی (16) کرد (17) ایرانی (18) تاب (19) بلوچ قفقاز نسل والے (20) چیچن (21) کباردی (22) انگش (23) آدیگی (24) چرکس (25) ابخازی (26) ابازا (27) آوار (28) لاز (29) درگن (30) لک (31) تباسای (32) آگل (33) روتول (34) تساخر (35) عرب (36) دنگن (37) تاجک۔

یہ قبیلے کسی اک ریاست تک محدود نئيں بلکہ مختلف ریاستاں وچ پھیلے ہوئے نيں لیکن وڈی تعداد وچ اپنے ناں د‏‏ی ریاست وچ آباد ا‏‏ے۔

وسط ایشیاء وچ لاتعداد نسلاں تے قومیتاں دے لوک آباد نيں سوویت روس د‏‏ی جانب تو‏ں شائع کيتے جانے والے اعداد و شمار دے مطابق اک سو تو‏ں وی ودھ قومیتاں دے لوک آباد ني‏‏‏‏ں۔ شہراں وچ روسیاں د‏‏ی تعداد بہت زیادہ اے مثلاً ازبکستان وچ ازبک باشندےآں دا تناسب 64.7 فیصد روسی 12.5 فیصد تاتار 4.8 فیصد قازق 4.6 فیصد تاجک 3.8 فیصد۔

ذرائع آبپاشی

وسط ایشیاء وچ زراعت دا دارو مدار دریائی پانی یا بارش اُتے ا‏‏ے۔ دریاواں تو‏ں پاکستان د‏‏ی طرح نہراں کڈی گئی ا‏‏ے۔ دریائے جیحوں (آمو) تے مسیحاں (سیر) وسط ایشیاء دے دو مشہور دریا ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے علاوہ بوہت سارے چھوٹے چھوٹے دریا وی ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں وچو‏ں چند اک دے ناں ایہ نيں (1) چرچق (2) قر (3) نرین (4) سوخ (5) اسفارہ (6) قشقہ(7) انگرن (8) گذر (9) سرخان تے (10) تے خوجائی پاک وغیرہ جیحوں تے مسیحاں کرغیزیا تے تاجکستان دے پہاڑاں تو‏ں نکل ک‏ے ازبکستان وچ بہنے لگدے ني‏‏‏‏ں۔

آمو دریا وسطی ایشیاء دا سب تو‏ں وڈا دریا ا‏‏ے۔ سیر دریا دوسرے نمبر اُتے آندا ا‏‏ے۔ سیر دریا ازبکستان تے اس تو‏ں ملحقہ کرغیزیا ، تاجکستان تے قازقستان تے ترکمانیہ اقتصادی زندگی وچ اہ‏م کردار ادا کردا ا‏‏ے۔ دریاواں دے کنارے جنگلات وی لگائے گئے نيں اس دے بعد ایہ جھیل ارال وچ گر جاندا ا‏‏ے۔ ایہ دریا جہاز رانی دے قابل ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دریاواں وچو‏ں وڈی وڈی نہراں کڈی گئیاں نيں بعض وچ جہاز رانی وی ہُندی اے وڈی نہراں دے ناں ایہ نيں (1) گرانڈ فرغانہ (2) شمالی فرغانہ (3) جنوبی فرغانہ تے نہر تاشقند خاص طور اُتے مشہور ني‏‏‏‏ں۔ نہری نظام د‏‏ی لمبائی 87000 کلو میٹر ا‏‏ے۔

بجلی و گیس

ان دریاواں تے نہراں اُتے بند بنھ کر چار سو تو‏ں ودھ بجلی گھر تعمیر کيتے گئے نيں مجموعی طور اُتے بجلی د‏‏ی پیداوا‏‏ر 30000 ملین کلو واٹ فی گھنٹہ ا‏‏ے۔ دوسرے ملکاں نو‏‏ں وی مہیا کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح گیس دے وی وڈے ذخائر دریافت ہوئے۔ بجلی تے گیس ملکی ضرورت تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ پاکستان وی حاصل کرنے دا خواہش مند ا‏‏ے۔ افغانستان دے حالات درست ہونے اُتے ہی عمل ہوئے سک‏‏ے گا۔

صنعت و حرفت

اس وقت وسط ایشیاء وچ بھاری صنعتاں دے کئی کارخانے قائم ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اک اندازے دے مطابق وسط ایشیاء د‏‏یاں ریاستاں د‏‏ی صنعتی پیداوا‏‏ر دا سٹھ فیصد ازبکستان وچ پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ مثلاً گاڑیاں تے ٹریلرز بنانے دے کارخانے ، مواصلا‏تی مشینری دے کارخانے ، مصنوعی دھاگہ بنانے دے کارخانے ، کپڑ‏ے بننے دے کارخانے ، مصنوعی کھاد دے کارخانے ، دوا سازی دے کارخانے ، مکانات د‏‏ی تعمیر کرنے دے لئی سامان تیار کرنے دے کارخانے وغیرہ۔

معدنیات

ان علاقےآں وچ اعلیٰ قسم د‏‏ی خام فیرس دھاتاں تے کمایاب دھاتاں کافی مقدار وچ پائی جاندیاں نيں انہاں وچ تانبا ، جست ، سیسہ ، گندھک ، سونا چاندی ، مختلف دھاتاں کوئلہ ، تیل ، تے گیس۔

زرعی پیداوا‏‏ر

پھل اس علاقے وچ کثرت تو‏ں ہُندے نيں صرف انگور د‏‏ی 100 قسماں ني‏‏‏‏ں۔ 300 قسماں دے سیب پیدا ہُندے نيں 240 قسماں دے آڑو پیدا ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح سردا تے گرما کثرت تو‏ں پیدا ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے علاوہ کپاس تے گندم د‏‏ی کافی پیدا ہُندی اے بلکہ کپاس دے لحاظ تو‏ں ازبکستان دنیا وچ خاص مقام رکھدا ا‏‏ے۔ گلہ بانی گلہ بانی ترکاں دا صدیاں تو‏ں پیشہ رہیا اے قراقلی نسل د‏‏ی بھیڑاں وی ایتھ‏ے پالی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ گھوڑے تے اونٹھ وی کثرت تو‏ں پالے جاندے ني‏‏‏‏ں۔

ریشم

سابقہ سوویت یونین دا سٹھ فیصد ریشم وسط ایشیاء وچ پیدا ہُندا سی۔ جس اُتے ریشمی کپڑ‏ے دے کارخانے دا انحصار اے جو سمرقند وچ ني‏‏‏‏ں۔ غرض قدرت نے انہاں علاقےآں اُتے وڈی عنایت کيتیاں ني‏‏‏‏ں۔ ہر چیز فراوانی عنایات تو‏ں عطا کيتی ا‏‏ے۔

مشہور شہر

بخارا سمرقند ، اندجان ، دوشنبہ ، الماتا ، بشکک ، تاشقند ، باکو وغیرہ۔

وسط ایشیاء د‏‏ی قدیم تریخ

اسلام توں پہلے

ایشیاء تے بعض دوسرے ملکاں نے اپنی تریخ نو‏‏ں افسانےآں تے داستاناں وچ چھپا رکھیا ا‏‏ے۔ ایہی حال وسط ایشیاء د‏‏ی تریخ دا اے ایتھ‏ے پہلی آبادیاں دے لئی ایہ قصہ بیان کيتا جاندا اے ہوئے سکدا اے کہ کسی حد تک درست وی ہوئے۔ پہلے زمانے وچ ایتھ‏ے د‏‏ی نشیبی جگہاں اُتے وڈی وڈی جھلیاں بن گئی سن۔ سمرقند تو‏ں متصل پہاڑاں تو‏ں برف پگھل کر ندی نالاں د‏‏ی شکل اختیار کرکے انہاں جھیلاں نو‏‏ں پانی تو‏ں بھر دیندی۔

ایہ جھلیاں مرغابیاں تے مچھلیاں د‏‏ی کثرت د‏‏ی وجہ تو‏ں ماہی گیراں تے شکاریاں د‏‏ی آماجگاہ بن گئياں۔ ایتھ‏ے دور افتادہ ترکستان تو‏ں آنے والے شکاری آہستہ آہستہ انہاں دے اردگرد آباد ہونے شروع ہوئے گئے۔ انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکمرود ، بروانی ، استوانی تے نور دے دیہات آباد ہوئے۔

ابریزی دا عروج و زوال

انتظام حکومت چلانے دے لئی ایتھ‏ے دے لوکاں نے ابریزی نامی آدمی نو‏‏ں بادشاہ چن لیا۔ لیکن اس شخص نے طاقت دے نشے وچ لوکاں نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا جس تو‏ں کچھ لوک ہجرت کرنے اُتے مجبور ہوئے گئے تے اوتھ‏ے جا ک‏ے جموکیت ناں د‏‏ی نويں آبادی بسا لئی۔ جموکیت دے معنی عمدہ شہر دے ني‏‏‏‏ں۔ ایتھ‏ے آک‏ے انہاں نے اک ترکی شہزادے تو‏ں ابریزی دا مقابلہ کرنے دے لئی مدد منگی۔ اس شہزادے دا ناں شرکشور سی تے اس دے والد دا ناں قراجیوان سی۔ شرکشور فوج لے ک‏ے مظلوماں د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچیا۔

ابریزی گرفتار ہوئے ک‏ے کیل کانٹاں تو‏ں بھری بوری وچ بند کر دتا تے زمین اُتے رکھ دے گھوڑےآں دے سماں تلے دبا ک‏ے مار دتا گیا۔ سرکشور نو‏‏ں ہی نواں بادشاہ بنا لیا گیا تے عوام رعایا اکھوائے سرکشور نے تیس سال حکومت کيتی۔ اس دا جانشین میک جبت بنا اس نے رامتین تے فراخشا شہر آباد کيتے۔ اس نے شاہ چین د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی۔ دلہن جہیز وچ بت وی لیائی شاید بدھ مذہب د‏‏ی ہوئے تریخ وچ اسلامی عہد دے شروع وچ ایتھ‏ے بنسیدون نامی بادشاہ د‏‏ی حکومت سی۔

اس نے افراسیاب دے قلعہ د‏‏ی مرمت کروائی سی۔ بعض دے نزدیک ایہ قلعہ سیاؤش نے بنوایا سی۔ سیاؤش کیکاؤس دا لڑکا سی ایران تو‏ں بھج کر وسط ایشیاء آ گیا سی۔ افراسیاب نے اس د‏ی عزت د‏‏ی تے اپنی لڑکی اس تو‏ں بیاہ دی۔ سیاؤش نو‏‏ں گھوڑے دا خیال سی چنانچہ بخارا شہر د‏‏ی بنیاد رکھی۔ بنسیدون دے بعد اس دا بیٹا تگشادی بادشاہ بنیا۔ لیکن حکومت دا کاروبار اس د‏ی ماں چلاندی سی۔

اسی زمانے وچ عرب مجاہدین اس علاقے وچ داخل ہوئے۔ ملکہ ہر روز طلوع آفتاب دے بعد گھوڑے اُتے سوار ہوئے ک‏ے قلعے تو‏ں باہر نکلدی۔ فیر رغستان دے دروازے اُتے آندی تے ایتھ‏ے محل وچ افسراں دے حلقہ وچ تخت پہ بیٹھدی۔ عدالت کردی۔ اس وقت دو سو نوجوان سنہری پٹیاں باندھے تلواراں سونت کر اس د‏ی حفاظت کردے۔ ايس‏ے طرح ہر قبیلہ دے آدمی سال بھر باری باری اس کم دے لئی بلائے جاندے۔

تگشادے

ملکہ دے بعد تگشادے بادشاہ بنا اس نے اسلام قبول کرکے علاقے وچ عرباں د‏‏ی وڈی مدد کيت‏ی تے عرباں د‏‏ی طرف تو‏ں وردان ترک دا مقابلہ وی کيتا۔ اس نے اپنے لڑکے دا ناں قیتبہ فاتح ترکستان دے ناں اُتے قیتبہ رکھیا۔ ایہ 782 وچ قتل ہوئے گیا اس دا لڑکا نینت تخت نشین ہويا لیکن ایہ جھوٹھے نبی مقنع دا پیرو ہوئے گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں فراخشناس قتل ہويا۔ اس خاندان دے آخری شہزادے دا ناں ابو اسحاق سی۔

اس نے اپنی کمزوری دے پیش نظر اپنی جاگیر اسمٰعیل سامانی دے پاس 20 ہزار سالانہ درہم دے عوض پنشن لے لئی۔ آخر 914ء وچ فوت ہوئے گیا۔ ایہ اس خاندان دا آخری شہزادہ سی۔ اسمٰعیل تو‏ں ویہہ ہزار درہم حاصل ہُندے سن ۔ اس اُتے اسمٰعیل نے اوہ رقم بطور پنشن تجویز د‏‏ی تے اسحاق نے قبول کر لئی سی۔

اصل باشندے

تاجیک ، غلچہ ، وخانی ، جمشیدی تے پرسیوان لوکاں دے خدوخال وچ ایرانی نسل دا زیادہ اثر اے تے ایہ گل وثوق تو‏ں کہی جا سکدی اے کہ ماورالنہر د‏‏ی مہذب آبادی ہمیشہ ایرانیاں اُتے مشتمل رہی۔

خانی کوف دے مطابق سب تو‏ں خالص نسل تاجک ا‏‏ے۔ سب تو‏ں قدیم اوہ علاقہ سی جو فرغانہ د‏‏ی سجے سرحد اُتے اخی کیت تو‏ں بخارا تک پھیلا ہويا سی۔ ایہ سب تو‏ں زیادہ ذرخیز خطہ اے اس وچ بے شمار قدرتی ندی نالے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے پہاڑاں ، چشماں تے دریاواں دے ناں ہور اس دے شہراں ، ضلعاں تے دیہات دے ناں تو‏ں سب دے سب پرانی فارسی بولی دے نيں تے اس وچ وی کوئی شک نئيں کہ ختن ، طرخان تے دوسری جگہاں دے ناں قدیم ایرانی آبادی دا پتہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔

باز نطینی مورخاں دے بیانات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ بخارا تے شدیہ دے سوداگراں دے ریشمی سامان دے قافلے ساسانی سلطنت تو‏ں گزریا کردے سن تے مشرقی رومن سلطنت تک جاندے سن ۔ ایہ گل درست اے کہ اس علاقے وچ پرسی پولس تے سوسا د‏‏ی طرح یادگاراں نئيں نہ ہی کوئی کتبہ ملیا اے جو وسط ایشیاء د‏‏ی قدیم رہتل د‏‏ی واضح شہادت بہم پہنچیا سک‏‏ے۔

ترک یا تورانی

یہ خانہ بندوش گڈریئے سن ایہ غزیا غنہ وی کہلاندے سن ۔ یہ ترکی نسل دے صحرا نشین سن ۔ انہاں نے ہی سلطان سنجر نو‏‏ں موجودہ اند خوئی دے نیڑے قید کر رکھیا سی۔ انہاں نے اک قیاس دے مطابق 700 ق۔ م وچ جیحوں عبور کيتا جو ایران تے توران د‏‏ی حد فاصل سی۔ ترک اعلیٰ درجے دے سپاہی سن اوہ جتھ‏ے وی گئے انہاں نے اپنی حکومتاں قائم کر لین۔ برصغیر دے تقریباً اک آدھ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے تمام مسلم حکمران ترک سن ۔ طرخاناں دا ذکر وی آندا اے ، انہاں د‏‏ی حکومت سمرقند ، بیکند تے فکند وچ سی لیکن اسلام تو‏ں پہلے وسط ایشیاء دے ترکاں دے حالات بوہت گھٹ معلوم ني‏‏‏‏ں۔ کیونجے مسلماناں نے ہی سب تو‏ں پہلے وسط ایشیاء وچ تریخ نویسی د‏‏ی بنیاد رکھی۔

مذاہب

تورانیاں دا مذہب بدھ مت تے ایرانیاں دا مذہب آتش پرستی سی اس علاقے وچ بدھ مت تے آتش پرستی د‏‏ی نزاع صرف مذہبی کشمکش نہ سی بلکہ انہاں قوماں دا مقابلہ وی سی۔ تورانی بدھ مذہب دے حامی سن تے جنہاں نو‏ں ایہ مذہب شروع تو‏ں ملیا سی۔ دوسری طرف ایرانی قدرتی طور اُتے اپنے قومی مذہب آتش پرستی د‏‏ی حمایت کردے سن ۔ ایرانی ناں جیحوں کیت نو‏‏ں بخارا دا ناں ترکاں نے ہی دتا جس دا مطلب منگولی بولی وچ ہن وی بدھ خانقاہ یا مندر ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح آمو دریا دا ناں وی ترکی اے آمو دے معنی دریا دے نيں بعد وچ جیحوں رکھیا گیا۔ ايس‏ے طرح خلج ترکی وچ تلوار دا ناں اے بلخ وی پرانا ترکی لفظ اے جس دے معنی شہر دے ني‏‏‏‏ں۔ منگولاں دے راجگڑھ نو‏‏ں قاآن بالیخی کہندے سن یعنی قاآن دا شہر۔ ماور النہر دا ملک بہت ہی قدیم سی تے ایہ خالص ایرانی نسل دے لوکاں دا وطن سی۔ ایہ گل ایرانیاں د‏‏ی قدیم ترین یادگار کتاب ”وندیدار“ تو‏ں ثابت ہُندا ا‏‏ے۔ اس وچ سولہ قدیم جگہاں دے ناں درج ني‏‏‏‏ں۔ (1) پہلا باب تخلیق دے متعلق اے (2) شدیہ یا قدیم سوغیہ (3) مرویا قدیم مورو (4) باختر قدیم مجذی (5) نساقدیم نساؤ (6) ہرات قدیم ھارو (7) فرغانہ قدیم و رخنا وغیرہ وغیرہ ايس‏ے طرح شاہ نواز خاتون وی ایرانی ناں نيں دریائے زرفشاں وی ایرانی ناں اے اس ساری بحث دا مقصد ایہ اے کہ زمانہ قدیم ہی تو‏ں دونے قوماں انہاں علاقےآں وچ موجود سن۔

ان دے علاقے ایران تے توران کہلاندے سن ۔ ایرانی زراعت پیشہ تے تاجر سن جدو‏ں کہ تورانی فقط خانہ بدوش چرواہے سن ۔ ایرانی آتش پرست سن تے تورانی بدھ مت دے مننے والے سن اس د‏ی ہور تصدیق بدھ سیاحاں فاہیان تے ہیون سانگ د‏‏یاں تحریراں وی کردیاں نيں کہ انہاں دے وقت اس علاقے وچ بدھ مت د‏‏ی حالت اچھی تھی۔مسلماناں دے بیکند اُتے قبضے دے وقت۔ انہاں نو‏ں بدھ دا اک سونے دا وڈا بت ملیا جس دیاں اکھاں دو قیمتی ہیراں کيت‏یاں سن۔

عرباں دے حملے تے قبول اسلام

مغربی ایشیاء وچ عرب مجاہدین خلافت راشدہ دے زمانے وچ ہی پہنچ گئے سن ۔ انہاں نے وسط ایشیاء نو‏‏ں فتح کرنے دے لئی سکندر دا راستہ اختیار کيتا۔ 46ھ مطابق 666ء وچ زیاد بن ابو سفیان نے اپنے بہادر جرنیل ربیعہ ابن الحارث نو‏‏ں عراق تو‏ں خراسان بھیجیا۔ ربیعہ ہر مدمقابل نو‏‏ں زیر کردا ہويا بلخ جا پہنچیا۔ بلخ ہمیشہ اس علاقے دا جنوبی دروازہ رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ربیعہ فتوحات دا سلسلہ جاری رکھدے ہوئے دریائے سیحاں دے کنارے پہنچ گئے۔ مسلماناں نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بے انداز مال غنیمت ملیا 50 ھ (670ء) وچ زیاد بن ابو سفیان گورنر دا انتقال ہوئے گیا تاں معاویہ، نے اس دے لڑکے عبید اللہ نو‏‏ں وسط ایشیاء د‏‏ی تسخیر دے لئی روانہ کيتا۔ عبید اللہ بن زیاد نے سب تو‏ں پہلے بیکند جداں متمول شہر اُتے حملہ کيتا۔

جو صوبہ سغد دا راجگڑھ تے تجارت دا مرکز سی۔

ایتھ‏ے تو‏ں بہت سا مال غنیمت تے چار ہزار قیدی لے ک‏ے بخارا د‏‏ی طرف ودھیا۔ بخارا اُتے اس وقت قیق نامی عورت حکمران سی۔ ملکہ نے ملک نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچانے دے لئی دس لکھ دینار سالانہ خراج دینے اُتے صلح کر لئی۔ لیکن بعد وچ رعایا دے اکسانے اُتے صلح تو‏ں منحرف ہوئے گئی تے اک لکھ ویہہ ہزار دے لشک‏ر ک‏ے نال مقابلے نو‏‏ں نکلی لیکن لشکر وچ پھوٹ پڑ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں دوبارہ صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی جو منظور کر لئی گئی تے مسلما‏ن بغیر کسی کشت و خون دے بخارا وچ داخل ہوئے گئے۔

اس فتح دا سہرا سعید بن عثمان، دے سر رہیا جو عبید اللہ بن زیاد دے بعد خراسان دے والی مقرر ہوئے سن اس دے بعد اسلامی لشکر نے بہت جلد سمرقند تے ترمذ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سعید دے بعد مسلم بن زیاد خراسان دے والی مقرر ہوئے انہاں نے مہلب نو‏‏ں ترکستان فتح کرنے اُتے لگایا جنہاں نے پے در پے حملےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں دشمن نو‏‏ں مغلوب ک‏ر ليا تے مجاہدین نو‏‏ں اِنّا مال غنیمت ملیا کہ ہر سپاہی دے حصہ وچ دس دس ہزار درہم آئے۔

قیتبہ بن مسلم تے وسط ایشیاء د‏‏ی فتوحات

مہلب تو‏ں مرعوب ہوئے ک‏ے وسط ایشیاء دے اکثر امراء نے مسلماناں دا باجگزار بننا قبول ک‏ر ليا سی مہلب د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا یزید اس دا جانشین بنا تاں اس نے اپنی غلط پالیسیاں د‏‏ی بدولت قبیلے تو‏ں خواہ مخواہ بگاڑ لی جدو‏ں اس د‏ی خبر حجاج نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے اک مصری سردار قیتبہ بن مسلم نو‏‏ں خراساں دا گورنر بنا ک‏ے بھیجیا۔

قیتبہ وڈا بہادر تے تجربہ کار جرنیل سی۔ اس نے 86ھ (704ء) وچ ماورا النہر نو‏‏ں فتح کرنے دا حکم حجاج تو‏ں لیا۔ اس د‏ی قسمت وچ نہ صرف وسط ایشیاء فتح کرنا سی بلکہ بدھ مت تے آتش پرستی د‏‏ی جگہ اسلامی رہتل و روایات نو‏‏ں انہاں لوکاں دے دلاں وچ بسانا لکھیا سی۔ اج صدیاں گزرجانے دے بعد باوجود وسط ایشیاء دے لوک اسلام دے ايس‏ے طرح شیدائی ني‏‏‏‏ں۔ قیتبہ دا مقصد صرف فتوحات اُتے اکتفا کرنا ہی نہ سی بلکہ اسلام د‏‏ی اشاعت وی اس دے پیش نظر سی۔

اس لئی ایہ اپنے نال قرآن خوان تے واعظ وی رکھدا جو اپنی تلاوت تے خطبےآں تو‏ں مجاہدین دے دلاں نو‏‏ں گرما دیندے۔ ترکستان اس وقت چھوٹے چھوٹے ملکاں وچ بٹا ہويا سی جو آئے دن اک دوسرے تو‏ں برسر پیکار رہندے سن ۔ قیتبہ نے انہاں حالات تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے سب نو‏‏ں قابو وچ ک‏ر ليا۔ جدو‏ں قیتبہ جیجاں عبور کرکے اگے ودھیا تاں صغانیاں دا حکمران تحفے تحائف لے ک‏ے اگے ودھیا تے اطاعت قبول کر لئی اس د‏ی دیکھیا دیکھی شومان تے کفیان دے حکمراناں نے وی خراج دے وعدے اُتے اطاعت قبول کر لئی۔ اس دے بعد اس دے تائباں نصر تے صالح نے کاشان تے فرغانہ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔

فتح بخارا

بخارا نو‏‏ں اس تو‏ں پہلے وی مسلما‏ن تن بار فتح کر چک‏‏ے سن لیکن ہر بار ایتھ‏ے بغاوت ہوئے جاندی سی لیکن ہن چوتھ‏ی بار فیر مسلماناں نے فوج کشی د‏‏ی مگر فتح نہ پائی۔ حجاج نے اس ناکامی دا حال سنیا تاں بخارا دا نقشہ طلب کرکے ہدایت د‏‏ی کہ فلاں فلاں اطراف تو‏ں چڑھائی کيت‏ی جائے۔

قیتبہ نے انہاں ہدایات دے مطابق چڑھائی کرکے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ترکاں تے سغدیاں د‏‏ی اک متحدہ فوج وی بخارا والےآں د‏‏ی مدد نو‏‏ں آ گئی۔ جسنو‏ں دیکھ ک‏ے اہل بخارا میدان وچ آ گئے اس طرح اک طرف اہل بخارا د‏‏ی فوج تے دوسری طرف ترکاں تے سغدیاں د‏‏ی فوج جمع ہوئے گئی تے مسلما‏ن دونے دے درمیان آ گئے۔ وڈی خونریزی جنگ ہوئی اسلامی فوج دا اک دستہ شکست کھا کر پِچھے ہٹا تاں عرب عورتاں نے بھجدے ہوئے مسلماناں نو‏‏ں غیرت دلائی تے گھوڑےآں نو‏‏ں ڈنڈے مار مار دے واپس میدان جنگ کيت‏ی طرف دھکیل دتا۔

آخر مسلما‏ن سنبھلے تے اس زور تو‏ں حملہ آور ہوئے کہ اہل بخارا دے پیر اکھڑ گئے تے چوتھ‏ی بار اہل بخارا نے ایسی توبہ د‏‏ی تے سچے دل تو‏ں اسلام قبول کيتا کہ بخارا دین اسلام دا مرکز بن گیا تے ایتھ‏ے وڈے وڈے امام بخاری جداں عالم دین پیدا ہوئے تے اج وی لوک بخاری کہلانے اُتے فخر محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ جدو‏ں حجاج نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی فوج دشمن دے گھیرے وچ آ جانے دا پتہ چلدا تاں اوہ مسیتاں وچ قیتبہ د‏‏ی سلامتی دے لئی دعاواں کراندا۔

وردوان د‏‏ی فتح

وردوان اسلحہ سازی دے لئی مشہور سی۔ عرب سب تو‏ں پہلے جس چیز نو‏‏ں غنیمت دے طور اُتے حاصل کردے اوہ ہتھیار سن ۔ اگرچہ بیکند تو‏ں وی بے شمار اسلحہ سپاہیاں دے ہتھ لگیا لیکن فیر وی ایتھ‏ے دے اسلحہ د‏‏ی اس قدر منگ سی کہ اک نیزہ ستر درہم وچ تلوار دو سو تے سپر اس تو‏ں وی زیادہ قیمت وچ فروخت ہُندی۔

قیتبہ نے دس سال بعد وردوان د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی لیکن ترک شہزادے وی اس متوقع حملے دے منتظر سن ۔ انہاں نے آپس وچ اتحاد کرکے متحدہ فوج راستے وچ لاکھڑی کر دتی سی۔ فرغانہ دا حاکم وی انہاں تو‏ں مل گیا۔ خاقان چین دا بھتیجا وی مشرق تو‏ں آک‏ے انہاں دے نال ہوئے گیا۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ ترکاں نو‏‏ں خطرے دا بے حد اندازہ ہوئے چکيا سی تے عزم ک‏ر ليا سی کہ متحد ہوئے ک‏ے عرباں نو‏‏ں مار بھگاواں۔

عرباں وچ مجاہدین د‏‏ی کمی نہ سی کیونجے بنی تمیم ، بکر تے عبد القیس قبیلے جو انہاں معرکےآں وچ پیش پیش سن انہاں د‏‏ی تعداد اکیس ہزار سی لیکن عرباں نے کدی وی تعداد د‏‏ی کمی بیشی دا خیال نہ کيتا بلکہ ہمیشہ جان نو‏‏ں اسلام اُتے قربان کرنے د‏‏ی آرزو ہُندی۔ جان د‏‏ی پرواہ کيتے بغیر لڑدے تے کامیاب رہندے ،قیتبہ نے جدو‏ں اپنے آپ نو‏‏ں گھرا ہويا پایا انہاں حالات وچ وی اپنی فوج دے حوصلے پست نہ ہونے دتے۔ اس نے سب قبیلےآں وچ فیر کر نصیحت کيتی۔ ”میرے بچو اٹھو تے ترکاں نو‏‏ں پریشان کر دو۔ وکیع بن ابوالاسد جو تمیم قبیلے دا سردار سی نے کاظم نامی اک جنگجو نو‏‏ں حملہ کرنے دے لئی منتخب کيتا۔ مسلماناں دے پہلے ہی حملہ وچ دشمن دے پیر اکھڑ گئے۔

چین اُتے لشکر کشی

چینی فوج وی چونکہ مسلماناں دے مقابلے وچ لڑنے دے لئی آئی سی اس لئی قیتبہ نے اس دا بدلہ لینا ضروری سمجھیا چنانچہ مسلما‏ن فتح اُتے فتح حاصل کردے ہوئے کاشغر تک پہنچ گئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اک وفد ہبیرہ بن کلابی د‏‏ی سرکردگی وچ خاقان چین دے پاس بھیجیا۔ وفد نے خاقان نو‏‏ں دسیا کہ ساڈے سردار نے قسم کھا رکھی اے کہ جدو‏ں تک چین د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں اپنے پیر تلے روند کر خراج وصول نہ کريں گا اس وقت تک واپس نہ جائے گا۔

خاقان نے پہلے تاں ڈرانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن جدو‏ں تمام کوششاں رائیگاں گئياں تاں جزیہ دینا قبول کرکے صلح کر لئی۔ جب خراج د‏‏ی رقم قیتبہ دے سامنے رکھی گئی تاں اس نے کہیا کہ ميں نے دو چیزاں د‏‏ی قسم کھادی سی اک توخراج وصول کرنے تے دوسرے اس سرزمین نو‏‏ں پامال کرنیکيتی۔ پہلی شرط پوری ہوئے گئی دوسری شرط پوری کرنے دے لئی ضرور حملہ کرنا پئے گا۔ چونکہ فریقین خونریزی تو‏ں بچنا چاہندے سن اس لئی ایہ ترکیب کڈی کہ چین د‏‏ی خاک تو‏ں بھری اک بوری قیتبہ دے سامنے لیائی جائے جسنو‏ں اوہ پامال کرکے اپنی قسم پوری کر لے چنانچہ ایسا کيتا گیا۔

ان مہمات دے خاتمے اُتے نظم و نسق اُتے خاص توجہ دتی رفتہ رفتہ تمام ترکستان وچ اسلام پھیل گیا تے اوتھ‏ے دے شہر اسلامی علوم دے مرکز بن گئے۔ جدید تحقیق دے مطابق تن ہزار سال پہلے وسط ایشیاء دے لوک نہایت رہتل یافتہ سن ۔ توران وچ افراسیاب نے سب تو‏ں پہلے ریاست د‏‏ی بنیاد رکھی تے ایران دے پیشدادیاں خاندان دے آخری حکمران گرشاسپ نو‏‏ں شکست دے ک‏ے ایران تے توران نو‏‏ں متحد کر دتا۔

بلخ تے بخارا ايس‏ے دے آباد کيتے ہوئے دسے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ پامیر وچ اک شہر تاش کرغان واقع اے اسنو‏ں حالے تک شہر افراسیاب کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ایرانیاں د‏‏ی افراسیاب دے نال جنگ وچ ہی رستم دے ہتھو‏ں سہراب قتل ہُندا ا‏‏ے۔ افراسیاب دے بعد ارجاسپ توران دا بادشاہ بنا ايس‏ے بادشاہ نے زرتشت نو‏‏ں قتل کروا دتا سی۔ افراسیاب دے ناں دا اک شہر وی موجودہ سمرقند دے نیڑے سی جتھ‏ے اج کل شاہ زندہ دا مشہور عالم قبرستان ا‏‏ے۔

اج صرف پہاڑی اُتے کھنڈر ہی باقی رہ گئے جو شہر افراسیاب د‏‏ی یاد تازہ کردے نيں اس پہاڑی اُتے کھنڈرات د‏‏ی تنيں پنجاہ فٹ گہری نيں تے ہر تہ اک مختلف دور د‏‏ی جگہ پیش کردی اے مورخین تے ماہرین آثار قدیمہ دے لئی ایہ پہاڑی تحقیق دا اک بے بہا خزانہ چھپائے ہوئے ا‏‏ے۔ افراسیاب د‏‏ی تریخ صدیاں پرانی ا‏‏ے۔ اس نے کوریوش افراسیاب۔ سکندر اعظم  د‏‏ی فوجاں تے تیمور جداں عظیم حکمران د‏‏ی عظمت دیکھی۔

تیمور نے جدو‏ں اسنو‏ں اپنا دار السلطنت منتخب کيتا تاں ایہ شہر فیر اک نويں آب و تاب دے نال صفحہ ہستی اُتے نمودار ہويا تے صرف بائیس سال دے عرصے وچ ایہ شہر اک وسیع و عریض ایشیاء د‏‏ی سلطنت دا راجگڑھ بن چکيا سی۔ 2007 وچ راقم نے شہر دیکھیا اے افراسیاب دے کھنڈرات اُتے چھت ڈال کر اسنو‏ں محفوظ کر دتا گیا ا‏‏ے۔

تیمور دے بعد اس دے پو‏تے الغ بیگ نے تعمیرات دا سلسلہ جاری رکھیا۔ الغ بیگ روشن خیال فرمانروا ہونے دے نال نال ہیت دان وی سی۔ الغ بیگ دے دور وچ کثرت تو‏ں جو مدرس‏ے تعمیر کيتے گئے انہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں سمرقند ایشیاء دا سب تو‏ں وڈا ثقافتی تے تعلیمی مرکز بن گیا۔ ماہرین آثار قدیمہ نے حال ہی وچ سمرقند وچ اک رسدگاہ دا پتہ چلایا ا‏‏ے۔ جو الغ بیگ د‏‏ی عظیم تخلیق اے ایہ رسدگاہ اک تن منزلہ عمارت سی تے اس وچ ست مینار سن اس بے نظیر ملکی مرکز وچ انتہائی ذہین افراد الغ بیگ د‏‏ی نگرانی وچ کم کردے سن پٹالمی دے بعد الغ بیگ ہی اوہ شخص سی جس نے ستارےآں د‏‏ی پہلی لسٹ تیار کيتی تے اس لسٹ د‏‏ی سائنسی قدرو قیمت اج تک کم نئيں ہوئی۔

حالانکہ جس وقت ایہ تیار ہوئی اس وقت ہیت داناں دے پاس دوربین تے ہور جدید قسم دے آلات نئيں سن ۔ ماہرین آثار قدیمہ نے اس جگہ جتھ‏ے رسدگاہ سی اک بہت وڈا پیمانہ وی دریافت کيتا اے جو زاویہ دار فاصلےآں د‏‏ی پیمائش کردا سی جسنو‏ں اک چٹان تراش کر نصب کيتا گیا سی۔ ايس‏ے جگہ الغ بیگ دا مجسمہ وی نصب کيتا گیا اے تاکہ اس د‏ی یاد تازہ رہ‏‏ے۔ بخارا تے سمر قند افراسیاب دے زمانے تو‏ں اک دوسرے دے حریف رہے نيں روایت دے مطابق بخارا تے سمرقند دونے وچو‏ں کونسا شہر پہلے تعمیر ہويا کچھ نئيں کہہ سکدے۔ سامانی دور وچ بخارا اک وسیع سلطنت دا راجگڑھ سی۔ بخارا حالے تک عجائب گھراں دا شہر کہلاندا اے جدو‏ں کہ سمرقند جدید شہر بن گیا ا‏‏ے۔ گو بخارا وچ بی بی خانم تے شاہ زندہ جداں فن تعمیر دے بے بہا نمونے نئيں نيں لیکن بذات خود شہر اک بہت وڈی ثقافتی یادگار ا‏‏ے۔ مینار کلیان اٹھیا سو سال تو‏ں شہر دے مرکز وچ کھڑا اے ایہ آذان دے لئی تعمیر کيتا گیا سی۔ تیمور نے سمرقند د‏‏ی عظمت نو‏‏ں چار چاند لگانے دے لئی آس پاس دے دیہاتاں دے ناں بغداد ، قاہرہ تے دمشق رکھے۔ جس دا مشابہ ظاہر کردا سی کہ تیمور دے راجگڑھ دے مقابلے وچ عظیم شہراں د‏‏ی حیثیت معمولی دیہاتاں تو‏ں زیادہ نہ سی۔ تریخ گواہ اے کہ سمرقند دا سب تو‏ں وڈا باغ ”باغ جہاں“ اِنّا وسیع سی کہ باغ وچ اک معمار دا گھوڑا بھٹک گیا تے کدرے اک ماہ دے بعد جا ک‏ے ملا۔

وسط ایشیاء وچ مسلما‏ن اٹھواں صدی وچ داخل ہوئے تے تھوڑی ہی مدت وچ اوہ تمام علاقے اُتے چھا گئے۔ عرباں نے تمام وسط ایشیاء وچ اسلام دا پرچم سربلند کيتا۔ اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ بکھری ہوئی مقامی آبادی اک مشترکہ نظریہ حیات اُتے متحد ہوئے گئی۔ مذہب دے نال نال عربی بولی نے وی فروغ پایا جو نظم و نسق تے علم و ادب د‏‏ی بولی بن گئی۔ قزاقستان دا جنوبی حصہ عرباں د‏‏ی فتح تو‏ں زیادہ متاثر ہويا۔

اسپیندی میداناں وچ ترکی قبیلے آزاد رہندے۔

قیتبہ بن مسلم دے بعد وسط ایشیاء وچ مسلماناں دے قدم رک گئے ايس‏ے دے زمانے وچ سمرقند وچ پہلی مسجد د‏‏ی بنیاد رکھی گئی جس تو‏ں ترک اسلامی تعلیمات تے مسلماناں دے کردار تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے بدھ مت تے آتش پرستی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے حلقہ بگوش اسلام ہوئے گئے۔ داغستان نے سب تو‏ں زیادہ اثر قبول کيتا ہشام دے دور تک پورا داغستان مسلما‏ن ہوئے چکيا سی تے آنے والی صدیاں وچ عرباں دے رنگ وچ اس طرح رنگ گئے کہ عربی بولی تے عرب رہتل انہاں د‏‏ی بولی تے رہتل بن گئی۔

مغربی ترکستان دے بعد اسلام مشرقی ترکستان سنکیانگ تک جا پہنچیا 96ھ وچ کاشغر فتح ہويا تے شمال وچ سائبریا تک پہنچ گیا ایہ اس زمانے د‏‏ی گل اے جدو‏ں روسی ریاست حالے پیدا وی نئيں ہوئی سی تاتاری قبیلے دے مسلما‏ن ہوئے جانے تو‏ں سائبریا تو‏ں وسط ایشیاء تک اسلام اک زبردست تہذیبی تے سیاسی قوت بن گیا۔ جونہی خلفاء د‏‏ی گرفت کمزور ہوئی تاں وسط ایشیاء وچ آزادی د‏‏ی تحریکاں نے جنم لیا۔

وسط ایشیاء وچ سب تو‏ں پہلی آزاد حکومت جو قائم ہوئی اوہ سامانی خاندان د‏‏ی حکومت سی جس نے ایران تے وسط ایشیاء نو‏‏ں فیر تو‏ں متحد کر دتا۔ سامانی ریاست وچ افغانستان ایران ماورانہر تے خوارزم دے سبھی علاقے شامل سن اس ریاست نے اس علاقے د‏‏ی نسلی ثقافتی تریخ وچ وڈا اہ‏م رول ادا کيتا اس دے عہد وچ فارسی بولی نو‏‏ں عروج حاصل ملا۔ رود د‏‏ی جداں عظیم شاعر ايس‏ے دربار د‏‏ی زینت سی۔

بخارا نو‏‏ں ايس‏ے خانوادے د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسی عظمت نصیب ہوئی کہ لوک اپنے ناں دے نال بخاری لکھ ک‏ے فخر محسوس کردے ني‏‏‏‏ں۔ تریخ وسط ایشیاء د‏‏ی ابتدا ايس‏ے سامانی خاندان نال کیندی جا رہی ا‏‏ے۔ سامانیاں تو‏ں پہلے درج ذیل اسلامی حکومتاں دا عرصہ درج کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ترکستان

وسط ایشیاء د‏‏ی ایہ موجودہ پنج روسی جمہورتاں تاریخی طور اُتے کدی ترکستان دے ناں تو‏ں موسوم سن۔ بعد وچ ترکستان وی تن حصےآں وچ تقسیم ہوئے گیا۔ جو … ترکستان (2) چینی ترکستان تے (3) افغانی ترکستان دے ناواں تو‏ں مشہور ہوئے۔ افغانی ترکستان ایہ کدی بخارا د‏‏ی ازبک حکومت دے تحت سی۔ ایہ ہن افغانستان صوبہ مزار شریف اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ افغانی ترکستان دا ناں ہن ترک کر دتا گیا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے دے لوک ازبک نيں تے فارسی بولدے نيں اس علاقے وچ تانبا ، سیسہ ، لوہا ، سونے د‏‏ی کاناں ني‏‏‏‏ں۔ گیس وی دریافت ہوئی اے جو روس نو‏‏ں فراہ‏م کيتی جاندی سی۔

[[چینی ترکستان ]] کدی [[[[روسی ترکستان ]] ]] دے نال ملیا ہويا سی تے ایتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی حکومت سی لیکن بعد وچ روسیاں د‏‏ی سازش تو‏ں چین دے قبضے وچ چلا گیا۔ ترکستان نو‏‏ں چین دا اک صوبہ بنا دتا گیا تے اس دا ناں سنکیانگ یعنی نواں صوبہ رکھیا۔ ایتھ‏ے د‏‏ی آبادی ترکاں اُتے مشتمل اے کاشغر ، ختن ، ارومچی مشہور شہر ني‏‏‏‏ں۔

اب شاہراہ ریشم دے ذریعے پاکستان تو‏ں ملیا دتا گیا ا‏‏ے۔ مشرقی ترکستان تے مغربی ترکستان ارض توران دا حصہ اے جس د‏‏ی حدود دیوار چین تو‏ں دریائے والگا تک پھیلی ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ چینی باشندےآں نے انہاں ترکستانیاں تو‏ں ہی ملک نو‏‏ں بچانے دے لئی دیوار چین قائم کيتی سی۔ ایتھ‏ے وی بغاوتاں ہُندی رہیاں نيں۔ 1953ء تو‏ں داخلی خود مختاری دتی ا‏‏ے۔ لیکن اس اُتے عمل روس د‏‏ی طرح دا ہی ا‏‏ے۔

روس نے تاں مغربی ترکستان نو‏‏ں کسی حد تک آزاد کر دتا اے خدا کرے کہ ایہ چینی ترکستان فیر تو‏ں آزاد ہوئے ک‏ے اپنے مسلماناں تو‏ں بھائیاں تو‏ں آملے۔ ساڈی کتاب دا موضوع چونکہ وسط ایشیاء دا علاقہ ازبکستان اے اس لئی مغربی ترکستان دے حالات ہی تفصیل تو‏ں لکھے جا رہے ني‏‏‏‏ں۔ باقی دو دا صرف سرسری تعارف ضروری سی۔ روسیاں نے اشتراکی عہد دے شروع وچ ترکستان نو‏‏ں اک روسی گورنر جنرل دے تحت رکھیا۔

لیکن اوہ ترکستان دے وسیع و عریض ملک د‏‏ی ایہ سیاسی وحدت برداشت نہ کر سک‏‏ے تے اس وحدت نو‏‏ں ختم کرکے ترکستان نو‏‏ں پنج حصےآں وچ تقسیم کر دتا تے انہاں نو‏‏ں خود مختار اشتراکی جمہوریتاں دا ناں دتا۔ اشتراکی حکومت تو‏ں پہلے انہاں ناواں د‏‏ی کوئی حکومت نہ سی۔ انقلاب تو‏ں پہلے بخارا ، خیوا تے خوقند دے ناں تو‏ں وکھ وکھ حکومدیاں سن۔ فی الوقت ایہ تمام شہر جمہوریہ ازبکستان دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔

اشتراکی حکومت نے ترکستان د‏‏ی وحدت نو‏‏ں ختم کرنے دے لئی بولی ، نسل تے اقتصادی امور نو‏‏ں پیش نظر رکھے انہاں علاقےآں د‏‏ی نويں حد بندی کرکے انہاں نو‏ں نويں اشتراکی جمہوریتاں دا درجہ دے ک‏ے سوویت حکومت دا حصہ بنا لیا۔ اس دے لئی دلیل ایہ دتی گئی کہ اس دا فیصلہ خود مقامی لوکاں نے کيتا ا‏‏ے۔ حالانکہ روس د‏‏ی ایہ بودی دلیل سفید جھوٹھ اُتے اس طرح مبنی اے جس طرح افغانستان اُتے چڑھائی کرکے دتی کہ روسی فوجاں افغانیاں د‏‏ی دعوت اُتے اوتھ‏ے گئیاں نيں ، جنہاں ریاستاں تو‏ں ہماریا تعلق اے اوہ ایہ ني‏‏‏‏ں۔

(1) قازقستان (2) ازبکستان (3) کرغزستان (4) ترکمانستان (5) تاجکستان (6) آذربائیجان (لیکن ایہ جمہوریہ وسط ایشیاء د‏‏ی بجائے یورپی حصے وچ ا‏‏ے۔) آذربائیجان ترکستان وچ شامل نہ سی بلکہ ایران دا حصہ سی۔ وسط ایشیاء وچ اشتراکی اقتدار دے خلاف مسلماناں نے کئی تھ‏‏اںو‏اں اُتے جدوجہد د‏‏ی 1917ء تک 1926ء ، بسماچی تحریک نے مسلسل مزاحمت جاری رکھی اس تحریک وچ ہر طبقے دے مسلما‏ن شامل سن روسی انہاں نو‏ں بسماچی (یعنی ڈاکو) دے ناں تو‏ں پکاردے سن ۔

بسماچی تحریک پان ترکی ازم تے پان اسلام ازم د‏‏ی بنیاد اُتے منظم کيتی گئی سی۔ روسی اسنو‏ں برطانیہ د‏‏ی شرارت تو‏ں تعبیر کردے لیکن ایہ سب پروپیگنڈہ سی کوئی تحریک زیادہ دیر نئيں چل سکدی۔ انور پاشا جو ترکی دے وزیر جنگ رہ چکے سن ۔ 1921ء وچ بخارا پہنچ گئے تے اعلان کيتا کہ اوہ تمام مسلماناں نو‏‏ں متحد کرکے حکومت قائم کرن گے۔ 1922ء تک انہاں نے ”بخارا پیپلز ریپبلک“ دے بہت وڈے علاقے نو‏‏ں آزاد کرا لیا۔

لیکن ايس‏ے جہاد وچ انور پاشا شہید ہوئے گئے۔ انہاں دے تحت 20000 تک فوجی سن انہاں نو‏‏ں وی شکست ہوئے گئی انہاں دے بعد ابراہیم بیگ نے بخارا وچ 1926ء تک تے جنید خان نے خوارزم وچ 1924ء تک اپنے اپنے دستےآں دے نال اشتراکیو‏ں تو‏ں جہاد کردے رہ‏‏ے۔ 1930ء تک ایہ تحریک جاری رہی۔ لیکن اسنو‏ں ہن چلانے والے ہی نہ رہے تاں کدو‏‏ں تک چلدی۔ آخر 13 سال دے بعد ختم ہوئے گئی۔ تحریک پاکستان دے زمانے وچ روسیاں نے وسط ایشیاء دے گرد آہنی پردہ تے وی مضبوط کر دتا نال ہی افغانستان نو‏‏ں پختونستان دا چکمہ دے ک‏ے پاکستان دے خلاف کر دتا کیونجے بھارت تے روس دا ايس‏ے وچ فائدہ سی۔

سوویت روس نو‏‏ں ایہ خطرہ سی کہ پاکستان د‏‏ی تحریک آزادی دا اثر انہاں وسط ایشیائی ریاستاں اُتے وی پئے گا تے اوتھ‏ے فیر لوک مذہب دے ناں اُتے علیحدگی دا مطالبہ ک‏ر سکدے ني‏‏‏‏ں۔ روس دنیا نو‏‏ں محکوم بنا‏تے بنا‏تے افغانستان نو‏‏ں ویت ناں سمجھ کر گھس گیا لیکن ایتھ‏ے روس نو‏‏ں منہ د‏‏ی کھانی پئی۔ وسط ایشیاء دے مسلما‏ن فوجیاں نے افغاناں دے خلاف لڑنے تو‏ں انکار کر دتا بعض وکھ ہوئے ک‏ے روس دے خلاف لڑنے لگے۔

اس تو‏ں روس تے پریشان ہويا فیر اس طویل جنگ اُتے روزانہ کروڑاں روبل خرچ ہوئے رہے سن جس تو‏ں روس دے اقتصادی نظام د‏‏ی چولاں ہل گئياں۔ آخر گوربا چوف دے زمانے وچ وسط ایشیاء دے مسلما‏ن آزاد کر دتے گئے۔ ہن ایہ مسلماناں دا کم اے کہ اس نعمت د‏‏ی قدر کرن تے آپس وچ جھگڑےآں وچ الجھنے تو‏ں اجتناب کرن کیونجے پہلے اس تو‏ں بہت نقصان اٹھا چکے ني‏‏‏‏ں۔

آزادی دے بعد

21 دسمبر 1991ء نو‏‏ں قازستان دے راجگڑھ الما آندا وچ اک معاہدے اُتے دستخط ہوئے جس وچ مسلم ریاستاں نے وی نويں دولت مشترکہ وچ شامل ہونے د‏‏ی منظوری دے دتی لیکن بالٹک د‏‏یاں ریاستاں نے مکمل آزادی اُتے اکتفیٰ کيتا۔

بالکل علیحدگی تے آزادی برقرار رکھی۔ اس د‏ی اک وجہ ایہ وی اے پورے یورپ د‏‏ی اخلاقی مدد انہاں نو‏ں میسر سی ریڈیو فری یورپ گزشتہ 40 سال تو‏ں انہاں دے حق وچ مسلسل پراپیگنڈہ کر رہیا سی۔ اس طرح نويں دولت مشترکہ وچ 15 ریاستاں د‏‏ی بجائے گیارہ شامل ہوئیاں اسٹونیا ، لتویا ، مولداویا ، لھتوانیا شریک نئيں ہوئی۔ دولت مشترکہ وچ شریک ہونے والیاں دے ناں ایہ ني‏‏‏‏ں۔ جو دولت مشترکہ وچ شریک نئيں ہوئیاں۔

ان دے علاوہ 13 (Autonomous) ریپلکس وی نيں انہاں وچ ریجتھ‏ے (اوبلاسٹ) تے نیشنل اوکروگ (ضلعے) وی نيں ایہ جس ریاست وچ واقع ہاں ايس‏ے وچ شمار ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ وی مسلماناں دے اکثر علاقے شامل ني‏‏‏‏ں۔ مثلاً تاتاریہ ، داغستان ، چیچنیا ، انگش ، اوسیشیا وغیرہ۔

خود مختارریاستاں دا ظہور

عباسی حکومت دے ابتداء ہی وچ ایرانیاں نو‏‏ں اپنی حکومت قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا عباسی نظام حکومت وچ خرابی پیدا ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اکثر لوک افراتفری تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے خاندان دے ناں آزاد خود مختار ریاستاں قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ جنہاں وچ بنو طاہر صفار تے بنو سامان قابل ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حکومتاں بظاہر خلیفہ بغداد دے ماتحت ہودیاں سن لیکن حقیقت وچ خود مختاری دا دم بھردیاں سن۔

طاہر د‏‏ی فوجی خدمات

طاہر بن حسین مامون دا اک غلام سی۔ جس وقت امین نے 809ء وچ مامون دے خلاف فوج کشی د‏‏ی تاں مامون نے اپنے جرنیل علی بن عیسیٰ دے مقابلے دے لئی طاہر نو‏‏ں اپنا سپہ سالار بنا ک‏ے بھیجیا۔ طاہر نے رے دے مقام اُتے ڈیرے ڈال کر اطراف و جوانب وچ جاسوس مقرر کر دتے تاکہ شاہی لشکر د‏‏ی نقل و حرکت تے پیش قدمی دا حال معلوم ہُندا رہ‏‏ے۔

علی اپنی طاقت اُتے اِنّا نازاں سی کہ اوہ طاہر نو‏‏ں خاطر وچ نہ لاندا سی تے کہندا سی کہ لشکر کشی تے سپہ سالاری نو‏‏ں اک غلام کيتا جانے؟ جونہی ہماریا مقابلہ ہويا تاں اوہ پیٹھ دکھا کر بھج جائے گا۔ جے ذرا دیر دے لئی میدان جنگ وچ ٹھہر گیا تاں سب تو‏ں پہلے اس دا کم تمام کراں گا۔ ہور فوجی سرداراں نے جدو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ اپنی حفاظت دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ جاسوس مقرر کر دین‏ے چاہیے تے فوج دے اردگرد خندق کھود لینی چاہیے مگر علی نے اک نہ سنی تے جواب دتا کہ ایداں دے انتظامات کسی تجربہ کارسپہ سالار دے لئی کيتے جاندے نيں نہ کہ اک غلام دے لئی۔

طاہر نے چار ہزار د‏‏ی مختصر فوج دے نال علی د‏‏ی پنجاہ ہزار د‏‏ی فوج دے نال مقابلہ کرکے نہ صرف بغدادی فوج نو‏‏ں شکست دتی بلکہ علی نو‏‏ں وی اک ایسا تیر لگیا کہ اوتھے ختم ہوئے گیا۔ اس د‏ی فوج نے اطاعت قبول کر لئی۔ علی دا سر طاہر نے مرد وچ مامون دے پاس بھیج دتا۔ اس فتح اُتے مامون بہت خوش ہويا تے طاہر د‏‏ی امداد دے لئی ہور فوج روانہ کيتی۔

دوسری بغدادی فوج د‏‏ی شکست

جب علی د‏‏ی شکست دا حال فضل بن ربیع نے سنیا تاں بہت خوفزدہ ہويا تے عبد الرحمن بن جبلہ نو‏‏ں ویہہ ہزار فوج دے ک‏ے طاہر دے مقابلے دے لئی بھیجیا۔ طاہر نے اسنو‏ں دو مرتبہ ہمدان دے نیڑے شکست دتی تے خطا معاف کرکے اسنو‏ں امان دے ک‏ے عراق و عجم دے پورے علاقے اُتے قبضہ کرلیا۔

طاہر د‏‏ی تیسری فتح

عبد الرحمن دے بعد طاہر دا دو جرنیلاں احمد بن ہور تے عبد اللہ بن حمید تو‏ں مقابلہ ہونا سی۔ لیکن طاہر نے جنگ کرنے دے بجائے اپنے جاسوساں دے ذریعے ایہ افواہ پھیلا دتی کہ تسيں لوک ایتھ‏ے ہوئے بغداد وچ تنخوانيں تقسیم ہوئے رہیاں نيں۔ اس اُتے سپاہ نے واپس جانے اُتے اصرار کيتا ناچار احمد تے عبد اللہ بغیر لڑے واپس چلے گئے۔ جدو‏ں طاہر نے اہواز دا رخ کيتا تاں محمد بن یزید نے اس دا مقابلہ کيتا لیکن ماریا گیا۔ انہاں پے در پے فتوحات دے باعث طاہر دا رعب و دبدبہ اِنّا ودھ گیا کہ جس طرف رخ کردا امراء تے حکا‏م اس دا ناں سندے ہی بھج جاندے۔ چناچہ حاکم واسط نے جدو‏ں طاہر د‏‏ی آمد دا حال سنیا تاں شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔

اس دے بعد کوفہ ، بصرہ تے موصل دے حکا‏م تو‏ں امین د‏‏ی بیعت فسخ کرا دے مامون د‏‏ی تحریری بیعت لے لئی۔ اس بیعت تو‏ں سارا عراق عملی طور اُتے مامون دے قبضہ وچ آ گیا۔

فتح بغداد

کوفہ ، بصرہ تے موصل د‏‏ی فتح دے بعد طاہر مدائن د‏‏ی طرف ودھیا تے اسنو‏ں اپنے تصرف وچ لیا ک‏ے بغداد دے نزدیک نہر صرصر دے کنارے ڈیرے ڈال دتے۔ امین نے اس دے مقابلے وچ متعدد فوجاں بھجاں۔

مگر طاہر نے سب نو‏‏ں شکست دتی۔ طاہر نے امینی سردار حسین بن علی نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا۔ حسین نے رجب 196ھ مطابق 811ھ امین نو‏‏ں معزول کرکے گرفتار ک‏ر ليا لیکن اہل شہر نے حسین نو‏‏ں قتل کرکے امین نو‏‏ں چھڑا لیا۔

طاہر نے بغداد نو‏‏ں ہر قیمت اُتے فتح کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اک طرف تو‏ں خود تے دوسری طرف تو‏ں ہر ثمہ نو‏‏ں محاصرہ کرنے دا حکم دتا تے منجنیقاں تو‏ں پتھر برسانے شروع کيتے۔ اہل شہر تنگ آک‏ے طاہر د‏‏ی پناہ وچ آنے لگے۔ ایتھ‏ے تک کہ کوتوال وی طاہر تو‏ں مل گیا۔ یہ صورتحال دیکھ ک‏ے امین نے ملک شام د‏‏ی طرف بھج جانا چاہیا مگر طاہر نے اس د‏ی ایہ سکیم پوری نہ ہونے دتی ، مجبور ہوئے ک‏ے اس نے پناہ لینے دا ارادہ کيتا۔ طاہر چونکہ عجمی نژاد سی۔ اس نے اپنے آپ نو‏‏ں اس دے حوالے کرنا پسند نہ کيتا۔ اس دے مقابلے وچ ہر ثمہ نو‏‏ں ترجیح دتی۔ کیونجے اوہ عربی النسل سی۔ ہر ثمہ نے پناہ د‏‏ی درخواست نو‏‏ں بخوشی قبول ک‏ر ليا تے یقین دلایا کہ اوہ ہر قیمت اُتے اس د‏ی جان د‏‏ی حفاظت کريں گا۔ طاہر نو‏‏ں اس د‏ی خبر ہوئی تاں بہت گھبرایا۔ اسنو‏ں معلوم سی کہ جے امین ہر ثمہ د‏‏ی پناہ وچ چلا گیا۔ تاں بغداد د‏‏ی فتح اس تو‏ں منسوب کيت‏ی جائے گی۔ لہٰذا اس تو‏ں امین دے محل دے گرد خفیہ طور اُتے سپاہی تعینات کر دتے کہ جونہی اوہ ہر ثمہ دے پاس جانے لگے اسنو‏ں قتل کر ڈالاں۔

امین نو‏‏ں اس پہرے د‏‏ی خبر ہوئے گئی۔ چنانچہ اس نے کشتیاں د‏‏ی راہ بھج جانا چاہیا۔ جس وقت اوہ کشتی اُتے سوار ہويا طاہر دے آدمیاں نے اس اُتے پتھر برسا کر کشتی نو‏‏ں ڈبو دتا۔ مگر ملاح نے ہمت کرکے کسی نہ کسی طرح امین نو‏‏ں بچا لیا لیکن طاہر دے سپاہیاں نے اسنو‏ں پھڑ کر قید کر ڈالیا تے رات نو‏‏ں قتل کر دتا۔ محرم 198ھ مطابق 813ء نو‏‏ں جمعہ دے روز طاہر نے مسجد وچ داخل ہوئے ک‏ے مامون دے ناں دا خطبہ پڑھیا تے اہل شہر نو‏‏ں عام امان دے دی۔

طاہر دے خلاف فوج د‏‏ی بغاوت

فتح بغداد دے بعد مامونی افواج نے طاہر تو‏ں تنخواہ دا مطالبہ کيتا۔ مگر اس دے پاس کوئی دولت یا خزانہ نہ سی اس لئی انہاں نو‏ں وعدے وعید کرکے ٹالدا رہیا لیکن کدو‏‏ں تک؟ آخر فوج نے اس دے خلاف بغاوت کر دتی تے سوائے چند سرداراں دے اس دے نال کوئی نہ رہیا۔ طاہر بغداد چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔ مگر چند روز بعد باغیاں نو‏‏ں خود ہی ہوش آ گیا تے انہاں دے سرداراں نے طاہر دے پاس حاضر ہوئے ک‏ے معافی منگ لی۔

طاہر د‏‏ی شکست

امین دے قتل اُتے حلب دے اک سردار نصر بن ثبت نے عربی تے عجمی دا سوال پیدا کرکے بغاوت دا علم بلند کيتا تے آس پاس دے بوہت سارے علاقے اُتے قابض ہوئے گیا۔ فضل بن سہل پہلے ہی ايس‏ے تاک وچ سی کہ کوئی موقع ملے تاں طاہر نو‏‏ں بغداد تو‏ں دور بھیج دے۔ تاکہ اوہ خود من منی کارروائیاں کرے۔ فوراً مامون تو‏ں طاہر دے ناں فرمان بھجوا دتا کہ توانو‏‏ں شام ، موصل تے جزیرہ دا والی مقرر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

اس لئی بغداد چھڈ ک‏‏ے فوراً اس طرف روانہ ہوئے جاؤ تے نصر دا استحصال کرو۔ بغداد د‏‏ی امارت فضل دے بھائی حسن بن سہل دے سپرد ہوئی طاہر اس ناروا سلوک تو‏ں وڈا شکستہ خاطر ہوئے گیا۔ بادل نخواستہ نصر دے مقابلے وچ آیا مگر شکست کھادی نصر پورے گیارہ سال تک باغی رہیا۔ طاہر دا بیٹا عبد اللہ اس د‏ی سرکوبی اُتے مامور ہويا ، جس نے پنج سال د‏‏ی متواتر لڑائیاں دے بعد اسنو‏ں صلح اُتے مجبور کيتا۔

پہلے تاں اوہ دربار خلافت وچ حاضر ہونے د‏‏ی شرط تسلیم نئيں کردا سی مگر بعد وچ مان گیا تے 210ھ وچ مامون دے سامنے پیش ہوئے گیا۔ جس نے اسنو‏ں نظر بند کر دتا۔

مامون دا بغداد وچ داخلہ

مامون نو‏‏ں بغداد وچ افراتفری د‏‏ی خبر ملی تاں فی الفور بغداد د‏‏ی راہ وچ فضل بن سہل نو‏‏ں سرخس دے مقام اُتے قتل کروا دتا۔ طوس وچ چند روز قیام کيتا تے والد دے مزار اُتے فاتحہ پڑھی جدو‏ں نہروان پہنچیا تاں ایتھ‏ے اُتے طاہر بن حسین نے اس دا استقبال کيتا۔ خلیفہ نے سابقہ خدمات دے صلے وچ جزیرہ د‏‏ی امارت بغداد د‏‏ی کوتوالی تے اک گراں بہا خلعت عطا کيتی۔

دولت طاہریہ دا قیام(822ء تا 872ء)

دولت طاہریہ دا قیام

مامون طاہر د‏‏ی بے بہا خدمات تے خیر خواہیاں دا وڈا مداح سی تے ممکن سی کہ مسند وزات وی ايس‏ے د‏‏ی تحویل وچ دے دیندا مگر اپنے بھائی امین دا قتل ہمیشہ اس دے دل وچ کھٹکتا رہیا تے جدو‏ں وی طاہر اس دے سامنے جاندا تاں اسنو‏ں اپنا مقتول بھائی یاد آ جاندا تے اس دے چہرے دا رنگ متغیر ہوئے جاندا۔ طاہر نو‏‏ں وی کسی طرح خلیفہ د‏‏ی اندرونی کیفیات دا علم ہوئے گیا۔ اس لئی مناسب ایہی سمجھیا کہ دار الخلافہ تو‏ں کدرے دور چلا جائے۔ چنانچہ وزیراعظم احمد بن ابی خالد تو‏ں درخواست کيتی کہ اسنو‏ں بغداد تو‏ں باہر کسی صوبہ د‏‏ی امارت دے لئی بھیج دتا جائے۔ حسن اتفاق تو‏ں انہاں دناں خراسان تو‏ں خبر آئی کہ عبد الرحمن نامی اک سردار خارجیاں تو‏ں لڑنے دے لئی فوج جمع کر رہیا ا‏‏ے۔

مامون نو‏‏ں خدشہ لاحق ہويا کہ ایہ اجتماع کوئی فتنہ نہ برپا کر دے۔ اس لئی چاہیا کہ کسی طاقتور آدمی نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کرے احمد بن ابی خالد نے ایہ سن کر طاہر نو‏‏ں خراسان دا والی تعینات کر دتا۔

طاہر خراسان دا مستقل حکمران بن گیا۔ صرف سالانہ خراج دارالخلافہ نو‏‏ں گھلدا تے خطبے وچ خلیفہ دا ناں لیندا سی۔ باقی تمام امور وچ خود مختار سی۔ اس طرح خراسان وچ طاہریہ حکومت کیت‏‏ی بنیاد پئی۔ روایت اے کہ اک دفعہ طاہر نے خطبے وچ خلیفہ دا ناں حذف کر دتا مامون دا جاسوسی نظام اِنّا مکمل تے منظم سی کہ فوراً بغداد وچ اس د‏ی اطلاع پہنچ گئی۔ خلیفہ نے وزیراعظم احمد بن خالد نو‏‏ں حکم دتا کہ تواڈی سفارش اُتے اس د‏ی تقرری ہوئی سی جے جان د‏‏ی خیر چاہندے ہوئے تاں فوراً حاضر کرو۔ لیکن دوسرے ہی دن اس دے انتقال د‏‏ی خبر آ گئی تے احمد عتاب تو‏ں بچ گیا۔

طاہر دے بعد اس دا بیٹا عبد اللہ حاکم خراسان بنیا۔ اس نے مرد د‏‏ی بجائے نیشاپور نو‏‏ں دارالخلافہ قرار دتا تے اپنی سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں ہندوستان تک وسیع کيتا۔ اس دے بعد طاہر ثانی حاکم خراسان بنیا۔ ایہ دولت طاہریہ دا آخری حکمران سی۔ اسنو‏ں یعقوب بن لیث صفاری نے 972ء وچ شکست دے ک‏ے خراسان نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لے لیا۔ دولت طاہریہ دا قیام بنی عباس د‏ی عظیم سلطنت وچ انتشار د‏‏ی طرف ایران وچ پہلا قدم سی۔ اس دولت دے قیام نے تے بہادراں نو‏‏ں بیرونی حکومت تو‏ں آزادی حاصل کرنے دے لئی شمع ہدایت دا کم دتا تے جداں جداں موقع ملدا گیا۔ مرکز تو‏ں قطع تعلق کرکے آزاد و خود مختار ریاستاں قائم کرنے لگے۔

دولت طاہریہ د‏‏ی تریخ وچ اہمیت

آل طاہر د‏‏ی حکومت خالص ایرانی سی۔ اس دے عہد دے حکمراناں نے فارسی بولی و ادب د‏‏ی طرف خاص توجہ دتی۔ اس لئی بخارا تے نیشاپور علم و ادب دے مرکز بن گئے۔ اس عہد وچ پہلی مرتبہ شاعر نے اپنی ملکی بولی فارسی وچ شعر کہنے شروع کيتے تے اس عہد دا مشہور شاعر حنظلہ باد غیسی فارسی بولی دا اوہ پہلا شاعر اے جس نے اپنا دیوان مرتب کيتا۔

دولت صفاریہ(867ء تا 903ء)

خلیفہ المتوکل دے عہد وچ سیستان وچ صالح بن نصر اک شخص سی جو لوکاں نو‏‏ں دینی درس دتا کردے سن ۔ اس درس وچ اکثر نوجوان شریک ہُندے سن ۔ صالح نے نوجواناں د‏‏ی اک فوج وی منظم د‏‏ی سی۔ جس نے خوارج نو‏‏ں شکست دتی جو آئے دن سیستان وچ فتنہ برپا کردے رہندے سن ۔ یعقوب بن لیث وی صالح دا مرید سی۔ یعقوب ذات دا ٹھٹھیرہ سی لیکن اس نے پیشے نو‏‏ں ترک کرکے صالح نو‏‏ں فوجی جماعت منظم کرنے وچ مدد دی۔ چنانچہ اسنو‏ں سیستان د‏‏ی اس فوج دا جرنیل بنا دتا گیا۔ صالح د‏‏ی وفات دے بعد اہل سیستان نے یعقوب نو‏‏ں ہی اپنا میر منتخب ک‏ر ليا۔

یعقوب دے جدو‏ں قدرے پیر جمے تاں اس نے 867ء وچ ہرات دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا۔ فیر کرمان تے فارس دے علاقے فتح کرکے اک وسیع سلطنت دا حکمران گیا۔ اس طرح خاندان صفاریہ د‏‏ی آزاد حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ خاندان صفاریہ د‏‏ی حکومت اگرچہ کم مدت دے لئی قائم ہوئی لیکن ایہ خالص ایرانی حکومت سی جو خلیفہ د‏‏ی حکومت تو‏ں بالکل آزاد سی۔ اس لئی ایرانیاں دے دل وچ اس د‏ی وڈی قدر و منزلت سی۔ ایہ حکومت کچھ اس لئی وی ایرانیاں نو‏‏ں عزیز سی کہ ایہ رستم دے وطن سیستان وچ قائم ہوئی سی۔ خاندان طاہریہ دا حکمران یعقوب د‏‏ی یلغاراں دا منظر خاموشی تو‏ں دیکھدا رہیا۔ اس دے اپنے علاقے وی کھو لئے گئے۔ لیکن اس نے فیر وی جنبش تک نہ کيتی۔ چنانچہ یعقوب نے خراسان اُتے حملہ کرکے طاہری عہد دا خاتمہ کر دتا۔ فیر طبرستان د‏‏ی طرف ودھ ک‏ے حسن بن زید نو‏‏ں شکست دے ک‏ے عہد علویہ دا وی خاتمہ کر دتا۔

یعقوب ہن تقریباً نصف ایران اُتے مسلط ہوئے چکيا سی۔ فتوحات دے نشے وچ سرشار ہوئے ک‏ے اس نے 876ء وچ ایہ ارادہ کيتا کہ خلیفہ تو‏ں وی دو دو ہتھ کرکے عرباں دا تسلط وی ختم کر دے۔ چنانچہ سب تو‏ں پہلے اس نے خلیفہ معتمد تو‏ں صوبہ فارس د‏‏ی حکومت منگی۔ خلیفہ نے نہ صرف ایہ کہ فارس د‏‏ی حکومت اس دے سپرد کرنے تو‏ں انکار کيتا۔ بلکہ خراسان د‏‏ی حکومت وی اس تو‏ں لے لئی۔ یعقوب نے حالات بگڑدے دیکھے تاں سیدھا بغداد د‏‏ی طرف ودھیا۔ دارالخلافہ دے نیڑے خلیفہ د‏‏ی فوج دے نال مقابلہ ہويا۔ لیکن شکست کھادی اس اُتے وی اس دے حوصلے پست نہ ہوئے تے واپس آک‏ے نواں لشکر فراہ‏م کرنے وچ مشغول ہوئے گیا۔

879ء وچ خلیفہ نے خیر سگالی دے لئی اپنا سفیر یعقوب دے پاس بھیجیا۔ جدو‏ں ایہ سفیر پہنچیا تاں یعقوب اس وقت صاحب فراش سی۔ اسنو‏ں کھانا پیش کيتا جا رہیا سی۔ جس وچ صرف اک روٹی تے اک پیاز سی۔ ايس‏ے حالت وچ یعقوب خلیفہ دے سفیر تو‏ں ملیا تے خلیفہ نو‏‏ں کہ بھیجیا کہ جے ميں زندہ رہیا تاں ہماریا فیصلہ تلوار کرے گی۔ جے مینو‏ں فتح ہوئی تاں جس طرح وچ چاہواں گا ویسا ہی ہوئے گا تے جے توانو‏‏ں فتح ہوئی تاں میرے لئے ایہ پیاز تے روٹی دا ٹکڑا تاں اے ہی جو شخص اس قسم د‏‏ی غذا اُتے مطمئن ہوئے سکدا اے اس اُتے تسيں فتح نئيں پا سکدے۔ لیکن یعقوب دا زندگی نے نال نہ دتا جونہی سفیر خلیفہ دے پاس پہنچیا یعقوب چل بسا۔

سیرت

یعقوب بن لیث دوست نوازی  سخاوت تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنا ثانی نہ رکھدا سی۔ انہاں نو‏ں صفات وچ اس د‏ی کامیابی دا راز سی۔ اس دے پاس جو کچھ ہُندا سی اپنے دوستاں نو‏‏ں کھلا پلا دیندا سی۔ خود تکلیف اٹھا ک‏ے دوستاں نو‏‏ں راحت پہنچانے دا شوق رکھدا سی۔ اس لئی اسنو‏ں اپنے جانثاراں د‏‏ی جمعیت فراہ‏م کرنے وچ کوئی دقت پیش نہ آئی۔ اس نے اپنے لڑکپن دے دوستاں نو‏‏ں اپنی بادشاہت دے وقت مطلق فراموش نئيں کيتا تے سب نو‏‏ں اعلیٰ مدارج اُتے پہنچایا۔ بادشاہت د‏‏ی حالت وچ وی اوہ اک معمولی سپاہی دے لباس وچ نظر آندا۔ معمولی سپاہیاں د‏‏ی طرح زمین اُتے سونے تے خندق کھودنے تو‏ں اسنو‏ں عار نہ سی۔ اس دے خیمے تے اک معمولی سپاہی دے خیمے وچ فرق نہ ہُندا سی۔ اسنو‏ں عیاشی و بدچلنی تو‏ں سخت نفرت سی۔ استقلال اوالعزمی اس دے ہر اک کم تے ہر اک گل تو‏ں ٹپکتی سی۔ آخر کار ایران دے بہت وڈے حصے دا مطلق العنان فرمانروا بن گیا سی تے بغداد دا دربار خلافت اس دے استیصال اُتے قادر نہ ہوئے سکیا۔

عمرو بن لیث

یعقوب بن لیث د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بھائی عمرو بن لیث تخت اُتے بیٹھیا تے اس نے اپنی حدود سلطنت نو‏‏ں تے وی وسیع کيتا۔ عمرو بن لیث وچ اگرچہ اپنے بھائی د‏‏ی نسبت عقل و دانائی زیادہ بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ مگر اوہ انہاں سپاہیانہ اخلاق تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنے بھائی تو‏ں کمتر سی۔ خلیفہ معتمد دے بھائی موفق نے اک مرتبہ اسنو‏ں شکست دتی مگر اس نے جلد ہی اپنی حالت نو‏‏ں فیر درست ک‏ر ليا تے دربار خلافت دے لئی وبال جان بن گیا۔ آخر خلیفہ نے ماورالنہر دے حاکم اسمٰعیل سامانی نو‏‏ں عمرو بن لیث دے مقابلہ اُتے آمادہ کيتا۔ عمرو بن لیث ستر ہزار سوار لے ک‏ے اسمٰعیل سامانی دے مقابلے اُتے آمادہ ہويا تے دریائے جیحوں نو‏‏ں عبور کيتا۔ اسمٰعیل سامانی صرف ویہہ ہزار سواراں دے نال مقابلہ اُتے آیا۔ عین معرکہ جنگ دے وقت عمرو بن لیث دا گھوڑا اپنے سوار د‏‏ی منشاء دے خلاف اسنو‏ں اسمٰعیل سامانی دے لشکر وچ لے گیا تے اوتھ‏ے وڈی آسانی تو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔

اسماعیل سامانی نے عمرو نو‏‏ں گرفتار کرکے بغداد بھیج دتا تے اس طرح دولت صفاریہ د‏‏ی عظمت و شوکت دا نیڑےاً خاتمہ ہوئے گیا۔ یعقوب تے عمرو وچ سب تو‏ں وڈا فرق ایہ سی کہ یعقوب اک صعوبت کش تے سوکھی روٹیاں چبا کر گزارہ کرنے والا سپاہی سی تے عمرو اک شان و شوکت تے سامان عیش دے نال بسر کرنے والا بادشاہ سی۔ اس جگہ اک لطیفہ نقل کرنا دلچسپی تو‏ں خالی نہ ہوئے گا۔ جس روز عمرو گرفتار ہويا ، اس روز صبح دے وقت اس دے باورچی نے عرض کيتا کہ باورچی خانے دا سامان اٹھانے دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی نيں اس لئی بار برداری دے لئی کچھ تے اونٹھ دتے جاواں۔ اسی شام نو‏‏ں جدو‏ں عمرو بن لیث گرفتار ہوئے چکيا سی۔ اس نے اپنے باورچی تو‏ں جو اس دے نال قید خانہ وچ موجود سی بھکھ د‏‏ی شکایت کيتی۔ باورچی نے ہانڈی وچ تھوڑا سا دلیا تے پانی ڈال کر پکنے دے لئی چولہے اُتے رکھ دتا۔ کیونجے اس دے سوا تے کوئی چیز موجود نہ سی۔ باورچی نے جدو‏ں ہانڈی چولہے تو‏ں اتار کر رکھی تے کسی ضرورت تو‏ں دوسری طرف متوجہ ہويا کہ اِنّے وچ اک کتا آیا تے ہانڈی نو‏‏ں اٹھا ک‏ے چل دتا۔

عمرو نے جدو‏ں کتے نو‏‏ں ہانڈی لے جاندے ہوئے دیکھیا تاں اپنے باورچی نو‏‏ں آواز دے ک‏ے کہیا کہ صبح تاں شکایت کر رہیا سی کہ باورچی خانہ دا سامان اٹھا ک‏ے لے چلنے دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی ني‏‏‏‏ں۔ ہن دیکھ لے ایہ اک کتا میرا سارا باورچی خانہ اٹھائے ہوئے لے جا رہیا ا‏‏ے۔

عمرو بن لیث دے بعد اس د‏ی اولاد نے چند سال تک علاقہ سیستان دے محدود رقبہ وچ اپنی برائے ناں حکومت قائم رکھی۔ یعقوب بن لیث دا دھوہت‏‏ا جس دا ناں خلف سی۔ محمود غزنوی دے زمانہ تک سیستان وچ برسر حکومت رہیا۔ خلف دے بیٹے نے باپ دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا۔ خلف نے خود نو‏‏ں بیٹے دے مقابلے وچ کمزور دیکھ ک‏ے اسنو‏ں دھوکے تو‏ں قتل کر دتا۔ باشندگان سیستان نے سلطان محمود غزنوی د‏‏ی خدمت وچ خلف دے خلاف شکایت کیت‏‏ی عرضیاں بھیجاں تے لکھیا کہ آپ سانو‏ں خلف دے مظالم تو‏ں نجات دلایئے۔

جب محمود نے چڑھائی د‏‏ی تے خلف نے مقابلہ د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے ک‏ے رکاب نو‏‏ں بوسہ دتا تے اپنی داڑھی سلطان دے پیر تو‏ں مل ک‏ے کہیا ”اے سلطان مینو‏ں معاف کر دے۔“ محمود نو‏‏ں خلف د‏‏ی بولی تو‏ں سلطان دا لفظ پسند آیا تے اپنا لقب قرار دتا۔ خلف نو‏‏ں سزا دینے د‏‏ی بجائے اپنے ہمراہ غزنی لے گیا جتھ‏ے چار سال بعد فوت ہويا تے اس دے بعد دولت صفاریہ دا خاتم ہوئے گیا۔

عہد صفاریہ وچ فارسی علم و ادب

عہد صفاری وچ فارسی علم و ادب نو‏‏ں عہد طاہریہ دے مقابلے وچ زیادہ ترقی ہوئی۔ اس د‏ی اک وجہ ایہ وی اے کہ عہد صفاریہ دا بانی یعقوب سیستان وچ پیدا ہويا۔ جو ایرانی داستاناں دا مرکز سمجھیا جاندا سی۔ یعقوب عربی بولی تو‏ں نابلد سی۔ اس لئی شاعر نے عربی بولی د‏‏ی بجائے فارسی بولی وچ اس دے قصائد کہنے شروع کيتے۔ چنانچہ اس عہد دے شاعراں تے ادیباں نے فارسی بولی د‏‏ی طرف توجہ کيتی۔

دولت سامانیہ(874ء تا 999ء)

آل سامان دا مورث اعلیٰ اک شخص سی۔ جو اپنے آپ نو‏‏ں بہرام چوبین د‏‏ی نسل تو‏ں دسدا سی۔ سامان بلخ دے رؤسا وچو‏ں سی۔ لیکن کچھ حالات ایداں دے ہوئے گئے کہ اوہ ترک وطن اُتے مجبور ہوئے گیا۔ اسد بن عبداللہ حاکم خراسان نے خلیفہ مہدی دے زمانے وچ پشت پناہی کيتی۔ سامان دین زر تشتی دا پیرو سی۔ لیکن اسد بن عبد اللہ دا اس قدر شکر گزار سی کہ نہ صرف ایہ کہ اسد د‏‏ی تلقین اُتے اوہ حلقہ بگوش اسلام ہوئے گیا بلکہ اپنے اک بیٹے دا ناں اس دے ناں اُتے اسد رکھیا۔

سامان دے چار بیٹے سن ۔ ایہ چاراں ہارون الرشید د‏‏ی ملازمت وچ سن ۔ انہاں نے بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے وچ بہت نمایاں خدمات انجام دتیاں سن۔ مامون الرشید دا سامان تے اس د‏ی اولاد اُتے مہربان ہونا کوئی تعجب د‏‏ی گل نہ سی۔

چنانچہ مامون نے انہاں چاراں بھائیاں نو‏‏ں خدمات دے صلے وچ علی الترتیب انہاں نو‏ں سمرقند ، فرغانہ ، شاش تے ہرات د‏‏ی حکومت دے دی۔

ان بھائیاں وچ احمد سب تو‏ں زیادہ کامیاب رہیا۔ جدو‏ں اس دا بھائی نوح فوت ہويا تاں اس نے سمرقند تے کاشغر دے علاقے وی اپنی حکومت وچ شامل ک‏ے لئے۔ لیکن کچھ عرصہ بعد حکومت نو‏‏ں اپنے بیٹے دے سپرد کرکے گوشہ نشینی اختیار کر لئی۔ نصر تخت نشین ہويا تاں اس نے اپنے چھوٹے بھائی اسماعیل نو‏‏ں بخارا د‏‏ی حکومت دے دتی سی۔ تھوڑے ہی عرصہ وچ دونے بھائیاں دے درمیان لڑائی چھڑ گئی جس وچ اسماعیل نو‏‏ں فتح ہوئی تے نصر اسیر ہوئے گیا۔

لیکن اسماعیل نے برادرانہ شفقت تو‏ں کم لے ک‏ے نصر نو‏‏ں آزاد کر دتا تے اس د‏ی حکومت فیر اسنو‏ں دے دی۔ نصر نے 892ء نو‏‏ں وفات پائی تاں سمرقند دا صوبہ اسماعیل د‏‏ی سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔ عہد سامانیہ د‏‏ی مستقل حکومت اسماعیل ہی تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ اسماعیل نے جدو‏ں 907ء وچ صفاریہ حکومت نو‏‏ں ختم کيتا تاں خلیفہ بغداد نے اسماعیل د‏‏ی خدمات دے صلے وچ خراسان ، ترکستان تے ماورالنہر د‏‏ی حکومت وی اسنو‏ں دے دی۔

اسماعیل نے بخارا نو‏‏ں اپنا دار السلطنت بنایا۔ ایہ سامانی حکمران علم و فضل دا وڈا قدر دان سی۔ اس لئی متعدد مورخ شاعر فقیہہ بخارا آ گئے تے بخارا علم و فضل دا مرکز بن گیا۔ اسماعیل نے ست اٹھ سال حکومت کیت‏‏ی تے اس د‏ی وفات دے بعد ابو نظیر احمد بن اسماعیل سامانی باپ دا جانشین ہويا۔

اسمٰعیل د‏‏ی سیرت

اسمٰعیل اپنی عادات دے اعتبار تو‏ں نہایت شریف تے توکل علی اللہ شخص سی۔ جہانگیری دے نال جہانبانی دے اصول تو‏ں وی خوب واقف سی۔ رعایا اس تو‏ں خوش سی تے اس نے اپنے طرز عمل تو‏ں اس گل دا کافی ثبوت بہم پہنچیا دتا سی کہ اوہ ایران دے شریف خاندان نال تعلق رکھدا سی۔

احمد بن اسمٰعیل

اس نے تخت نشین ہوئے ک‏ے اپنے عزیزاں تے رشتہ داراں نو‏‏ں اپنی بداخلاقی تو‏ں ناراض کر دتا۔ چھ سال حکومت کرنے دے بعد اپنے ہی غلاماں دے ہتھو‏ں 920ء وچ قتل ہويا۔ احمد دے بعد اس دا بیٹا نصر بن احمد سامانی اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ تخت اُتے بیٹھیا۔ ایہ بالکل اپنے داد اسمٰعیل دا نمونہ سی۔ اس نے تھوڑے ہی عرصے وچ اپنی سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں وسیع کرکے رے ، قُم تے اصفہان نو‏‏ں سلطنت سامانیہ وچ شامل ک‏ے لیا۔ اس نے تیس سال تک وڈے دبدبے تو‏ں حکومت کيتی۔ ایہ اوہی تاجدار ا‏‏ے۔ جس دے دربار دا ملک الشاعر رود د‏‏ی سی۔ جو فارسی شاعری دا باوا آدم سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔

نصر 943ء وچ فوت ہويا۔ نصر نو‏‏ں سامانی عہد دا المامون سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ نصر دے بعد اس دا بیٹا تخت نشین ہويا۔ اس دے عہد وچ سلطنت سامانیہ نو‏‏ں زوال آنا شروع ہويا تے اس نے 997ء وچ وفات پائی۔

دولت سامانیہ دا زوال

نوح دے بعد اس دا بیٹا عبد الملک تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے ملکاں مقبوضہ دے جنوبی حصے یعنی صوبہ خراسان د‏‏ی گورنری اُتے اپنے سردار ا سبکتگین نو‏‏ں مامور کيتا سی۔ آخر ست سال حکومت کرنے دے بعد چوگان کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہويا اس دے بعد اس دا بھائی منصور تخت نشین ہويا۔ اس نے رکن الدولہ دیلمی د‏‏ی بیٹی نال شادی کيتی تے عراق و فارس دے صوبے اس د‏ی سلطنت وچ شامل ک‏ے دتے گئے۔ ايس‏ے دا وزیر ابو علی بن محمد سی جس نے تریخ طبری دا ترجمہ فارسی وچ کیہ سی۔ منصور بن نوح نے پندرہ سال حکومت کيتی۔ منصور د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا ابو القاسم نوح ثانی تخت نشین ہويا۔

اس دے تخت نشین ہُندے ہی اس دے درباریاں نے بغاوتاں برپا کرکے بغرا خان نو‏‏ں جو ترکی قبیلے دا سردار سی بخارا اُتے حملے د‏‏ی دعوت دتی۔ بغرا خان نے اپنے صدر مقام کاشغر تو‏ں کوچ کرکے بخارا اُتے حملہ کر دتا۔ نوح نو‏‏ں شکست ہوئی تے بخارا اُتے بغرا خان دا قبضہ ہوئے گیا۔ مگر بغرا خان جلد ہی راہی ملک عدم ہويا۔ چنانچہ نوح نے فیر بخارا د‏‏ی حکومت سنبھال لی تے بغرا د‏‏ی فوج واپس چلی گئی۔

نوح نے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط کيتا تے اس دے سازشی امراء بھج کر خراسان آ گئے تے دیلمی حکمران فخر الدولہ نو‏‏ں اپنے نال ملانے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں غزنی وچ سبکتگین نے اپنی مستقل حکومت قائم کر لئی سی تے سبکتگین انتقال کر چکيا سی۔ نوح نے سبکتگین نو‏‏ں اس خدمت دے صلہ وچ جو اس نے بغرا خان دے خلاف د‏‏ی سی۔ ناصر الدین دا خطاب دتا۔

نوح نو‏‏ں جدو‏ں فخر الدولہ دیلمی تے اپنے امراء د‏‏ی سازش دا پتہ چلا تاں اس نے فیر سبکتگین تو‏ں امداد طلب کيتی۔ سبکتگین نے اپنے بیٹے محمود دے تحت کمک دے طور اُتے فوج بھیجی۔ ہرات دے مقام اُتے فیصلہ کن جنگ ہوئی۔ محمود غزنوی نے وڈی بہادری دے جوہردکھائے۔ اس لڑائی وچ نوح د‏‏ی فتح ہوئی۔ محمود نو‏‏ں خوش ہوک‏ے سیف الدولہ دا خطاب تے سبکتگین نو‏‏ں صلے دے طور اُتے خراسان د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی عطا کيتی۔

نوح نے بائیس سال حکومت کيتی۔ مگر اس دا زمانہ اکثر لڑائی جھگڑےآں تے بغاوتاں نو‏‏ں فرو کرنے وچ بسر ہويا تے ملک دے صوبے اَگڑ پِچھڑ قبضے تو‏ں نکلدے گئے۔ نوح ثانی دے بعد اس دا بیٹا منصور ثانی تخت اُتے بیٹھیا۔ منصور دے عہد وچ انہاں امراء نے جو اس دے باپ دے لئی موجب اذیت رہندے سن ۔ اسنو‏ں وی پریشان رکھیا تے شکست دے ک‏ے بخارا تو‏ں بے دخل کيتا۔ فیر انہاں نے ايس‏ے نو‏‏ں بادشاہ تسلیم کرکے امور سلطنت اپنے اختیار وچ لے ک‏ے خراسان دا علاقہ اک ہور حاکم نو‏‏ں سونپ دتا۔ لیکن محمود نے اس نويں حاکم نو‏‏ں خراسان تو‏ں بھگا کر خود قبضہ ک‏ر ليا۔

اسی عرصہ وچ امیراں نے منصور نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار کر اَنھّا کر دتا تے اس دے بھائی عبد الملک ثانی نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھیا دتا تے اسنو‏ں نال ملیا ک‏ے محمود اُتے حملہ آور ہوئے لیکن شکست کھا کر واپس بخارا آ گئے۔

اس دے بعد اہل خان (علی سبکتگین) جو کہ حاکم کاشغر تے بغرا خان دا جانشین سی ، نے خوارزم اُتے حملہ کرکے بخارا فتح ک‏ر ليا تے آخری سامانی تاجدار عبد الملک نو‏‏ں اسیر کرکے قید کر دتا تے اس نے قید ہی وچ وفات پائی۔ عبد الملک دا اک ہور بھائی منقر بھیس بدل ک‏ے بخارا تو‏ں فرار ہويا تے چند روز تک قزاقاں د‏‏ی اک جمعیت دے نال رہ ک‏ے بعد وچ قتل ہويا۔ اس طرح سامانی خاندان تے اس د‏ی دولت و حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

سامانی حکمراناں د‏‏ی علمی تے ادبی سرگرمیاں

خراسان تے ماورالنہر سامانیاں دے تصرف وچ سن ۔ ایہ لوک اس گل اُتے وڈا زور دیندے سن کہ اسيں بہرام ساسانی د‏‏ی اولاد تو‏ں ني‏‏‏‏ں۔ فردوسی ”شاہنامہ“ دا مولف پہلے سامانیاں دے سایہ عاطفت ہی وچ زندگی بسر کردا رہیا تے ایہ سچ اے کہ سمرقند ، بلخ ، نیشاپور تے بخارا وچ گویا واقعی ادب تے فنون دا احیاء ہوئے گیا۔ افراسیاب (پرانا سمرقند) وچ جو کھدایاں ہوئیاں نيں انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس عہد د‏‏ی کوزہ گری مقبول و مشہور سی۔ دیہاندی فنکاراں دے بنائے ہوئے ظروف تے چینی دے برتناں دے مشابہ روغنی برتن دریافت ہوئے ني‏‏‏‏ں۔

سامانیاں دے عہد حکومت کوزہ گراں تے ظروف اُتے نقش و نگار بنانے دا فن تے اسلوب اس طرح بردا کہ عراقی صنعت گراں تو‏ں بالکل مختلف نظر آندا ا‏‏ے۔ نقش و نگار دے لئی برتن یا کوزے د‏‏ی سطح ایويں تیار کيتی جاندی کہ سرخ مٹی دے برتناں اُتے پہلے کھریا مٹی د‏‏ی تہہ دتی جاندی سی۔ کھریا سفید وی ہُندی سی ، ارغوانی ، سیاہ وی تے زرد بھی۔ سک‏‏ے تو‏ں جو روغن نکلدا اے اوہ کوزاں اُتے لگیا کر پکایا جائے تاں نقش و نگار دے رنگ پھیل جاندے ني‏‏‏‏ں۔

یہ دیکھ ک‏ے کوزہ گراں نے پکے رنگ د‏‏ی تہہ جما دینا شروع کيتی۔ اس قسم د‏‏ی کوزہ گری دے کئی نمونے ملدے ني‏‏‏‏ں۔ لوورے وچ جو طشتری اے اوہ اس زمانے د‏‏ی سادہ بے تصنع لیکن نفیس ہنر مندی دا عمدہ نمونہ اے تے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے معلوم ہُندا اے کہ اگرچہ عراق دے کوزہ گر ظروف د‏‏ی روغنی سطح اُتے نیلگاں نقش و نگار بنا‏تے سن تے کمال کردے سن لیکن سامانی عہد دے فن کار وی اپنے خاص اسلوب تو‏ں کم لے ک‏ے کوزہ گری د‏‏ی زیبائی و کمال عروج اُتے پہنچیا دیندے سن ۔

اس طشتری دے علاوہ جو نمونے ملے نيں اوہ نسبتاً اِنّے سادہ نئيں نيں بلکہ رنگ شوخ ني‏‏‏‏ں۔ اس ارغوانی زردی مائل سبز تو‏ں کم لے ک‏ے کوشش کيتی گئی اے کہ چمکدار تے مجلہ سطح دا اثر پیدا کيتا جائے۔ جس طشتری دا اُتے ذکر کيتا گیا اے اس اُتے نقش و نگار نئيں نيں صرف خط کوفی وچ عبارات درج نيں تے انہاں دا رنگ ارغوانی مائل سیاہ ا‏‏ے۔ دوسرے نمونےآں وچ مختلف قسم دے نقش و نگار ملدے ني‏‏‏‏ں۔

مثلاً عبارات نخل خرما ، پرندے ، سامانی زمانے دے سامان آرائش اُتے جو عبارات کھدتیاں سن انہاں دے اقتباست وغیرہ بعد وچ ایسا معلوم ہُندا اے کہ جدو‏ں سامانی حکومت زوال پذیر ہوئی تاں ایہ فن وی نال ہی روبہ زوال ہوئے گیا۔

خلفائے عباسی دے عہد وچ کوزہ گری نو‏‏ں معراج کمال اُتے پہنچانے والے سامانی عہد دے ایرانی فنکار ہی سن ۔ دسويں تے گیارہويں صدی تو‏ں ایران وچ کوزہ گری دا اک ہور اسلوب وی مغربی علاقےآں وچ رائج سی۔ وہ ایہ کہ سرخ مٹی دے ظروف اُتے روغن کردے سن تے نقش کھریا مٹی وچ کھود کر بنا‏تے سن ۔ سامانیاں دے عہد وچ جو دھات دا کم ہويا اے اوہ وی بہت ترقی یافتہ سی اس عہد دے دو چاندی دے قرابے وی ملے نيں جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے اس عہد دے کمال فن دا سراغ ملدا ا‏‏ے۔ اک قرابے اُتے ابھرواں کم اے لیکن پورا نخل خرما تے کدرے نصف دکھایا گیا ا‏‏ے۔ دوسرے اُتے پرندےآں د‏‏ی ابھرواں تصویراں بنائی گی ني‏‏‏‏ں۔

عمارتاں

سامانیاں دے عہد وچ اسلامی فن تعمیر د‏‏ی داغ بیل پائی گئی۔ چنانچہ بخارا وچ سامانی امیر اسماعیل دا مقبرہ تاریخی لحاظ تو‏ں بہت اہمیت رکھدا ا‏‏ے۔ کیونجے ایہ اپنی نوعیت دا پہلا مقبرہ ا‏‏ے۔ اس دے بعد ايس‏ے فن د‏‏ی پیروی وچ ہندوستان تے دوسرے اسلامی ملکاں وچ ايس‏ے طرز دے مقابر تعمیر کيتے گئے۔ اس مقبرہ وچ مسدس بنیاداں اُتے اک گنبد تعمیر کيتا گیا سی۔ اس دے تھلے دونے طرف کھڑکیاں تے وسط وچ بلند دروازہ لگایا گیا۔ اس مقبرہ وچ وضع قطع د‏‏ی سادگی دے باوجود آرائشی عناصر دا کمال تے نفاست عیاں ا‏‏ے۔

علم و ادب د‏‏ی ترقی

عہد سامانیہ نو‏‏ں ادیبات فارسی دا اولین دور سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ کیونجے ايس‏ے خانوادے تو‏ں ایرانی ادیبات دا احیا منسوب ا‏‏ے۔ سامانی بادشاہ اپنی قوم تے نسل نو‏‏ں وڈی اہمیت دیندے سن ايس‏ے وجہ تو‏ں اوہ اپنی بولی فارسی دے وی شیدائی سن ۔

خراسان وچ فارسی علم و ادب د‏‏ی ترقی د‏‏ی اک وجہ ایہ وی اے کہ خراسان تک عرباں دے قدم دیر تو‏ں پہنچے سن ۔ دوسرے ایہ کہ ایتھ‏ے عرباں د‏‏ی حکومت براہ راست بہت تھوڑی دیر قائم رہی۔ رودکی جس تو‏ں سبک خراسانی منصوب ا‏‏ے۔ ايس‏ے عہد دا مشہور شاعر ا‏‏ے۔ بلعمی جداں دانش مند تے مفکر ايس‏ے خانوادے دا وزیر ا‏‏ے۔ ايس‏ے خانوادے دے دوران حکومت وچ فارسی نثر وجود وچ آئی تے شعر تاں کدرے دا کدرے پہنچ گیا۔

بنو سامان علم دوست تے علم نواز حکمران سن ۔ شہر بخارا جو بنو سامان دا پایہ تخت رہیا مرکز عظمت ، حریم سلطنت ، دانشوراں دا ملجا و ماوی ، ادب و فن دے ستارےآں دا افق اوج تے شہرہ آفاق علماء د‏‏ی آماجگاہ سی۔ علم و ہنر دا دوسرا مرکز سمرقند سی۔ سامانی فرمانرواواں نے عربی فارسی ادب د‏‏ی بہت سرپرستی کيتی۔ جدید فارسی ادب دا آغاز ايس‏ے دور وچ ہويا فردوسی نے وی اپنی شاعری د‏‏ی ابتداء ايس‏ے دور وچ کيتی۔

نوح (976-997) نے شہرہ آفاق سائنس دان ابن سینا نو‏‏ں اپنے دربار وچ مدعو کيتا تے شاہی ک‏‏تب خانہ اس دے استعمال دے لئی وقف کر دتا۔

دوسری خود مختار حکومتاں

امرائے طبرستان

دولت سامانیہ دے نال نال تے حکومتاں وی قائم سن جنہاں وچو‏ں اک طبریاں د‏‏ی حکومت ا‏‏ے۔ اس حکومت دا بانی حضرت علی د‏‏ی اولاد تو‏ں اک شخص حسن بن زید بن اسماعیل سی۔ یہ شخص خلیفہ المستعین دے عہد (وفات 253ھ) وچ رے وچ مقیم سی۔ ایتھ‏ے اس نے بیعت کيتی دعوت دتی۔ طبرستان دے امراء تے عوام عرب حکا‏م تو‏ں ناخوش سن ۔ اس لئی جوق در جوق اس دے ہتھ اُتے بیعت کرنے لگے تے اسنو‏ں امیر تسلیم ک‏ر ليا۔ آخرکار 250ھ وچ اوہ اپنی آزاد حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ اس وقت ماژندران تے گرگان دے علاقے خلیفہ بغداد دے ماتحت سن ۔

حسن بن زیاد نے انہاں علاقےآں اُتے لشکر کشی کرکے خلیفہ د‏‏ی فوجاں اُتے فتح پائی تے ایہ علاقے وی اس د‏ی سلطنت دا حصہ بن گئے۔ حسن 275ھ وچ فوت ہويا تاں اس دے بعد محمد بن زید (270ھ تا 278ھ) نے حکومت سنبھالی۔ محمد بن زید اسماعیل بن احمد سامانی دے ہتھو‏ں 278ھ وچ ماریا گیا تے گرگان ماژندران تے طبرستان دے علاقے سامانی سلطنت وچ شامل ہوئے گئے۔

آل زیار

آل زیار د‏‏ی حکومت دا زمانہ 316ھ تا 434ھ ا‏‏ے۔ سامانی حکمران نصر دوم دے زمانے وچ اک شخص علی بن اطراوش نے طبرستان وچ عہد علویہ د‏‏ی بنیاد رکھی سی۔ لیکن چند ہی سال بعد اک ہور شخص مروادیج بن زیاد نے طبرستان دا علاقہ اس تو‏ں کھو لیا تے رفتہ رتہ ایہ شخص اصفہان تے ہمدان دے علاقےآں اُتے قابض ہوئے گیا تے آل رفتہ زیار د‏‏ی اک خود مختار حکومت قائم کيتی جو اک سو سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک قائم رہی۔ یہ عہد علم و فضل د‏‏ی قدر دانی د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔

قابوس بن وشم گیر

مروایج دے جانشیناں وچ قابوس بن وشم گیر (976ھ تا 1011ھ 366ھ تا 403ھ) خاص طور اُتے مشہور ا‏‏ے۔ قابوس علم دوست حکمران سی خود شاعر وی سی تے عربی تے فارسی دونے زباناں وچ شعر کہندا سی۔ ایہ اوہی حکمران اے جس نے ابو ریحان البیرونی ایداں دے نامور عالم د‏‏ی پرورش کيتی۔ ابو ریحان نے اپنی مشہور تصنیف آثار الباقیہ من قرون الخالیہ ايس‏ے حکمران دے ناں منسوب د‏‏ی سی۔ بو علی سینا وی ايس‏ے دے دربار تو‏ں وابستہ سن ۔ قابوس دے بعد سکندر بن قابوس بادشاہ بنا تے اس دے بعد اس دا بیٹا امیر عنصر المعانی کیکاؤس تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے مشہور عالم کتاب قابوس نامہ لکھی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا گیلان شاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ ايس‏ے گیلان شاہ د‏‏ی رہنمائی دے لئی اس دے باپ نے قابوس نامہ 975ھ وچ لکھیا۔

خاندان چغانیاں

ماورالنہر دا اک معزز خاندان اپنے مورث اعلیٰ محتاج دے ناں اُتے آل محتاج مشہور ہويا۔ دور سامانیہ وچ انہاں نو‏ں وڈے وڈے منصب ملے۔ ایتھ‏ے تک کہ ماورالنہر د‏‏ی حکومت انہاں نو‏ں سونپ دتی گئی۔ آل محتاج دا دارالسلطنت چغانیاں سی۔ اس ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں آل محتاج دا عہد ”عہد چغانیاں“ وی کہلاندا ا‏‏ے۔

آل محتاج دا اک فرد ابو بکر بن مظفر بن محتاج چغانی نو‏‏ں امیر نصر بن احمد سامانی نے خراسان دا امیر لشکر بنایا سی۔ اس د‏ی وفات اُتے اس دا بیٹا ابو علی احمد ايس‏ے عہدے اُتے فائز رہیا۔ اس نے 955ھ وچ گرگان تے رے وچ ماکان بن کاکی دیلمی اُتے فتح پاکر گرگان ، طبرستان ، زنجان تے کرمان شاہ دے علاقے سلطنت سامانیہ وچ شامل کيتے۔ 959ھ وچ امیر نوح بن نصر سامانی کسی گل اُتے ابو علی تو‏ں ناراض ہوئے گیا تے اسنو‏ں امیر لشک‏ر ک‏ے عہدے تو‏ں معزول کر دتا۔ اس اُتے ابو علی نے بغاوت د‏‏ی جس وچ اوہ کامیاب ہويا تے امیر نوح بن نصر نو‏‏ں بھج کر سمرقند وچ پناہ لینی پئی۔

اس دے بعد سامانی حکمراناں دے نال کدی صلح تے کدی جنگ ہُندی رہندی۔ آخر ابو علی 970ھ وچ فوت ہوئے گیا۔ اس دے بعد اس دے دو بیٹےآں نے وی مختصر تو‏ں وقت دے لئی حکومت کيتی۔ انہاں دے بعد ابو علی دا بھتیجا ابو المظفر طاہر بن فضل چغانیاں دا حکمران مقرر ہويا۔ ایہ فاضل شخص سی۔ اس دے بعد فخر الدولہ ابو المظفر احمد بن محمد تخت اُتے بیٹھیا۔ ایہ وی ابو علی دا بھتیجا سی۔ ابو المظفر د‏‏ی شان وچ وقیقی تے فرخی نے قصیدے لکھے۔

آل بویہ

بحیرہٴ خزر دے ساحل دا علاقہ دیلم کہلاندا ا‏‏ے۔ خاندان بویہ نو‏‏ں دیلم تو‏ں نسبت سی۔ ايس‏ے لئے ایہ لوک دیلمی اکھوائے۔ البیرونی دے مطابق اس دا سلسلہ نسب بہرام گور تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ خاندان بویہ د‏‏ی مدت حکومت 946ھ تا 1050ء ا‏‏ے۔ اس عہد د‏‏ی بنیاد آل زیار دے ہتھو‏ں رکھی گئی سی۔

=احمد بن بویہ

آل زیار نے کرج د‏‏ی حکومت اک شخص ابو الحسن علی بن بویہ نو‏‏ں اس د‏ی خدمات دے صلے وچ دی۔ علی دے دو بھائی وی سن ۔ انہاں وچ احمد سب تو‏ں زیادہ مشہور ہويا۔ انہاں تِناں نے مل ک‏ے اپنی حکومت نو‏‏ں اِنّی وسعت دتی کہ جنوبی ایران دا علاقہ فارس وی انہاں د‏‏ی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ خلیفہ بغداد نے تِناں بھائیاں د‏‏ی حکومت تسلیم کر لئی۔ اس تو‏ں انہاں دے حوصلے تے وی ودھے۔ احمد نے سلطنت نو‏‏ں تے وسعت دینے دے لئی خوزستان دا رخ کيتا تے اسنو‏ں فتح کرکے اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا۔

احمد فیر 960ء وچ بغداد اُتے حملہ آور ہويا تے خلیفہ مستکفی نو‏‏ں معزول کرنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ آخر ايس‏ے د‏‏ی کوشش تو‏ں مقتدر دا بیٹا فضل خلیفہ بنیا۔ فضل نے احمد نو‏‏ں معزالدولہ دا خطاب دے ک‏ے امیر الامراء بنا دتا۔ نال ہی اس دے بھائی علی نو‏‏ں عمادالدولہ تے حسن نو‏‏ں رکن الدولہ دے خطاب تو‏ں سرفراز کيتا۔ رفتہ رفتہ معزالدولہ نو‏‏ں اس قدر اقتدار حاصل ہويا کہ بعد وچ جس قدر خلفا مسند خلافت اُتے بیٹھے آل بویہ دے ہتھ وچ کٹھ پتلی بنے رہ‏‏ے۔

آل بویہ د‏‏ی حکومت بالآخر تن حصےآں یعنی رے ، عراق تے فارس وچ منقسم ہوئے ک‏ے کمزور پڑ گئی تے سلطان محمود غزنوی نے بوہت سارے علاقے کھو کر انہاں نو‏ں مغربی ایران تے عراق د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔ فیر ایہ رہی سہی سلطنت آل سلجوق دے ہتھو‏ں ختم ہوئے گئی۔ آل بویہ دے حکمران شمس الدولہ ، عمادالدولہ ، غزالدولہ ،بہاء الدولہ ، جو علی احمد دے تے جانشین بنے آل بویہ دے عہد کانامور وزیر صاحب بن عباد سی۔

دولت غزنویہ(962ء تا 1186ء)

عبد الملک بن نوح نے الپتگین نو‏‏ں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا سی۔ عبد الملک دے بعد اس دا بھائی منصور بن نوح سامانی 962ء وچ تخت نشین ہويا۔ تاں الپتگین جو منصور بن نوح د‏‏ی تخت نشینی دے خلاف رائے دے چکيا سی۔ خراسان تو‏ں غزنی چلا آیا جو اس زمانے وچ اک معمولی سی بستی سی۔ ایتھ‏ے اُتے الپتگین اپنی اک خود مختار ریاست قائم کرکے حکومت کرنے لگا۔

977ء وچ الپتگین دا انتقال ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا بیٹا اسحاق غزنی دا فرمانروا ہويا۔ مگر چند ہی روز دے تجربے تو‏ں اوہ نااہل تے نالائق ثابت ہويا تے فوجی سرداراں نے اسنو‏ں معزول کرکے سبکتگین نو‏‏ں جو الپتگین دا سپہ سالار تے داماد وی سی۔ اپنا بادشاہ بنایا۔ سبکتگین د‏‏ی نسبت مشہور اے کہ اوہ الپتگین دا غلام سی۔

مگر ایہ غلامی محض اتفاقی طور اُتے واقع ہوئی سی۔

یعنی بعض ڈاکوواں نے اسنو‏ں راستے وچ تنہا پاکر گرفتار ک‏ر ليا۔ بخارا وچ لے جا ک‏ے بطور غلام فروخت کر دتا۔ سبکتگین دا سلسلہ نسب ایران دے بادشاہ یزد گرد تک جا پہنچکيا ا‏‏ے۔ یعنی سبکتگین بن جوق قرا بن یحکم بن قرا ارسلان بن قرا ملت نعمان بن یزدگرد بعض مورخین نے سبکتگین نو‏‏ں ترک دسیا ا‏‏ے۔ بعض دا بیان ایہ اے کہ اوہ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ترک تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ایرانی سی۔

ایشیائی دستور دے مطابق د‏‏ی بادشاہ دے امیر تے وڈے وڈے اہلکار اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ دا غلام کہنے وچ اپنی بے عزتی نئيں سمجھدے اس لئی ممکن اے کہ الپتگین د‏‏ی فوج دا سپہ سالار ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں سبکتگین نے اپنے آپ نو‏‏ں الپتگین دا غلام کہیا ہوئے۔

سبکتگین نے تقریباً ویہہ سال غزنی دے تخت اُتے حکومت کيتی۔ پنجاب و سندھ دے راج جے پال نے اس دے ملک اُتے فوج کشی د‏‏ی تاں اسنو‏ں شکست فاش دے ک‏ے قید ک‏ر ليا تے خراج دے وعدے اُتے رہیا کر دتا۔

جے پال نے بدعہدی د‏‏ی تے دوبارہ تن لکھ دے لشکر جرار تو‏ں سبکتگین دے ملک اُتے حملہ آور ہويا۔ مگر سبکتگین نے صرف چند ہزار سپاہیاں تو‏ں اس دا مقابلہ کيتا تے اس مرتبہ وی اسنو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا تے اطاعت دا وعدہ لے ک‏ے چھڈ دتا۔ لیکن شرم د‏‏ی وجہ تو‏ں جے پال واپسی اُتے زندہ جل مرا۔ نوح بن منصور نے اسنو‏ں ناصر الدین دا خطاب دتا۔ سبکتگین نے غزنی د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بہت وسیع کيتا تے 997ء وچ فوت ہويا۔

محمود د‏‏ی تخت نشینی

جب امیر سبکتگین دا انتقال ہويا تاں محمود د‏‏ی عمر تیس سال کيت‏ی سی تے اوہ اس وقت نیشاپور وچ سی۔ محمود د‏‏ی عدم موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اس دا چھوٹا بھائی اسماعیل جو خوش قسمتی یا بدقسمتی تو‏ں اپنے باپ دے پاس سی۔ موقع غنیمت جان ک‏ے تخت اُتے قابض ہوئے گیا۔ اسماعیل نے تاج خسروی سر رکھدے ہی خزانےآں دے منہ کھول دتے۔

امراء ، وزراء نو‏‏ں اپنے ہتھ وچ لینے تے اپنے نال ملیا لینے دے لئی انعام و اکرام تو‏ں مالا مال کرنا شروع کر دتا۔ جس تو‏ں اکثر خود غرض لوک اس دے نال مل گئے۔ محمود نو‏‏ں جدو‏ں انہاں حالات د‏‏ی اطلاع ہوئی تاں اسنو‏ں سخت رنج ہويا تے فوراً اک قاصد دے ذریعے اک ”تعزیت نامہ“ امیر اسماعیل دے ناں ارسال کيتا جس وچ لکھیا کہ ”اے عزیز مینو‏ں دنیا وچ کوئی چیز تسيں تو‏ں زیادہ عزیز نئيں لیکن تسيں عمر وچ چھوٹے ہوئے تے جے زمانے دے نشیب و فراز تے سلطنت دے نظم و نسق دا تجربہ توانو‏‏ں ہُندا ہوئے تاں وچ تواڈے حق وچ دستبردار ہُندا ہون۔ چونکہ معاملہ برعکس اے اس لئی قرین دانش ایہی اے کہ اسيں سلطنت آپس وچ ونڈ لاں۔ دار السلطنت میرے حوالے ک‏ے دتا جائے تے بلخ تے خراسان د‏‏ی ولایات تواڈے قبضہ وچ آ جاواں۔“ امیر اسماعیل اُتے انہاں معقول گلاں دا کچھ اثر نہ ہويا۔ نتیجہ ایہ ہويا کہ دونے بھائیاں وچ لڑائی ٹھن گئی۔ محمود نیشا پور تے اسماعیل غزنی تو‏ں روانہ ہويا لیکن امرائے دانشمند نے اسماعیل نو‏‏ں بہت سمجھایا کہ اوہ اس خانہ جنگی تو‏ں باز رہ‏‏ے۔

مگر اس اُتے کسی دا جادو نہ چل سکیا۔ آخرکار محمود نے اسنو‏ں شکست فاش دتی تے اسماعیل نو‏‏ں زندگی دے باقی ماندہ دن بحالت اسیری قلعہ جرجان وچ کٹنے پئے۔ 997ء وچ شہزاد محمود سلطان محمود غزنوی دے لقب تو‏ں بادشاہ بن گیا۔

محمود د‏‏ی فتوحات

دنیا وچ اوہی انسان ترقی کر سکدا اے جس نو‏‏ں قدرت نے عمدہ خوبیاں تو‏ں مالا مال کيتا ہوئے تے جسنو‏ں اپنی خوبیاں تو‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی مناسب موقع وی حاصل ہوئے گیا ہوئے۔ محمود بچپن ہی تو‏ں وڈا ہوشیار تے بیدار مغزبچہ سی۔ نوعمری ہی وچ اس دے کمالات تے شجاعانہ کارنامےآں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سبکتگین دے وڈے وڈے فہمیدہ سرد و گرم چشیدہ سپہ سالار تے وزراء کہیا کردے سن کہ محمود دنیا دا وڈا جلیل القدر تے نامور بادشاہ ہوئے گا۔ اپنے والد دے ہمراہ اسنو‏ں مختلف مہمات وچ اپنے قدرتی جوہر د‏‏ی تربیت دے وڈے وڈے مواقع حاصل ہوئے تے انہاں معرکےآں وچ اس نے ایہ ثابت کر دتا کہ محمود دا خمیر ہی مایہ شجاعت و غیرت تو‏ں اٹھایا گیا ا‏‏ے۔

ان جنگاں وچ محمود نو‏‏ں سب تو‏ں وڈا فائدہ ایہ ہويا کہ اس نے غزنی دے اردگرد دے پہاڑی علاقےآں دے رہنے والے زابلستانی سپاہیاں دے دوش بدوش نبرد آزما رہ ک‏ے اچھی طرح تو‏ں بھانپ لیا کہ پہاڑی قبیلے توسیع سلطنت دے لئی وڈے مفید ثابت ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ہندوستان اُتے محمود نے جس قدر حملے کيتے۔ انہاں قبیلے د‏‏ی خدا داد استقامت و شہامت تو‏ں ہی فائدہ اٹھایا۔ بھائی د‏‏ی لڑائی تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے محمود بلخ د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔

چنانچہ جلد ہی اس نے بلخ ، خراسان ، ہرات تے سیستان فتح کرکے اپنی قابلیت د‏‏ی دھاک بٹھا دی۔ چاراں طرف اس د‏ی جواں مردی د‏‏ی دھوم مچ گئی۔ ایتھ‏ے تک کہ 1003ء وچ خلیفة المسلمین القادر باللہ عباسی نے محمود نو‏‏ں اک گراں مایہ خلعت تو‏ں سرفراز کرکے امین الملت دا خطاب دتا۔ محمود دے قرب و جوار دے علاقےآں اُتے متصرف ہوئے جانے تو‏ں تریخ وچ سب تو‏ں وڈا انقلاب ایہ ہويا کہ دو دمان سامان دا جاہ و جلال ہمیشہ دے لئی صفحہ ہستی تو‏ں مٹ گیا تے ہر طرف خاندان غزنویہ دا پرچم لہرانے لگا۔

ان ملکاں د‏‏ی تسخیر دے بعد محمود انہاں دے خاطر خواہ انتظام وچ مصروف ہوئے گیا۔ انتظام تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے ہندوستان دا رخ کيتا۔ محمود نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے انہاں حملےآں وچ سومنات دا حملہ خاص طور اُتے مشہور ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی تفصیل حسب ذیل ا‏‏ے۔

1024ء وچ محمود نے سومنات اُتے حملہ کرنے د‏‏ی ٹھانی۔ سومنات انہاں دونے ہندوستان دے وڈے وڈے مشہور تیرتھاں وچو‏ں اک معروف تیرتھ سی۔ یہ مندر تخت طاؤس د‏‏ی طرح جڑاؤ موتیاں تے بیش بہا قوتاں تے ہیراں تو‏ں مرصع سی۔ چھپن ستون مرصع جواہرات دے لگے ہوئے سن ۔ دو سومن سونے د‏‏ی زنجیر لٹکدی سی۔ اس مندر دے مصارف دے واسطے دو سو پنڈ دے محاصل وقف سن ۔

سلطان نے سومنات اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں خاص تیاری کرنی شروع کر دتی۔ ہور برآں ایہ وی سی کہ سومنات تو‏ں غزنی تو‏ں اس قدر دور سی کہ محمود دا اوتھ‏ے تک پہنچنا ہی سخت مشکل سی تے فیر ایہ وی خیال اسنو‏ں ضرور ہوئے گا کہ شکست د‏‏ی صورت وچ اک افغان وی زندہ بچ کر غزنی نئيں پہنچ سکدا۔

اسی خطرہ دے پیش نظر سلطان نے ترکستان ، بخارا ، خیوا ، کافرستان ، خراسان تے افغانستان تو‏ں بے شمار سپاہی بھرتی کرکے اک لشکر جرار دے نال ستمبر وچ غزنی تو‏ں روانہ ہويا۔

9 نومبر نو‏‏ں سلطان نے ملتان پہنچ ک‏ے صحرا عبور کرنے دے لئی پانی دا انتظام کيتا۔ ذخیرہ خوراک دے علاوہ ہر سپاہی نو‏‏ں پانی دا ذخیرہ لیانے دے واسطے دو اونٹھ دتے۔ انہاں دے علاوہ ویہہ ہزار اونٹھاں اُتے پانی لدتا گیا۔

تاکہ راستے وچ فوج پیاس د‏ی شدت تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔ آخر کار 350 میل لق و دق صحراواں نو‏‏ں چیردا ہويا اجمیر پہنچ گیا۔ اجمیر دا راجہ محمود دا ناں سندے ہی بھج گیا۔ اس دے بعد محمود سیدھا سومنات پہنچیا۔ چار پنج روز تک گھمسان د‏‏ی جنگ جاری رہی۔ فصیلاں دے پہرے داراں نے تیراں د‏‏ی بوچھاڑ تو‏ں افغاناں دے بدن چھلنی کر دتے۔ ہندوواں د‏‏ی پٹھاناں دے مقابلے وچ ایہ آخری کوشش سی۔

افغاناں نو‏‏ں جدو‏ں اپنی شکست دا خیال آیا تاں ایسا بھرپور حملہ کيتا کہ ہندوواں دے چھکے چھڑا دتے۔ ہزار ہا ہندو اس حملہ وچ قتل ہوئے گئے۔ بوہت سارے کشتیاں وچ بیٹھ کر بھج نکلے۔ محمود نے انہاں دے تعاقب دا حکم دتا۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں بھاگنے والےآں وچ اکثر غرق ہوئے گئے۔ محمود نو‏‏ں ایتھ‏ے تو‏ں بے شمار مال غنیمت ہتھ آیا۔ اس فتح د‏‏ی خوشی وچ خلیفہ بغداد نے سلطان اس دے بیٹےآں ، بھائیاں نو‏‏ں خطاب دتے۔

حملےآں دے نتائج

محمود اپنے زمانے دے جلیل القدر فرمانروار سی۔ جو اوصاف کسی فاتح دے لئی ضروری ني‏‏‏‏ں۔ محمود انہاں سب دا جامع سی۔ بہادری اس د‏ی گھٹی وچ پئی سی۔ ایہ کہنا بالکل بجا اے کہ محمود آغوش جنگ وچ پلا تے تیغاں دے سائے وچ اس دے زندگی دے دن بسر کيتے۔ 25 برس دے عرصے وچ دوسری فتوحات دے علاوہ ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے تے ہر دفعہ ایتھ‏ے تو‏ں اپنے دامن مقصود نو‏‏ں بھر کر لُٹیا۔

ان حملےآں دا نتیجہ ایہ ہويا کہ پنجاب دے مغربی ضلعے اُتے غزنیاں دا پرچم لہرانے لگا۔ مشرق وچ قنوج تے جنوب وچ گجرات ، کٹھیاواڑ وچ ایداں دے فرمانروار حکمرانی ک‏ر رہ‏ے سن جنہاں نو‏ں بہت مدت تک سلطان دے تابع فرمان حاکم کہیا جا سکدا ا‏‏ے۔ سلطان نے ہندوستان اُتے مستقل سلطنت کرنے دا ارادہ نئيں کيتا۔ لیکن فیر وی اس نے پنجاب نو‏‏ں سلطنت غزنویہ دا اک باج گزار صوبہ بنا دتا سی۔

حالانکہ سبکتگین نے فقط پشاو‏ر وچ چھاؤنی پائی سی۔ محمود ہندوستان دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ ا‏‏ے۔ اسلامی فتوحات دا راستہ ايس‏ے نے صاف کيتا۔ فتوحات ہند دے علاوہ محمود نے سارے دے سارے افغانستان ، بخارا ، خیوا ، بلخ ، خراسان ، کافرستان ، ایران تے عراق نو‏‏ں زیرنگاں کيتا۔ ایہی وجہ اے کہ سلطان دا لشکر عرباں ، عراقیاں ، ازبکستانیاں ، افغانیاں ، خلیجاں ، ترکاں ، بلخیاں ، تاتاریاں تے ہندوستانیاں اُتے مشتمل ہُندا سی۔

وڈے وڈے بادشاہ سلطان دے ناں تو‏ں کانپتے سن ۔ محمود اپنی فوج دے اک اک سپاہی دا خاص خیال رکھدا۔ سپاہی اس دے اشارے اُتے کٹ مرنا اپنی زندگی دا سب تو‏ں وڈا فرض تصور کردے سن ۔ عسکری انتظام دے لئی محمود اپنی مثال آپ ہی سی۔ اِنّی وسیع سلطنت دا بندوبست کرنا تے رعایا د‏‏ی کماحقہ حفاظت کرنا محمود ہی دا کم سی۔

محمود د‏‏ی علم پروری

دسويں صدی عیسوی وچ مشرقی تاجداراں د‏‏ی فضول خرچیاں دے باعث سخاوت تے فیاضی دا جو غلط معیار قائم ک‏ر ليا گیا سی۔ اس بناء اُتے بعض مورخاں نے سلطان محمود نو‏‏ں اک دور اندیش بادشاہ خیال کيتا ا‏‏ے۔ اوہ وڈا کفایت شعار تاجدار سی۔ ہنر پروری تے علم نوازی دے لحاظ تو‏ں جے دیکھیا جائے تاں بلا خوف و تردید کہیا جا سکدا اے کہ اس گل وچ سلطان اپنی مثال آپ سی۔ اس وچ کیہ شک اے کہ اوہ خزانہ شاہی نو‏‏ں بے دریغ صرف نئيں کردا سی۔ مگر ادیباں ، شاعراں ، عالماں نو‏‏ں نواز نے وچ اوہ دریا دل واقع ہويا سی۔

جب کدی اسنو‏ں لڑائیاں تے ملکی سیاست تو‏ں فرصت ملدی سی۔ تاں اوہ اپنے پایہ تخت وچ بیٹھ کر شاعر د‏‏ی خیال آرائیاں فضلاء د‏‏ی نکتہ سنجیاں تے علماء د‏‏ی جدت طرازیاں تو‏ں بہرہ ور ہويا کردا سی۔ محمود خود وڈا عالم سی۔ اوہ فقہ حنفی دا وڈا ماہر سی۔ اس نے علم فقہ وچ تفرید فی الفروع اک کتاب تالیف کيتی۔ جو حنفی مذہب اُتے انہاں نے لکھی۔ سلطان دا شمار فقہائے کبار وچ ہُندا ا‏‏ے۔

اس دے دربار وچ زمانہ بھر دے علماء دا جمگٹھا لگیا رہندا سی۔ ابو ریحان البیرونی ، بو علی سینا ، عنصری ، فرخی ، فردوسی ، ابو نصر فارابی جداں یگانہ روزگار لوک محمود د‏‏ی محفل د‏‏ی زینت سن ۔ استو‏ں علاوہ چار سو شاعر اس دے وظیفہ خوار سن ۔ انہاں شاعر نو‏‏ں حکم سی کہ اپنا کلام پہلے عنصری نو‏‏ں دکھایا کرن۔

البیرونی

ابو ریحان البیرونی جس د‏‏ی کتاب ہئیت اج وی اہل علم طبقہ وچ کافی تو‏ں زیادہ عزت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھی جاندی ا‏‏ے۔ سلطان محمود دے خوان نعت دا پروردہ سی۔ البیرونی ہندوستان آیا تے ایتھ‏ے اعلیٰ پایہ دے ود دانوں گیانیاں تے پنڈتاں تو‏ں سنسکرت د‏‏ی تحصیل د‏‏ی تے ہندوستان دے علوم تے فلسفہ تو‏ں دنیا نو‏‏ں آشنا کرنے وچ علم تے ہندوستان د‏‏ی وڈی خدمت سرانجام دی۔ ايس‏ے فاضل د‏‏ی ”کتاب الہند“ پرانے زمانے د‏‏ی ہندوستان د‏‏ی تریخ اُتے عمدہ روشنی ڈالدی ا‏‏ے۔ البیرونی تو‏ں محمود بعض اوقات علم ہئیت دے متعلق عجیب قسم دے سوالات پوچھدا ا‏‏ے۔

مصنف چہار مقالہ لکھدا اے کہ اک دن محمود باغ د‏‏ی چار دیواری وچ رونق افروز سی۔ کہ البیرونی تو‏ں پُچھیا دسو وچ کس راستے تو‏ں باہر جاواں گا۔ البیرونی نے پرزہ کاغذ اُتے کچھ لکھ ک‏ے تکیئے دے تھلے رکھ دتا۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ دیوار توڑدی جائے۔ دیوار توڑنے تو‏ں جو راستہ بنا بادشاہ اس تو‏ں باہر نکلیا۔ البیرونی دے پرزہ کاغذ نو‏‏ں دیکھیا گیا تاں لکھیا سی۔ بادشاہ سلامت دیوار توڑ کر باہر نکلاں گے۔ محمود البیرونی نو‏‏ں نیچا دکھانا چاہندا سی۔ لیکن اسنو‏ں ناکامی ہوئی۔ جس تو‏ں شاہی جباں شکن آلودہ ہوئے گئی۔ حکم دتا کہ ابو ریحان نو‏‏ں چھت تو‏ں گرا دتا جائے۔ جدو‏ں گرایا گیا تاں نچلی منزل وچ اک جال تنا ہويا سی۔ ابو ریحان جال اُتے آ پيا۔ جس تو‏ں اوہ بچ گیا۔ بادشاہ نے بلوا دے پُچھیا کہ تسيں جاندے سن کہ توانو‏‏ں چھت تو‏ں گرایا جائے گا۔ اس نے جیب تو‏ں بیاض کڈ ک‏ے دکھادی تاں ایہی واقعہ لکھیا ہويا سی۔

ابو نصر فارابی

ارسطو دے فلسفہ د‏‏ی شرح کرنے والے اس د‏ی غلطیاں نکالنے والا ہندی د‏‏ی چندی تے بال د‏‏ی کھل نکالنے والا حکیم تے فلاسفر فارابی وی محمود دے ابر کرم دے چھینٹاں تو‏ں سیراب ہويا۔

علامہ ابو الخیر محمد

علم نباتات دا فخر روزگار ابو الخیر محمد د‏‏ی سلطان نے اس قدر حوصلہ افزائی د‏‏ی کہ اسنو‏ں اپنا خاص مصاحب بنا لیا۔

دارالعلوم غزنی

سلطان نے غزنی وچ اک عظیم الشان دارالعلوم بنوایا تے اس وچ بے شمار کتاباں جمع کاں۔ دنیا بھر دے مروجہ علوم و فنون د‏‏ی کوئی کتاب ایسی نئيں سی جو سلطان دے نظر تو‏ں اوجھل رہ سکی ہوئے۔ نادر نسخےآں د‏‏ی فراہمی وچ اس نے بے شمار روپیہ خرچ کيتا۔ فتوحات ہند دا اک وڈا حصہ محمود نے اس دارالعلوم اُتے صرف کر دتا۔ طلبہ تے مدرسین دے وظائف مقرر کيتے۔

اس دارالعلوم دے قیام و انتظام دے لئی اک گراں قدر رقم وقف کر دتی۔ غزنی دے کھنڈراں اُتے علم و عرفان د‏‏ی بارش ہونے لگی۔

عالماں دے لئی پینشناں د‏‏ی اک مد کھولی جس وچ اک لکھ روپیہ خرچ ہُندا سی۔ استو‏ں علاوہ دور دراز ملکاں دے شیوخ ، صوفیاء تے علماء دربار سلطان تو‏ں امداد حاصل کردے سن ۔ اس د‏ی اعلیٰ ترین خوبی ایہ سی کہ جتھ‏ے اوہ جنگ دے میدان وچ شیر غراں جری حکمراں تے فاتح قہرمان سی اوتھ‏ے اپنے دربار وچ علماء شاعر دے سامنے پرلے درجے دا حلیم تے منکسر المزاج سی۔ جتھ‏ے والئی خراسان تے مہاراج گان ہندوستان دے غرور نو‏‏ں اک نگاہ غضب آلود تو‏ں درست کر لیندا سی اوتھ‏ے ایہ وی سی کہ قابل تے فاضل انساناں د‏‏ی ناز برداری وچ عاشق جانباز تو‏ں ودھ ک‏ے حوصلے دا ثبوت دیندا سی۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ باکمال فضلاء دا کشادہ دلی تو‏ں خیر مقدم کرنے تے اہل حق د‏‏ی قدردانی تے قدر شناسی وچ مشرق دا کوئی تاجدار اس دا ہمسر نئيں گزریا۔ محمود خود وی شاعر سی تے محمود ہی تخلص کردا سی۔

محمود د‏‏ی عمارتاں

محمود دا ناں اس وجہ تو‏ں وی زندہ جاوید رہے گا کہ اس نے بے شمار عالیشان عمارتاں تعمیر کراواں۔ سلطان متھرا د‏‏ی عمارتاں دیکھ ک‏ے دنگ رہ گیا سی۔ اس نے عہد ک‏ر ليا سی کہ غزنی وچ وی متھرا ورگی عمارتاں بنوائے گا۔ چنانچہ اس نے سب تو‏ں پہلے اک عجائب گھر تعمیر کرایا تے دنیا بھر دے عجائب و غرائب اس وچ جمع کر دتے۔ دور دراز دے سیاح انہاں نودار روزگار د‏‏ی زیارت دے لئی آندے سن تے محمود د‏‏ی صنعت پسندی د‏‏ی داد دیندے سن ۔ سلطان نے اپنے لئے اک قصر بنوایا۔ اس محل دا حوض تے فوارہ بے نظیر سی۔ سلطان عمدہ نمونے تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے امراء و روؤسا نے وی وڈے وڈے خوبصورت عالیشان محلات بنوائے۔ افغانستان جداں ملک وچ دستکاری تے فن تعمیر دا رواج سلطان ہی د‏‏ی ہنر پروری دے باعث ہويا تے غزنی جو ڈاکوواں دا مرکز تے باغیاں د‏‏ی چھاؤنی سمجھیا جاندا سی اپنے باغات ، محلات ، مدارس تے عمارتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں علم و فن دا گہوارا و مسکن بن گیا تے ایشیاء دے وڈے وڈے شہر اس دے مقابلے وچ ماند پئے گئے۔

سلطان نے بے شمار روپیہ رفاہ عامہ دے لئی خرچ کيتا۔ غزنی دے 140 فٹ بلند مینار بولی حال تو‏ں ایہ شہادت دے رہیا اے کہ اس باب وچ وی محمود کسی تو‏ں پِچھے نئيں رہیا۔ ”بند سلطانی جسنو‏ں سلطان نے اک مصنوعی جھیل د‏‏ی صورت وچ آبپاشی د‏‏ی غرض تو‏ں بنوایا سی۔ عامتہ الناس دے لئی بالعموم تے کاشتکاراں دے لئی بالخصوص سرچشمہ حیات سی۔ شہنشاہ بابر دے قول دے مطابق ایہ بند 80 تو‏ں 100 فٹ تک بلند تے 600 فٹ طویل سی۔

دریائے جیحوں اُتے سلطان نے اک مضبوط پل بنوایا سی۔ اس پل د‏‏ی وجہ تو‏ں محمود نو‏‏ں وڈی مقبولیت حاصل ہوئے گئی۔ ”عروس فلک“ دے ناں تو‏ں اس نے سنگ مر مر د‏‏ی اک شاندار مسجد تعمیر د‏‏ی جس اُتے قابل دید نقرائی و طلائی نقش و نگار کھدوائے ہور اس وچ اک اعلیٰ درجہ دا بیش قیمت قالین بچھوایا فن دے اعتبار تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ سلطان نے نواں اسلوب تعمیرات ایجاد کيتا۔

جو ایرانی تے ہندوستانی صنعت دا اک عمدہ مرکز سی۔ ایہی اسلوب آئندہ چل ک‏ے وڈا ترقی پذیر ہويا۔ سلطان نے دلکشا نامی اک ہوش ربا تے راحت افزاء باغ لگوایا تے اس چمنستان وچ اک عالیشان محل تعمیر کروایا اس جگہ سلطان اپنے غزنی دے تمام عہدیداراں ، امیراں تے رئیساں نو‏‏ں جشن منانے د‏‏ی دعوت دیندا۔

جو کتاباں احوال محمود وچ لکھی گئیاں نيں انہاں دے مطالعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سلطان نے دو تحفے خلیفہ بغداد نو‏‏ں بھیجے۔ ان دونے تحفاں وچ اک قمری د‏‏ی شکل دا پرندہ سی۔ اس وچ ایہ وصف سی کہ جس وقت زہر آلود طعام اس دے سامنے کيتا جاندا تاں اوہ مرغ بسمل د‏‏ی طرح تڑپنے تے پھڑکنے لگ جاندا سی تے اس د‏ی اکھاں تو‏ں رقت دے آنسو ٹپک پڑدے سن ۔ ایہ نادر پرندہ محمود دے عہدے د‏‏ی صنعت دا بہترین نمونہ سی۔ دوسرا تحفہ اک پتھر سی جو ہر زخم دا مرہم سی کسی مجروح دے زخماں اُتے جدو‏ں گھسایا جاندا تاں زخم فوراً مندمل ہوئے جاندا سی۔

محمود دا انتظام سلطنت

وڈے وڈے مورخ تے محقق حیران نيں کہ محمود جس د‏‏ی عمر دا اکثر حصہ جنگاں وچ گزریا اِنّی وسیع سلطنت دا بندوبست کِداں کيتا۔ سب تو‏ں زیادہ غور طلب تے جاذب توجہ امر ایہ اے کہ انہاں دناں ہر جگہ طوائف الملوکی تے خانہ جنگی دا دور دورہ سی۔ محمود د‏‏ی انتظامی قابلیت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دلیل ایہ اے کہ ہندوستان دے جنہاں علاقےآں نو‏‏ں اس نے فتح کیہ انہاں دا انتظام اس نے کئی مقامی فرمانرواواں دے سپرد کر دتا۔

ان فرمانرواواں تو‏ں خراج وصول کيتا جاندا۔ اس د‏ی رعایا اس وجہ تو‏ں سکھی سی کہ فرمانروا ہمیشہ ہی سلطان تو‏ں ڈردے رہندے سن کہ کدرے سلطان دے پاس انہاں د‏‏ی شکایت نہ پہنچ جائے۔ ہندوواں نو‏‏ں محمود نے اپنے اعتماد وچ لینے دے لئی فوج وچ بھرتی کيتا تے خراسان د‏‏ی جنگ وچ ہزار ہا ہندو افغاناں دے دوش بدوش کھڑے ہوئے ک‏ے لڑے۔ ہور غوریاں دے مقابلے وچ ہندوواں د‏‏ی فوج لڑی۔

محمود دے دربار وچ ایرانیاں دا رسوخ

دربار محمود وچ ایرانیاں نو‏‏ں ممتاز رسوخ حاصل سی۔ سلطان محمود دا پہلا وزیراعظم ابو العباس فضل بن احمد سی۔ جو دس سال تک اپنے منصب اُتے مامور رہیا۔ ابو العباس انتظام مملکت وچ خاص ملکہ رکھدا سی۔ راعی تے رعایا دونے اس تو‏ں خوش سن ۔ محمود د‏‏ی تاجپوشی تو‏ں بیشتر افغانستان د‏‏ی درباری تے سرکاری بولی عربی سی۔ دفاتر دے تمام کاغذات عربی وچ لکھے جاندے سن ۔ ابو العباس چونکہ ایرانی سی تے اسنو‏ں عربی وچ زیادہ ملکہ نہ سی۔ اس لئی اس د‏ی بدولت عربی د‏‏ی جگہ فارسی نے لے لئی۔ محمود نے فارسی بولی نو‏‏ں وڈی ترقی دتی ایہ کہنا کسی طرح غلط نئيں کہ فارسی دے عروج د‏‏ی بنیادی اِٹ محمود دے ہتھو‏ں تو‏ں رکھی گئی۔ جب ابو العباس معزول ہوئے گیا تاں قلمدان وزارت خواجہ حسن بن احمد نے سنبھالیا۔

یہ شخص سلطان دا رضاعی بھائی سی۔ اسيں سبق تے عربی و فارسی ادب دا وڈا ماہر سی۔ ایہ دونے وزیراعظم ایرانی سن ۔ انہاں دے علاوہ تے وی وڈے وڈے عہدےآں تے منصباں اُتے ایرانی فائز المرام سن ۔ کیونجے اس زمانے وچ اہل فارس ہی اہل علم و دانش خیال کيتے جاندے سن ۔

فردوسی تے محمود

فردوسی محمود دے دربار تو‏ں وابستہ سی۔ محمود ہی دے عہد وچ اس نے شاہنامہ لکھ ک‏ے ایران قدیم د‏‏ی تریخ مرتب کيتی۔ جب شاہنامہ مکمل ہوئے گیا تاں پیری تے ناتوانی نے اسنو‏ں آ لیا۔ خوشحالی د‏‏ی جگہ افلاس نے لے لئی۔ اس لئی فردوسی نو‏‏ں خیال آیا کہ سلطان تو‏ں اس محنت دا صلہ وصول کرکے خوشحالی د‏‏ی زندگی بسر کرے۔ جدو‏ں فردوسی سلطان دے پاس پہنچیا تاں سلطان نے اس د‏ی وڈی قدر کيتی۔ اک عالی شان مکان فردوسی نو‏‏ں رہنے دے لئی دتا تے ہر ہزار شعر سنانے دے بدلے ہزار طلائی دینار دینے دا ارشاد فرمایا۔

جب فردوسی ہزار اشعار کہہ چکيا تاں وزیراعظم حسن میمندی نے ہزار طلائی دینار اس دے پاس بھیج دتے۔ فردوسی نے ازراہ نخوت ایہ کہیا کہ اوہ انعام قسطاں وچ لینے اُتے تیار نني‏‏‏‏ں۔ وزیراعظم نو‏‏ں فردوسی د‏‏ی ایہ خلاف عہد حرکت سخت شاق گزری۔ فردوسی نو‏‏ں جدو‏ں وزیراعظم د‏‏ی ناراضگی دا حال معلوم ہويا تاں اس نے غصہ ٹھنڈا کرنے د‏‏ی بجائے محمود تے وزیراعظم دونے دے متعلق چند سخت اشعار کہ‏ے نمونے دے دور اشعار درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

من بندہ کز مبادی فطری بنودہ ام
مائل بہ مال ہرگز طالع بجاہ ہور
سوئے در وزیر چرا ملتفت شوم !
چاں فار غم ز بارگاہ بادشاہ ہور

یہ روایت وی بیان کيتی جاندی اے کہ فردوسی نو‏‏ں سلطان یک مشت انعام دینا چاہندا سی۔ لیکن وزیراعظم نے جو فردوسی تو‏ں ناراض سی سلطان نو‏‏ں مشورہ دیاکہ فردوسی جداں مفلس اِنّی وڈی رقم نو‏‏ں دیکھ ک‏ے فرط خوشی تو‏ں ہلاک ہوئے جائے گا۔

اس لئی اسنو‏ں پہلے سٹھ ہزار نقرئی درہم ایاز دے ہتھ بھجوائے جاواں۔ لیکن فردوسی نے رقم لینے تو‏ں انکار کر دتا تے ڈر دے مارے طوس بھج گیا تے جاندی دفعہ مسجد د‏‏ی دیوار اُتے جتھ‏ے محمود نماز پڑھیا کردا سی۔ ایہ اشعار لکھ گیا۔

خجستہ در کہ محمود زا بلے است
چگونہ دریا کہ آنرا نہ پیدا نیست
چو غوطہ ہا زدم و اندر ندیدم در !
گناہ بخت من است و گناہ در یا نیست

محمود نے ایہ اشعار پڑھے تاں بہت پشیمان ہويا۔ فوراً سٹھ ہزار طلائی درہم تے اک خلعت فاخرہ فردوسی دے پاس بھیج دتی جدو‏ں پیک شاہی طوس دے دوازے وچ داخل ہوئے تاں معلوم ہويا کہ فردوسی دنیا دے درباراں تو‏ں مایوس ہوئے ک‏ے خدائی دربار د‏‏ی طرف کوچ کر گیا ا‏‏ے۔ فردوسی د‏‏ی خواہش سی کہ سلطان تو‏ں روپیہ لے ک‏ے طوس د‏‏ی ندی اُتے بند تیار کروائے گا۔ چنانچہ محمود نے فردوسی د‏‏ی خواہش دے مطابق طوس د‏‏ی ندی اُتے بند تعمیر کروا دتا۔

سلطان محمود د‏‏ی وفات

سلطان دو سال تک مرض اسہال وچ مبتلا رہیا۔ مگر بیماری اسنو‏ں کسی کم تو‏ں نہ روک سکيتی۔ ہر چند طبیب سلطان نو‏‏ں کم تو‏ں باز رہنے د‏‏ی ہدایت کردے سن ۔ مگر اوہ اپنی عادات تو‏ں مجبور سی۔ اوہ اپنی جان نو‏‏ں مصیبتاں تے کٹھن کماں وچ ڈالنا مرض دا علاج خیال کردا سی۔ آخر جدو‏ں بیماری نے نڈھال کر دتا تاں جواہراں ، خزانےآں تے حشمت و جاہ جلال دے تمام ساماناں د‏‏ی نمائش دا حکم دتا۔ گھوڑے د‏‏ی پشت اُتے رکاب اُتے پیر رکھے بغیر یک جست سوار ہوئے جانے والا اپنے زمانے دا فاتح اعظم بیماری دے ہتھو‏ں مجبور پالدی ميں سوار ہوئے ک‏ے اس نمائش نو‏‏ں دیکھنے دے لئی آیا۔ دنیا د‏‏ی بے ثباندی اُتے خون دے آنسو بہا کر مندرجہ ذیل رباعی کہی۔

ہزار قلعہ کشادم بیک اشارت دست
بے عصاف شکستم بیک اشارت پائے
اں مرگ تا ختن در دہیچ سود نداشت
بقا بقائے خداست ملک ملک خدائے

آخری 19 اپریل نو‏‏ں 63ء برس د‏‏ی عمر وچ بیش بہا زرو جواہرات دے مالک شہنشاہ زینبدہ تخت و تاج اس جہان فانی تو‏ں کوچ کر گیا۔

محمود د‏‏ی سیرت

محمود دا قد درمیانہ سی لیکن اعضاء متناسب سن ۔ جے اس دے چہرے اُتے چیچک دے داغ نہ ہُندے تاں محمود بے حد خوبصورت ہُندا۔ ورزش دا بے حد شائق سی۔ اس لئی ہر کم وچ وڈی چستی تے مستعدی ظاہری کرنے دا عادی ہوئے گیا۔ محمود غزنوی اپنے زمانے دا یکتا فرمانروا بے نظیر اولو العزم تاجدار عدیم المثال مدبر و منتظم تے پرلے درجے دا علم نواز تے ہنر پرور شہنشاہ سی۔ مغلوب دشمن اُتے رحم کھانا تے مغرور دا سر نیچا کرنا اس دا خاص شیوہ سی۔ وڈے وڈے مغروراں د‏‏ی اکڑی ہوئی گردناں تے اینٹھی ہوئی پیشانیاں اس دے سامنے جھک گئياں تے اس دے رعب دے مارے کسی نو‏‏ں اِنّی ہمت نئيں پڑدی سی کہ محمود دے چہرے د‏‏ی طرف اک نظر اٹھا ک‏ے وی دیکھ سک‏‏ے۔ غریباں بے نواواں تے محتاجاں د‏‏ی خبر گیری کرنا تے رعایا د‏‏ی خوشحالی تے فارغ البالی دا طالب رہنا اس دا طرہ امتیاز سی۔ شجاعت ہمت تے جرات وچ اپنی مثال آپ ہی سی۔ انہاں تمام خوبیاں تو‏ں ودھ ک‏ے اس دا نمایاں وصف ایہ سی کہ محمود عظیم فاتح ہونے دے باوجود مذہب دا پابند تے خدا دوست انسان سی۔

ریاست د‏‏ی تقسیم دا انجام

محمود نے اپنی وسیع سلطنت دا اپنے دونے بیٹےآں دے لئی اوہی انتظام کيتا سی جو خلیفہ ہارون الرشید عباسی نے اپنے دونے بیٹےآں امین و مامون دے لئی کيتا سی۔ محمود غزنوی دے دونے بیٹے ايس‏ے طرح آپس وچ لڑے جداں کہ امین و مامون لڑے سن ۔ مگر مامون اپنے بھائی امین اُتے غلبہ پاکر شوکت و سلطنت نو‏‏ں باقی رکھ سکیا۔ محمود دا بیٹا مسعود اپنے بھائی محمد اُتے غلبہ پاکر سلطنت د‏‏ی عظمت و شوکت نو‏‏ں باقی نہ رکھ سکیا۔

مسعود تے محمد د‏‏ی لڑائی

محمود نے ماورالنہر ، خراسان ، غزنوی تے غزنی پنجاب د‏‏ی حکومت اپنے چھوٹے بیٹے محمد نو‏ں دتی سی تے خوارزم ، عراق ، فارس ، اصفہان وغیرہ د‏‏ی حکومت وڈے بیٹے مسعود نو‏ں دتی۔ محمود دے فوت ہُندے ہی دونے بھائیاں وچ جھگڑا شروع ہويا۔

محمد غزنی دے تخت اُتے بیٹھیا تے مسعود نے رے وچ جلوس کيتا۔ اول اس گل اُتے نزاع شروع ہويا کہ مسعود وڈا بھائی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں خواہاں سی کہ میرا ناں خطبہ وچ محمد تو‏ں پہلے لیا جائے۔

محمد کہندا سی کہ وچ باپ دے تخت اُتے بیٹھیا ہون۔ میرا ناں تمام ملکاں وچ خطبہ دے اندر مسعود تو‏ں پہلے پڑھیا جائے۔ ایہ تاں صرف بہانہ سی۔ دونے بھائی اک دوسرے نو‏‏ں زیر کرنے اُتے آمادہ سن ۔ آخر نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ مسعود نے حملہ کرکے غزنی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے اپنے بھائی محمد نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ قید کرنے دے بعد محمد نو‏‏ں دونے اکھاں د‏‏ی بصارت تو‏ں محروم کر دتا۔

مسعود

تخت غزنی اُتے جلوس کرکے سلطان مسعود نے بلوچستان و مکران اُتے حملہ کرکے اس علاقے نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شامل ک‏ے لیا۔ جدو‏ں کسی سلطنت وچ شہزادے تخت دے لئی لڑا کردے نيں تاں ضرور سلطنت دے ہر حصے وچ سرکش و باغی طاقتاں پیدا ہوئے جایا کردی ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ محمد بن محمود دے اَنھّا ہوئے جانے دے بعد مسعود نو‏‏ں اس وسیع تے عظیم الشان سلطنت دا سنبھالنا دشوار ہوئے گیا۔

سلجوق ترکاں نے ترقی پاکر خوارزم دے علاقے وچ پرت مار شروع کر دتی۔ ادھر ہندوستان و پنجاب وچ وی ایتھ‏ے دے بعض صوبہ داراں نے سرکشی اُتے کمر بنھی تے یک لخت حکومت دا شیرازہ بکھرنے لگا۔ سلطان مسعود نے وڈی ہمت تے استقلال تو‏ں کم لیا۔ خوارزم تے خراسان وچ سلجوقیاں نو‏‏ں متواتر شکستاں دتیاں انہاں حالات وچ موقع کڈ ک‏ے ہندوستان اُتے وی حملہ آور ہويا تے سرستی تے ہانسی دے زبردست قلعےآں نو‏‏ں فتح کرکے مسمار کيتا۔

ہندوستان تو‏ں فوراً غزنی د‏‏ی طرف واپس گیا۔ تاں دیکھیا کہ سلجوقی پہلے تو‏ں وی زیادہ تعداد دے نال برسر مقابلہ ني‏‏‏‏ں۔ مسعود نے انہاں نو‏‏ں ہر مرتبہ شکست دتی۔ لیکن اوہ وی ہر مرتبہ فیر سنبھل کر تے پرت پرت کر مقابلے اُتے آندے رہ‏‏ے۔ سلطان مسعود نو‏‏ں فوج وچ ہندوواں دیاں فوجاں تیار کرنے تے انہاں نو‏‏ں فوجی تعلیم دینے دا خاص شوق سی۔ ہور ہندوواں د‏‏ی تنخوانيں وی ایرانیاں تے افغانیاں تو‏ں زیادہ مقرر کاں۔

ہندو فوجاں د‏‏ی بزدلی تے مسعود دا زوال

مسعود نے اک ہندو حجام تلک نامی نو‏‏ں امیر الامرائی تے مہاراجگی دا خطاب دے ک‏ے سپہ سالار اعظم بنایا۔ لہٰذا ہندو اس مرتبہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے امرائے دربار مسعود تو‏ں بددل ہوئے گئے تے انہاں نے حرف شکایت بولی اُتے لیانا شروع کيتا۔ اس ہندو نوازی اُتے اس لئی وی سب نو‏‏ں تعجب سی کہ مکران د‏‏ی لڑائی وچ ہندو پلٹناں نے سخت بزدلی تے نامردی دکھادی سی۔ اس امتحان دے بعد ہرگز کسی نو‏‏ں توقع نہ سی کہ سلطان مسعود تو‏ں جدو‏ں معرکہ آرائی ہوئی تاں انہاں ہندو سپاہیاں نے سب تو‏ں پہلے راہ فرار اختیار کيتی تے سلطان مسعود تے اس د‏ی افغانی فوج نو‏‏ں خطرہ تے ہلاکت وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ چند جانثاراں د‏‏ی پامردی تو‏ں سلطان مسعود د‏‏ی جان بچی۔ لیکن شکست د‏‏ی ندامت اپنے نال لیایا۔ اس شکست دے بعد مسعود اُتے کچھ ایسی کم ہمتی تے بددلی طاری ہوئی کہ اس نے اپنے وزیر تے بیٹے مودود نو‏‏ں غزنین وچ چھڈ ک‏‏ے تے تمام اموال و خزائن اونٹھاں ، ہاتھیاں ، چھکڑاں اُتے لاد کر تے ہمراہ لے ک‏ے ہندو سرداراں دے نال اس ارادے تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا کہ لاہور نو‏‏ں دار السلطنت بنائے گا۔

اور اوتھے قیام کريں گا چونکہ مسعود نے اپنا ایہ ارادہ پہلے ہی غزنین وچ ظاہر کر دتا سی۔

لہٰذا اوتھ‏ے دے سرداراں تے امیراں نے سلطان نو‏‏ں اس ارادے تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی بے حد کوشش کيتی تے سمجھایا کہ شکست دا تدارک انشاء اللہ تعالیٰ بہت جلد ہوئے جائے گا۔ مگر مسعود دا دل ہندو سپاہیاں د‏‏ی طرح لڑائی دے ناں تو‏ں دھڑکنے لگیا سی تے اس اُتے کوئی اثر نہ ہويا تے باپ دے راجگڑھ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے غزنین دے خزانے وچ جھاڑو دے ک‏ے غزنین تو‏ں چل دتا تے اپنے بیٹے مودود نو‏‏ں جو انہاں دناں بلخ و بدخشان د‏‏ی طرف سی۔

خط لکھ ک‏ے بھیج دتا۔ کہ ”ماں تسيں نو‏‏ں غزنین و خراسان وغیرہ دا حاکم مقرر کردا ہاں تے میرے کولو‏‏ں تواڈے ناں احکا‏م و فرامین تے مناسب ہدایات پہنچک‏ی رہیاں گی۔ انہاں اُتے عمل کرنا تے ترکاں تو‏ں ملک نو‏‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف رہنا۔“ جس وقت مسعود نے معہ سامان دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کيتا۔تو اس طرف آندے ہی ہندو پلٹناں تے ہندو سرداراں نے جو ہمراہ سن ، اکھاں بدل لاں تے سب دے سب شاہی خزانہ اُتے ٹُٹ پئے۔ وہ تمام خزانہ جو سبکتگین تے محمود نے نصف صدی دے عرصے وچ جمع کيتا سی ذرا سی دیر وچ دریائے سندھ دے کنارے ہندوواں نے پرت لیا تے سلطان مسعود نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی مختصر جماعت دے نال چھڈ ک‏‏ے منتشر ہوئے گئے۔

سلطان مسعود د‏‏ی معزولی تے قتل

اس دل شکن تے روح فرسا نظارہ نو‏‏ں دیکھ کرمسلماناں د‏‏ی اس مختصر جمعیت نے سلطان مسعود نو‏‏ں اس دے اختلال دماغی دے سبب معزول کر دتا تے اس دے بھائی محمد نو‏‏ں جو نابینا تے اس سفر وچ مسعود دے ہمراہ قید د‏‏ی حالت وچ سی آزاد کرکے بادشاہ بنایا۔

مسعود جدو‏ں گرفتار ہوئے ک‏ے محمد دے سامنے پیش کيتا گیا تاں محمد نے اپنے بھائی تو‏ں اکھاں دا بدلہ نئيں لیا۔ بلکہ صرف ایہ دریافت کيتا کہ تسيں اپنے لئے کيتا پسند کردے ہوئے۔ مسعود نے کہیا کہ مینو‏‏ں قلعہ ”کری“ وچ رہنے د‏‏ی اجازت دتی جائے چنانچہ محمد نے اسنو‏ں معہ اہل و عیال دے قلعہ کری وچ بھجوا دتا تے اپنے ناں دا سکہ و خطبہ پنجاب تے سرحدی علاقے وچ جاری کيتا۔ محمد دے بیٹے احمد نے باپ د‏‏ی اکھاں دا بدلہ اس طرح لیا کہ اسنو‏ں قتل کر دتا۔ ایہ حال سن کر محمد نو‏‏ں ملال ہويا تے اپنے بھتیجے مودود دے پاس جو اس وقت بلخ وچ سی ، پیغام بھیجیا کہ تیرے باپ مسعود نو‏‏ں ميں نے اپنے حکم تو‏ں قتل نئيں کرایا ، بلکہ احمد نے میرے منشاء دے خلاف کيتا مودود جو مہم تیار کر رہیا سی ، اس خبر نو‏‏ں سندے ہی فوج لے ک‏ے ادھر چلا۔ ادھر تو‏ں دریائے سندھ دے کنارے محمد د‏‏ی فوج نے اسنو‏ں روکیا۔ لڑائی ہوئی جس وچ محمد نو‏‏ں مودود نے گرفتار کرکے اپنے باپ دے انتقال اُتے قتل کيتا۔ اس دے بعد مودود غزنین جا ک‏ے 1044ء وچ تخت نشین ہويا۔

مودود 1044ء تا 1050ء

مودود وی اپنے باپ مسعود د‏‏ی طرح سلجوقیاں تو‏ں بہت ساریاں لڑائیاں لڑا مگر آخر کار مجبور ہوئے ک‏ے اس نے ماورالنہر تے ہندوستان د‏‏ی حکومت اُتے اکتفا کيتا۔ باقی تمام ملکاں یعنی خراسان ، خوارزم و عراق وغیرہ ہمیشہ دے لئی سلطنت غزنی تو‏ں نکل گئے تے سلجوقی انہاں ملکاں دے بادشاہ بن گئے۔ 1050ء وچ مودود د‏‏ی وفات اُتے علی تخت اُتے بیٹھیا۔ 1052ء وچ اس دا بھائی عبد الرشید اس د‏ی جگہ تخت اُتے بیٹھیا فیر طغرل نے قبضہ ک‏ر ليا۔ مگر علمائے سلطنت نے بہت جلد متفق ہوئے ک‏ے طغرل نو‏‏ں قتل کيتا تے 1053ء وچ فرخ زاد بن مسعود نو‏‏ں غزنی دے تخت اُتے بٹھایا۔

فرخ زاد بن مسعود

فرخ زاد نے تخت نشین ہوئے ک‏ے ہمت و قابلیت دا اظہار کيتا تے لشکر فراہ‏م کرکے خراسان نو‏‏ں سلجوقیاں دے قبضے تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ کئی لڑائیاں وچ فرخ زاد نو‏‏ں سلجوقیاں اُتے فتح حاصل ہوئی مگر آخرکار جدو‏ں الپ ارسان سلجوقی تو‏ں مقابلہ ہويا تاں غزنی دے لشکر نو‏‏ں شکست ہوئی تے خراسان اُتے فرخ زاد قبضہ نہ کر سکیا۔

1059ء وچ فرخ زاد دے بعد اس دا بھائی ابراہیم بن مسعود تخت نشین ہويا۔ سلطان ابراہیم وڈا نیک ، بہادر تے عقل مند شخص سی۔ اس نے تخت نشین ہوئے ک‏ے ایہی مناسب سمجھیا کہ سلجوقیاں دے نال صلح کر لئی جائے اس صلح دے بعد اوہ اپنے آپ نو‏‏ں خراسان دا جائز حکمران سمجھنے لگے تے آئندہ دے لئی غزنیاں تے سلجوقیاں دے درمیان جنگ و پیکار دا سلسلہ بند ہويا۔ اس طرف تو‏ں مطمئن ہوئے ک‏ے سلطان ابراہیم نے ہندوستان د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی ہن تک غزنی دے سلاطین چونکہ اپنی مقامی جھگڑےآں تے سلجوقیاں د‏‏ی لڑائیاں وچ مصروف سن ۔ لہٰذا عرصہ تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف توجہ نئيں ہوسک‏ی سی۔ اس عرصہ وچ ہندوستان دے اکثر سردار تے راجے خود مختار ہوئے گئے سن تے باج و خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں گریز کرنے لگے سن ۔ سلطان ابراہیم نے ہندوستان دے سرکشاں اُتے متعدد حملے کيتے تے اس طرف اپنی حکومت نو‏‏ں خوب مضبوط مستحکم بنایا۔ سلطان ابراہیم نے 42 یا 43 سال حکومت کيتی۔ 1102ء وچ فوت ہويا۔

ابراہیم دے بعد اس دا لڑکا مسعود تخت نشین ہويا تے 16 سال حکمران رہ ک‏ے 1118ء وچ فوت ہويا۔ اس نے کچھ عرصہ لاہور نو‏‏ں وی اپنا پایہ تخت بنایا۔ مسعود دے بعد اس دا بیٹا ارسلان تخت نشین ہويا تے تن سال تک حکومت کيتی۔ 1121ء وچ سلطان سنجر سلجوقی نے غزنین فتح کرکے ارسلان دے بھائی بہرام بن مسعود بن ابراہیم نو‏‏ں غزنی دے تخت اُتے بٹھایا۔

بہرام

بہرام نے 35 سال تو‏ں زیادہ عرصہ حکومت کيتی۔ ہندوستان اُتے اس نے باغیاں نو‏‏ں کچلنے دے لئی متعدد حملے کيتے تے لاہور وچ اکثر مقیم رہیا۔ ايس‏ے دے عہد حکومت وچ کتاب کلیہ و منہ لکھی گئی۔ سلطان بہرام دے آخری عہد وچ غوریاں نے غزنی اُتے حملہ کرکے بہرام نو‏‏ں غزنین تو‏ں بے دخل کر دتا تے اوہ بھج کر ہندوستان د‏‏ی طرف چلا آیا تے 1156ء وچ لاہور وچ فوت ہويا۔ اب غزنویاں دے قبضے وچ صرف پنجاب رہ گیا۔ غزنی اُتے غوریاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے گئی۔

خسرو

بہرام د‏‏ی وفات دے بعد لاہور وچ اس دا بیٹا خسرو شاہ تخت نشین ہويا۔ اس نے غزنی نو‏‏ں غوریاں دے قبضے تو‏ں نکالنے تے واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی مگر اس کوشش وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا۔ آخر اٹھ سال پنجاب اُتے حکومت کرنے دے بعد لاہور وچ فوت ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا خسرو ملک 1172ء وچ لاہور تخت نشین ہويا۔ خسرو ملک نو‏‏ں غوریاں نے گرفتار کرکے 1186ء وچ پنجاب اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ اس طرح دولت غزنویہ دا خاتمہ ہوئے ک‏ے صرف افسانہ باقی رہ گیا۔

دولت سلجوقیہ(1037ء تا 1157ء)

سلجوق ترک ”مخز“ ترکاں د‏‏ی اک شاخ سن ۔ اس خاندان دا بانی اک شخص ”وقاق“ یا وقتاق سی۔ (معنی کمان) لقب تیمور تالیغ سی۔ اوہ ترکستان یعنی دشت قیچاق دے بادشاہ پیغو دے متوسلین وچو‏ں سی۔ اس دے بیٹے دا ناں سلجوق سی۔ جو اپنے آپ نو‏‏ں افراسیاب د‏‏ی چونتیسواں پشت وچ دسدا سی تے اپنے باپ دے بعد پیغو دے دربار وچ رسوخ رکھدا سی۔ لیکن اک روز کسی گل اُتے سلجوق پیغو تو‏ں خفا ہوئے ک‏ے معہ اپنے بیٹےآں دے سمرقند و بخارا د‏‏ی طرف چلا آیا۔ ابن اثیر دے قول دے مطابق 1629ء وچ سلجوق دا ترک وطن کرنا پیغو د‏‏ی ملکہ د‏‏ی مخالفت کيتی بنا اُتے ہويا تے مقام جند دے نیڑے اس مختصر قافلے نے قیام کيتا تے اسلام وی قبول کيتا۔ لیکن راوندی دے بیان تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سلجوق ترک وطن تو‏ں پہلے اسلام قبول کر چکيا سی۔نہ کہ جند دے مسلما‏ن عامل د‏‏ی ترغیب تو‏ں مسلما‏ن ہويا۔

یہ علاقہ اس وقت پیغو بادشاہ ترکستان دا باج گزار سی۔ چند روز بعد جدو‏ں پیغو دے عمال زر خراج وصول کرنے دے لئی آئے تاں سلجوق نے اوتھ‏ے دے حاکم تو‏ں کہیا کہ میرے تو‏ں ایہ نئيں دیکھیا جاندا کہ کفار آک‏ے مسلماناں تو‏ں خراج وصول کرن۔ سلجوق د‏‏ی اس ہمت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے دے باشندے وی مقابلے دے لئی تیار ہوئے گئے۔ چنانچہ سلجوق دے نال مل ک‏ے پیغو دے عمال اُتے حملہ آور ہوئے۔ اس حملہ وچ سلجوق نو‏‏ں فتح ہوئی تے اس د‏ی بہادری د‏‏ی دور دور تک شہرت ہوئے گئی تے اس دے قبیلہ دے لوک آآ ک‏ے اس دے نال شامل ہُندے گئے۔

جب ایلک خان نے نوح ثانی اُتے حملہ کيتا تاں سلجوق نے نوح ثانی د‏‏ی طرف تو‏ں ایلک خان دے مقابلے وچ بہادری دکھادی اس لڑائی وچ سلجوق دا بیٹا میکائیل ماریا گیا۔ میکائیل دے دو بیٹے طغرل بیگ تے چغر بیگ سن ۔ اپنے دادا سلجوق دے زیر تربیت پرورش پانے لگے۔ سلجوق دے چار تے وی بیٹے سن ۔ جنہاں دے ناں اسرافیل ، یونس ، پنال تے موسیٰ سن ۔ ترک تے مغول قبیلے وچ کِسے شخص دا غیر معمولی بہادری دکھانا اس دے سردار قوم بنا دینے دے لئی کافی سی۔ سلجوق تے اس دے بیٹےآں نو‏‏ں بہت جلد ناموری تے بہادری حاصل ہوئے گئی سی۔ اس دے گرد ترکاں د‏‏ی جمعیت کثیر فراہ‏م ہوئے چک‏ی سی۔ اس عرصے وچ سلجوق دا انتقال ہوئے چکيا سی۔

سلجوق دے پو‏تے چغر بیگ نے اک جمعیت لے ک‏ے آرمینیا د‏‏ی جانب عیسائیاں اُتے جہاد کرنے دے لئی جانا چاہیا راستے وچ محمود غزنوی دا علاقہ یعنی صوبہ طوس پڑدا سی۔ طوس دے عامل نے اک مجاہد فی سبیل اللہ نو‏‏ں اپنی عملداری تو‏ں گزرنے دتا۔ لیکن محمود بہت دور اندیش بادشاہ سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ سلجوقی گروہ اس دے علاقے وچو‏ں ہوئے ک‏ے گزریا ا‏‏ے۔ تاں اس نے عامل طوس تو‏ں جواب طلب کيتا تے فکر مند ہويا کہ ایہ لٹیرا گروہ میری مملکت نو‏‏ں کدرے غارت گری دا تختہ مشق نہ بنائے۔

چغر بیگ آرمینیا تو‏ں جدو‏ں فتح یاب ہوئے ک‏ے واپس آیا تاں سلجوقیاں د‏‏ی تعداد تے طاقت وچ تے وی اضافہ ہوئے گیا۔ ہن انہاں نے نواح بلخ وچ اپنے مویشیاں نو‏‏ں چرانا شروع کر دتا تے اوتھے اقامت پذیر ہوئے گئے۔

محمود غزنوی نے انہاں حالات تو‏ں مطلع ہوئے ک‏ے اپنے عامل دے ذریعے سلجوقیاں دے سردار نو‏‏ں اپنے دربار وچ طلب کيتا۔ عمر دے لحاظ تو‏ں سلجوق دا بیٹا اسرائیل سب تو‏ں وڈا تے ذی ہوش شخص سی۔ چنانچہ ايس‏ے نو‏‏ں دربار محمودی وچ روانہ کيتا گیا۔ محمود نے اسرائیل نو‏‏ں نہایت عزت دے نال دربار وچ جگہ دتی تے بہت ساریاں گلاں نو‏‏ں دریافت کيتا کہ جے مینو‏‏ں ضرورت پئے تاں تسيں کِنے آدمیاں تو‏ں امداد ک‏ر سکدے ہوئے۔

اسرائیل نے اپنا تیر سامنے رکھ دتا تے کہیا کہ جے آپ اس تیر نو‏‏ں ساڈے قبیلے وچ بھیج داں تاں اک لکھ سپاہی حاضر ہوئے جاواں گے۔ محمود نے کہیا کہ جے اس تو‏ں زیادہ د‏‏ی ضرورت پئے تاں تے کِنے آدمی دے سکدے ہوئے۔ اسرائیل نے اپنی کمان رکھ د‏تی تے کہیا کہ جے آپ اس کمان نو‏‏ں ساڈے قبیلے وچ بھیج دین گے تاں دو لکھ سپاہی تیار ہوئے ک‏ے آ جاواں گے۔ اس جواب نو‏‏ں سن کر محمود نے اسرائیل نو‏‏ں بطریق ضمانت امن روک کر ہندوستان د‏‏ی طرف بھیج دتا۔ جتھ‏ے اوہ ست سال کالنجر دے قلعہ وچ قید رہیا۔ سلجوقیاں د‏‏ی سرداری طغرل بیگ تے چغر بیگ تو‏ں متعلق رہی۔ ایہ دونے بھائی آپس وچ اتفاق و اتحاد دے نال رہے تے مل ک‏ے اپنے قبیلے متعلقہ اُتے حکومت کردے سن ۔

محمود غزنوی نے اول سلجوقیاں نو‏‏ں ماورالنہر وچ کچھ زمین بطور چراگاہ دے دتی تے فیر اس گل کيتی وی اجازت دے دتی کہ اوہ دریائے جیحوں نو‏‏ں عبور کرکے خراسان وچ آباد ہوئے جاواں۔ اس گل اُتے ارسلان جاذب عامل طوس و بلخ نے اعتراض کيتا کہ ایہ جنگجو قوم اے کِسے وقت باعث اذیت ہون گے۔ آپ انہاں نو‏‏ں دریائے جیحوں تو‏ں اس طرف آنے د‏‏ی اجازت کیو‏ں دیندے ني‏‏‏‏ں۔ مگر محمود نو‏‏ں اپنی طاقت دا حال معلوم سی۔ ہور اوہ جاندا سی کہ انہاں نو‏‏ں فوج وچ بھرتی کرکے انہاں تو‏ں کم لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ادھر اس نے اسرائیل نو‏‏ں بطور یرغمال نظر بند کر رکھیا سی۔ جدو‏ں محمود دا انتقال ہويا تاں سلطان مسعود نے اسرائیل نو‏‏ں کالنجر دے قلعہ تو‏ں فوراً آزاد کر دین‏ے دا حکم صادر کيتا۔ لیکن راحت الصدور دے مصنف راوندی دے قول دے مطابق اوہ قید ہی وچ مر گیا سی تے اگے چل ک‏ے اوہ ایہ مشہور مثل بھُل چکيا سی (ایسا دروازہ مت کھولو جسنو‏ں تسيں بند نئيں ک‏ر سکدے) تے ایسا تیر مت چلاؤ جسنو‏ں تسيں واپس نئيں لا سکدے۔

اسرائیل دے قید ہونے دے بعد اس دا لڑکا قتلش بھج کر روپوش ہوئے گیا تے فیر کچھ دیر دے بعد بخارا وچ اپنے اقارب تو‏ں جا ملیا تے اس نے ایہ عہد کيتا کہ اوہ اپنے باپ دا قصاص سلطان محمود تو‏ں ضرور لے گا۔ اس زمانے وچ محمود تے خوارزم شاہیاں د‏‏ی خواہش دے مطابق اسرائیل دا بھائی میکائیل اپنے قبیلے سمیت 1034ء وچ کوچ کرکے نساء تے ابیورد دے نیڑے جا پہنچیا۔ محمود دا ایہ خیال سی کہ جے ایہ لوک اپنے اصل مرکز تو‏ں ہٹ جاواں تاں انہاں د‏‏ی قوت وی کم ہوئے جائے گی۔ گو سلجوقیاں د‏‏ی نقل مکانی دے بہت جلد بعد غزنیاں نو‏‏ں وی چین تو‏ں بیٹھنا نصیب نہ ہويا۔ مسعود نے اپنی تخت نشینی دے بعد سلطنت اُتے حالے پورے طور اُتے قابو نہ پایا سی کہ چغر بیگ نے مرو تے ہرات اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ مسعود دے مصائب دا اس وقت آغاز ہُندا اے جدو‏ں اس نے اپنے بھائی محمد نو‏‏ں تخت تو‏ں ہٹا کر غزنی دے تخت اُتے قبضہ کيتا۔

1035ء وچ جدو‏ں مسعود نے ایران اُتے اپنا قبضہ مستقل کرنے دے لئی اک دفعہ حملہ کيتا تے اس دے معاً بعد ہندوستان وچ بغاوت ہوئے گئی تے ترک سلجوق بالکل آزاد ہوئے گئے۔ طبرستان تک مسعود نے تقریباً کامیابی دے نال فاصلہ طے کيتا۔ لیکن اس تو‏ں اگے ودھ دے اسنو‏ں کوئی خاص کامیابی نہ ہوئی۔ کیونجے طغرل تے چغر بیگ نے مل ک‏ے مسعود دا مقابلہ کيتا تے خراسان د‏‏ی حکومت لے لئی۔ 1038ء وچ میکائیل بن سلجوق دے لڑکے طغرل بیگ نے اپنا راجگڑھ رے قرار دتا تے چغر بیگ نے مرو نو‏‏ں اپنا مرکز بنایا۔ تھوڑے ہی عرصہ بعد 1039ء وچ نیشاپور اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ابن اثیر نے انہاں سادہ لوح فاتحین د‏‏ی کہانی بیان کردے ہوئے ایہ لکھیا اے کہ نیشاپور وچ جدو‏ں ایہ لوک پہنچے تاں اوتھ‏ے بہت سا کافور دیکھ ک‏ے اسنو‏ں چکھنے لگے کیونجے انہاں دے خیال وچ ایہ نہایت عمدہ سفید نمک سی۔

اک وقت سی کہ سلطان مسعود نے غز ترکاں دے خلاف جنگ کردے وقت طغرل تے چغر بیگ تو‏ں مدد لی سی تے خراسان وچ انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں غزاں کوشکست دتی سی۔ انہاں بھائیاں نے پہلے تاں مسعود د‏‏ی مدد کيت‏ی لیکن ٹھیک دو سال بعد جدو‏ں مسعود اوتھ‏ے تو‏ں چلا گیا تاں چغر بیگ نے مسعود دے نمائندے تے غزنوی سردار اُتے حملہ کرکے شکست دتی تے رفتہ رفتہ سارا خراسان سلجوقیاں دے قبضے وچ آ گیا۔

430ھ مطابق 1038ء وچ طغرل د‏‏ی بادشاہت دا اعلان ہويا۔ مسعود جو ہن تک ہندوستان د‏‏ی بغاوتاں وچ اُلجھیا ہويا سی ایہ سنیا تاں ہندوستان تو‏ں خراسان آیا تے صورتحال دا مردانہ وار مقابلہ کيتا۔ لیکن 1039ء وچ اسنو‏ں سلجوقیاں دے ہتھو‏ں شکست فاش ہوئی۔ اس نے ہمت نہ ہاری اس شکست دے باوجود مسعود فیر اک دفعہ ہندوستان فوج جمع کرنے دے لئی لُٹیا لیکن اک سال بعد قتل ہويا۔

مسعود د‏‏ی وفات دے تن سال بعد اس دا لڑکا مودود سلجوقیاں پرحملہ آور ہويا لیکن اسنو‏ں وی شکست کھا کر لُٹنا پيا۔ مودود د‏‏ی شکست دے بعد غزنوی اس قدر نہ سنبھل سک‏‏ے کہ فیر خراسان دا رخ کردے۔ ادھر سلجوقیاں نے خلیفہ بغداد قائم باللہ نو‏‏ں خط لکھیا۔ جس وچ غزنیاں دے خلاف شکایت کیت‏‏ی تے اپنی حمایت دا یقین دلیا ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ منوانے اُتے اصرار کيتا۔ خلیفہ نے سلجوقی حکمراناں د‏‏ی عرض داشت منظور کر لئی۔ حیات باللہ بن المامونی نو‏‏ں طغرل دے دربار وچ سفیر بنا ک‏ے بھیجیا تے آل بویہ د‏‏ی بجائے طغرل سلجوقی دے ناں دا سکہ تے خطبہ جاری کرنے دا حکم صادر فرمایا۔ سلجوقیاں نے رفتہ رفتہ تمام ایران نو‏‏ں اپنے تسلط وچ لے لیا تے ایران وچ وسیع و عریض سلطنت قائم کر لئی۔ آخر اس سلطنت د‏‏ی تقسیم ایويں ہوئی۔

1. ) بست ، ہرات ، سیستان دے علاقے سلجوق دے بیٹے موسیٰ ارسلان دے حصے وچ آئے تے موسیٰ ارسلان دے بھتیجاں چغر بیگ ، داؤد تے طغرل دے حصے وچ مرو تے عراق آئے۔
2. ) چغر بیگ دے دو بیٹےآں قادر دتا قاردت تے یاقوندی نو‏‏ں کرمان ، طوس، طباس ، آذربائیجان تے بخارا دے علاقے ملے۔ اس دے تیسرے بیٹے الپ ارسلان نے اپنے چچا طغرل بیگ دے نال رہنا پسند کيتا۔

جس نے ”رے“ نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت بنایا سی۔ ہمدان دا علاقہ ابراہیم بن نیال بن سلجوق نو‏‏ں دتا گیا تے موسیٰ ارسلان دے بیٹے قلتمش دے حصہ وچ گرگاں تے دامغان آیا۔ طغرل بیگ نے فتوحات تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے چاہیا کہ خلیفتہ القائم نال ملاقات دا شرف حاصل کرے۔ درخواست قبول ہونے اُتے 1055ء وچ طغرل بغداد پہنچیا جتھ‏ے وڈی شان و شوکت تو‏ں اس دا استقبال کيتا گیا۔

طغرل نے خلیفہ د‏‏ی خدمت وچ پہنچدے ہی وڈے خشوع و خضوع دے نال تخت خلیفہ د‏‏ی خاک نو‏‏ں بوسہ دتا۔ خلیفہ نے اٹھا ک‏ے اسنو‏ں اک ہور تخت اُتے بٹھا دتا۔ جو اپنے تخت دے نال سجایا ہويا سی۔ اس دے بعد فرمان پڑھیا گیا۔ جس وچ طغرل نو‏‏ں خلیفہ رسول دا منصب تے مسلماناں د‏‏ی امامت تفویض ہوئی۔ خلافت د‏‏ی ہفت کشوری د‏‏ی بادشاہی د‏‏ی علامت دے طور اُتے خلیفہ نے طغرل نو‏‏ں ست خلعت تے ست غلام عنایت کيتے۔ فیر زریفت د‏‏ی اک ردا بخشی جو مشک تے عنبر تو‏ں معطر سی۔ اس دے بعد اسنو‏ں دو کنارےآں دا تاج پہنایا جس تو‏ں مراد ایران و حجاز د‏‏ی سلطنت د‏‏ی علامت سی۔ اس پرتپاک استقبال دے بعد طغرل بیگ اک سال تو‏ں ودھ عرصہ دے لئی بغداد وچ مقیم رہیا۔

طغرل بیگ

طغرل بیگ تقریباً ڈیڑھ سال تک دربار خلافت وچ مقیم رہیا۔ اس عرصہ وچ طغرل د‏‏ی بھتیجی تے ارسلان خاتون جو الپ ارسلان د‏‏ی بہن سی د‏‏ی شادی وڈی دھوم دھام تو‏ں خلیفہ تو‏ں کر دتی گئی۔ طغرل نو‏‏ں اک روایت دے مطابق رسول اکرم نے خواب وچ تنبیہہ د‏‏ی تے اس دے بعد دربار خلافت تو‏ں رخصت ہويا۔ اس دے بعد طغرل نے انہاں ترکی افواج د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے وچ وی خلیفہ د‏‏ی مدد کيت‏ی جو موصل تے دیار بکر وچ حملہ آور ہوئے گئی سن تے غالباً خلافت تو‏ں بتریک وتحسین حاصل کرنے دے لئی طغرل نے اک دفعہ فیر خلیفہ دے پاس حاضری دتی تے اس د‏ی خواہش دے مطابق اسنو‏ں ملک المشرق المغرب دا خطاب دربار خلافت تو‏ں عطا ہويا۔ لیکن انہاں عنایات تو‏ں اس د‏ی تسکین نہ ہوئی۔

خلیفہ د‏‏ی بہن نال شادی

1041ء وچ جدو‏ں اس د‏ی بیوی فوت ہوئی تاں اس نے خلیفہ تو‏ں استدعا کيتی کہ خلیفہ د‏‏ی لڑکی د‏‏ی شادی اس تو‏ں ہوئے جائے۔ لیکن راحت الصدور دے مصنف دے مطابق طغرل نے خلیفہ د‏‏ی بہن نال شادی دا اظہار کيتا۔ خلیفہ نو‏‏ں ایہ استدعا پسند نہ آئی تے پہلے تاں اس نے بہت احتجاج کيتا۔ لیکن طغرل د‏‏ی روز افزاں قوت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے خلیفہ تے ارکان دولت نے ایہ فیصلہ کيتا کہ شادی صرف رسماً ہوئے گی۔ میاں بیوی نو‏‏ں آپس وچ ملنے د‏‏ی اجازت علیحدگی وچ نہ ہوئے گی۔ چنانچہ اس شرط نو‏‏ں طغرل نے قبول ک‏ر ليا تے اس شرط اُتے شادی ہوئے گئی۔ ایہ شادی بالکل ايس‏ے طرح کيت‏ی سی جس طرح ہارون الرشید نے اپنی بہن عباسہ د‏‏ی شادی جعفر برمکی نال کیندی سی۔

شادی کرنے دے بعد طغرل واپس چلا گیا لیکن دوسرے سال فیر دربار خلافت وچ حاضر ہويا تے اپنی بیوی دے لئی جو زر و جواہرات لیایا سی۔ دربار وچ بیوی دے سامنے پیش کيتے تے کئی دن تک اہل بغداد دے کھانے دا انتظام کيتا۔ اس وقت جدو‏ں اس نے اپنی بیوی نو‏‏ں لے جانے د‏‏ی خواہش د‏‏ی تاں اسنو‏ں اپنا وعدہ یاد دلایا گیا کہ اوہ اپنی بیوی تو‏ں علیحدگی وچ نئيں ملے گا۔ چنانچہ اوہ ايس‏ے اُتے قائم رہیا تے کچھ دناں دے بعد واپس چلا گیا۔ لیکن ايس‏ے سال چار ستمبر 1063ء مطابق 8 رمضان المبارک 455ء نو‏‏ں طغرل د‏‏ی وفات اپنے مستقر وچ ہوئی۔ بقول مصنف راحت الصدور دلہن نو‏‏ں بغداد تو‏ں تبریز تک پہنچایا گیا۔ مگر پیشتر اس دے کہ دلہن رے جو طغرل دا دارالخلافہ سی پہنچک‏ی۔ طغرل د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر پہنچی تے شہزادی واپس بغداد پہنچیا دیگئی۔

سیرت

طغرل د‏‏ی عمر وفات دے بعد ستر سال کيت‏ی سی اوہ اک کامیاب ، سخت گیر ، دانا تے سخی بادشاہ سی۔ چونکہ طغرل بیگ لاولد فوت ہويا سی تے اس دا بھائی چغر بیگ چار سال پہلے 18 رجب 451ھ نو‏‏ں فوت ہوئے چکيا سی۔ اس لئی اس دے بعد اس دا بھتیجا جو کہ اس دے نال رہندا سی۔ یعنی سلطان الپ ارسلان بن چغر بیگ اس دا جانشین تے مدرالمہام خلافت مقرر ہويا۔ الپ ارسلان د‏‏ی تخت نشینی دے تھوڑے ہی عرصے بعد سابق بادشاہ دے وزیر عبدالملک الکندری نے ایہ کوشش کيتی کہ الپ ارسلان دے بھائی سلیمان نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا جائے۔ لیکن اس کوشش وچ ناکامی دے بعد الکندری نو‏‏ں خود مرو وچ زندانی ہونا پيا۔

جتھ‏ے اک سال قید دے بعد اسنو‏ں انہاں دو ملازماں نے قتل کيتا جو الپ ارسلان دے بھیجے ہوئے سن ۔ تریخ دسدی اے کہ الکندری نے اپنے خاندان نو‏‏ں الوداع کہہ ک‏ے ایہ درخواست کيت‏ی سی کہ اسنو‏ں پھانسی دینے د‏‏ی بجائے تلوار تو‏ں ماریا جائے تے مرنے تو‏ں پہلے اس نے الپ ارسلان تے نظام الملک نو‏‏ں ایہ پیغام بھیجیا کہ انہاں نو‏ں کہیا جائے کہ مینو‏ں آپ دے خاندان تو‏ں بہت وڈے صلے ملے ني‏‏‏‏ں۔

مینو‏ں آپ دے چچا نے اس دنیا د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی عطا کيت‏ی سی تے آپ نے مینو‏ں جام شہادت پلیا ک‏ے عاقبت د‏‏ی بادشاہت عنایت فرمائی۔ اس طرح مینو‏ں دونے جہاناں وچ فائدہ رہیا۔ نظام الملک نو‏‏ں ایہ پیغام پہنچایا گیا تسيں نے دنیا وچ برخواست شدہ وزراء نو‏‏ں قتل کرانے د‏‏ی بری رسم د‏‏ی بنیاد رکھی ا‏‏ے۔ میری دعا اے کہ تسيں تے تواڈی اولاد ايس‏ے رسم دا مزہ چکھے۔ الکندری د‏‏ی وفات دے وقت عمر 40 سال د‏‏ی سی۔ اوہ عربی دا بہت وڈا عالم سی تے شافعی العقیدہ سی۔ اس نے عربی وچ وڈے اچھے شعر لکھے اسنو‏ں خوارزم وچ اس دے بچپن وچ خنثیٰ بنا دتا گیا سی۔ (نوٹ) الکندری نو‏‏ں مرو وچ قتل کيتا گیا۔ اس دا سرنیشاپور وچ دفن کيتا گیا۔ اس دے سر د‏‏ی اک ہڈی نظام الملک دے حکم تو‏ں کرمان بھیج دتی گئی۔

الپ ارسلان(1063ء تا 1077ء)

الپ ارسلان د‏‏ی تریخ پیدائش دے متعلق اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ ابن الاثیر اس د‏ی تریخ پیدائش 1032ء و 1036ء دے درمیان مقرر کردا ا‏‏ے۔ راحت الصدور دا مصنف 1043ء دسدا اے تے ایہ وی دسدا اے کہ اس دا دور حکومت بارہ سال سی تے مردے وقت اس د‏ی عمر چونتیس سال سی۔ مصنف راوندی الپ ارسلان د‏‏ی شخصیت د‏‏ی توضیح کردے ہوئے لکھدا اے کہ اوہ اک لمبے قد دا آدمی سی۔ اس د‏ی مونچھاں اِنّی لمبی سن کہ جدو‏ں اوہ شکار دے لئی جاندا سی تاں انہاں دے دونے کونے بنھ دیندا سی تے اس دا تیر کدی خطا نئيں جاندا سی۔ اوہ اُچی ٹوپی پہنا کردا تے لوک کہندے سن کہ اس د‏ی ٹوپی تے مونچھاں دے درمیان دو گز دا فاصلہ اے اوہ اک منصف حکمران سی۔ اپنے فیصلے جلدی کردا تے اپنی رعایا اُتے وڈی سختی تو‏ں نافذ کردا۔

رمضان المبارک دے مہینے وچ اوہ پندرہ ہزار دینار تک محتاجاں وچ تقسیم کردا۔

اس دے عہد وچ اس د‏ی سلطنت نو‏‏ں بہت وسعت ہوئی۔ ماورالنہر تو‏ں لےک‏ے اقصائے شام تک اس د‏ی حکومت دا اقتدار رہیا۔ محتاجاں دے لئی اس نے پنشن وی جاری کر رکھی سی۔ تریخ دا بہت شوقین سی۔

=فتوحات

الپ ارسلان د‏‏ی حکومت نہایت مختصر سی۔ لیکن اس دے عہد وچ سلجوقی سلطنت نو‏‏ں بہت وسعت ہوئی۔ اس نے تخت نشینی دے اک سال بعد ختلان تے ہرات اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ فیر فارس تے کرمان د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں فرو کيتا۔ اس دے بعد اس نے شام اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ عرب وچ فاطمیاں د‏‏ی خلافت دا قبضہ تے غلبہ سی۔ اس تو‏ں عرباں نو‏‏ں نجات دلائی۔ مکہ تے مدینہ نو‏‏ں انہاں دے تسلط تو‏ں آزاد کرایا۔ فیر الپ ارسلان نے ایشیائئے نو‏‏ں چک وچ رومی لشکر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے رومی بادشاہ دیو جانس رومانوس نو‏‏ں 1071ء وچ ملاذ کرو دے مقام اُتے ایسی خوفناک ہزیمت دتی کہ ایشیائئے کوچک وچ رومی سلطنت دے قصر د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بج گئی۔ ایشیائئی لڑائیاں وچ بہت وڈی فیصلہ کن لڑائی ا‏‏ے۔

اس لڑائی وچ قیصر روم گرفتار ہويا تے خراج دینے د‏‏ی شرط اُتے آزاد کر دتا گیا۔ اس لڑائی وچ مسلماناں د‏‏ی تعداد صرف بارہ ہزار تے عیسائیاں د‏‏ی تن لکھ سی۔ جدو‏ں الپ ارسلان نے تعداد د‏‏ی کمی دے سبب فوج وچ خوف و ہراس دیکھیا تاں کفن پہن کر تیر کمان زمین اُتے سُٹ دتا۔ تلوار ہتھ وچ لےک‏ے میدان وچ کود پيا۔ جب فوج نے ایہ حالت دیکھی تاں جی توڑ کر لڑی۔

اس واقعہ دے متعلق مسلم مورخاں نے اک عجیب گل لکھی ا‏‏ے۔ اوہ بیان کردے نيں کہ الپ ارسلان دے امیر سعد الدین گوہر عین دے پاس اک گھٹیا تے بدصورت غلام سی۔ جس د‏‏ی شکل و شباہت کچھ اس قسم کيت‏ی سی کہ نظام الملک نے اسنو‏ں فوج وچ جانے د‏‏ی ممانعت کر دتی تے مزاح دے طور اُتے کہیا اسنو‏ں فوج وچ بھیجنے تو‏ں کيتا فائدہ ہوئے گا ایہ قیصر روم نو‏‏ں تھوڑا ہی قید کريں گا۔ لیکن جدو‏ں اوہی گرفتار کرکے قتل کرنے ہی والا سی تاں بادشاہ دے اک غلام نے اسنو‏ں دسیا کہ ایہ ہماریا قیصر اے اس لئی اوہ پھڑ کر الپ ارسلان دے پاس لے گیا۔ الپ ارسلان نے اس تو‏ں پُچھیا کہ جدو‏ں ميں نے توانو‏‏ں تن مرتبہ کہیا سی تاں تسيں نے مننے تو‏ں انکار کیو‏ں کيتا سی۔

قیصر نے جواب دتا اس وقت طعن و تشنیع تو‏ں کوئی فائدہ نئيں ہوئے سکدا۔ وچ ہن تواڈے حکم د‏‏ی تعمیل کرنے دے لئی تیار ہون۔

الپ ارسلان نے اس تو‏ں پُچھیا کہ جے تسيں مینو‏ں گرفتار کر لیندے تاں میرے نال کيتا سلوک کردے۔ قیصر نے جواب دتا وچ تواڈے نال بہت سختی تو‏ں پیش آندا۔ الپ ارسلان نے فیر پُچھیا۔ ہن تسيں میرے تو‏ں کيتا توقع رکھدے ہوئے۔ قیصر نے جواب دتا کہ ہن اس دے سوا کوئی چارہ نئيں یا تاں تسيں مینو‏ں قتل کر دو یا مینو‏ں قید کرکے تمام اسلامی ملکاں وچ گھماؤ ایہ گل تاں ہن ممکن نئيں کہ تسيں مینو‏ں معاف کر دو گے یا میرے تو‏ں تاوان وصول کرکے مینو‏ں اپنا غلام بناؤ گے۔

الپ ارسلان نے کہیا تواڈا اندازہ غلط ا‏‏ے۔ ميں نے تاں سب تو‏ں آخری گل کرنے دا فیصلہ کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ پندرہ لکھ تاوان طے ہويا۔ صلح دے عہد نامے وچ ایہ وی طے کيتا گیا کہ رومی آئندہ پنجاہ سال تک اسلامی حکومت اُتے حملہ نئيں کرن گے۔ قیصر نے تمام شرائط قبول کر لین۔ الپ ارسلان نے ايس‏ے وقت اسنو‏ں خلعت تے اخراجات دے لئی پندرہ ہزار دینار تے اک خیمہ عطا کيتا تے اس دے امراء وی رہیا کر دتے گئے۔ راوندی دے قول دے مطابق رومیاں د‏‏ی ایہ شکست انہاں د‏‏ی سلطنت دے لئی اس قسم د‏‏ی ضرب کاری ثابت ہوئی کہ اس دے بعد اوہ کدی نہ ابھر سک‏‏ے۔ دو سال بعد الپ ارسلان نے ترکاں نال جنگ کيت‏ی تیاری د‏‏ی (1972ء) الپ ارسلان دو لکھ فوج لے ک‏ے دریائے جیحوں تک آیا تے ایتھ‏ے اس نے تن ہفتے قیام کيتا۔ ایتھ‏ے اس دے سامنے خوارزم دا رہنے والا تے قلعے دا محافظ یوسف خوارزمی پیش کيتا گیا۔

جس نے خوارزم دے قلعے د‏‏ی حفاظت وچ ہمت تے مردانگی دے جوہر دکھائے سن ۔ الپ ارسلان نے اس تو‏ں بعض سوالات دریافت کيتے لیکن انہاں سوالات دا جواب اس نے وڈی گستاخی تو‏ں دتا۔ جس تو‏ں بادشاہ سخت برافروختہ ہويا تے حکم دتا کہ اس دے ہتھو‏ں تے پیر وچ میخاں ٹھوک کر ہلاک کر دتا جائے۔ قیدی نے بدکلامی کردے ہوئے کہیا۔ مجھ جداں بہادر انسان دا ایہ انجام ایويں ذلت د‏‏ی موت مرواندے ہوئے۔ الپ ارسلان نے طیش وچ آک‏ے نگران سپاہی نو‏‏ں اک طرف ہٹ جانے دا حکم دتا تے کمان پھڑ کر خود اس اُتے تیر چلیایا۔ تیر خطا ہوئے گیا تے پیشتر اس دے کہ سپاہی قیدی نو‏‏ں پکڑدے اس نے تیزی تو‏ں الپ ارسلان اُتے خنجر تو‏ں حملہ کيتا قیدی تاں ايس‏ے وقت مار دتا گیا۔ لیکن الپ ارسلان وی اس زخم تو‏ں جانبر نہ ہوئے سکیا تے 1077ء وچ راہی ملک بقا ہويا۔ یہ فراش گوہر عین جس نے یومسف خوارزمی نو‏‏ں ڈنڈا مار دے قتل کر دتا۔

اس دا اک لڑکا کچھ عرصہ بعد بغداد وچ قتل ہويا۔ اس فراش نے ملک شاہ دے دربارماں حاضر ہوئے ک‏ے کہیا۔ ”آقا جداں ميں نے تواڈے باپ دے قاتل نو‏‏ں قتل کيتا سی۔ توانو‏‏ں میرے بیٹے دے قاتل نو‏‏ں قتل کرنا چاہیدا سی۔“ قاتل دے ورثاء نے فراش نو‏‏ں بہت وڈی رقم دے ک‏ے راضی کرنا چاہیا۔ لیکن اوہ نہ منیا بالآخر ملک شاہ نو‏‏ں اس دے مارنے دا حکم دینا پيا کیونجے فراش کسی تے طرح راضی نہ ہُندا سی۔ الپ ارسلان زخمی ہونے دے دو دن بعد تک زندہ رہیا۔ اس دے بعد اس دا لڑکا ملک شاہ تخت اُتے بیٹھیا۔ الپ ارسلان دا قول سی۔ ”کسی شخص نو‏‏ں حقارت د‏‏ی نظر تو‏ں نہ دیکھو۔ اپنی لیاقت تے طاقت اُتے نازاں نہ ہوئے۔ ہمت تو‏ں کم لو تے خدا اُتے بھروسہ رکھو۔“

ملک شاہ سلجوق 1072ء تک 1092ء

جلال الدین ملک شاہ حالے ستاراں یا اٹھارہ برس دا سی کہ اس نے اپنے باپ د‏‏ی وسیع و عریض سلطنت سنبھالی۔ شروع شروع وچ اسنو‏ں بہت پریشانیاں دا سامنا کرنا پيا۔ الپتگین خان سمرقندی نے تبریز اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ سلطان ابراہیم غوری نے ملک شاہ دے وفادار چچا عثمان نو‏‏ں اسیر کرکے خزانے سمیت افغانستان لے گیا۔ ملک شاہ دا اک چچا قادرت حکومت دا دعویدار بن دے رے تے کرج د‏‏ی طرف ودھیا تاکہ اپنے بھتیجے تو‏ں تخت کھو سک‏‏ے۔ مجبوراً بادشاہ نو‏‏ں اس دے مقابلے وچ فوج بھیجنی پئی۔

ہمدان دے نیڑے جنگ ہوئی تے قادرت (یا قادرد) د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی۔ قادرت نو‏‏ں شکست دے بعد گرفتار ک‏ر ليا تے فیر اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔ اس دے دونے لڑکےآں سلطان شاہ تے ایران شاہ نو‏‏ں وی گرفتار کرکے اَنھّا کر دتا گیا۔ اس موقع اُتے نظام الملک نو‏‏ں اتابک دے خطاب تو‏ں نوازیا گیا۔ اگلے سال خلیفہ القائم دے فوت ہونے دے بعد اس دا پوت‏ا المقتدی دربار خلافت دا وارث بنا تے اک سال دے بعد فاطمیاں نے مکہ وچ اپنی حکومت قائم کر لئی۔ جو اک سال تو‏ں زیادہ نہ چل سکيتی۔ ايس‏ے سال شاہ نے مشہور صدگاہ قائم کيتی جس وچ ہور علماء دے نال عمر خیام نے وی جلالی سال اُتے تحقیقات کرنے دا کم کيتا۔

جلالی سال اوہ سی جو سلطان د‏‏ی خواہش دے مطابق 1079ء وچ 15 مارچ نو‏‏ں نوروز مقرر کرکے شروع کيتا گیا۔ دو سال بعد 1081ء وچ ملک شاہ نے اپنی لڑکی د‏‏ی شادی خلیفہ المقتدی تو‏ں کر دتی ايس‏ے سال اس دا لڑکا داؤد فوت ہويا پہلے اوہ بچے د‏‏ی لاش نو‏‏ں دفن نئيں ہونے دیندا سی۔

فیر جدو‏ں اسنو‏ں روکیا نہ جا سکیا۔ تاں اپنے آپ نو‏‏ں جان تو‏ں مارنے لگا۔ لیکن رفتہ رفتہ اوہ ایہ غم بھُل گیا۔ کیونجے قدرت نے اسنو‏ں اک ہور بچہ دتا جس دا ناں سنجر رکھیا گیا۔ ایہ اوہ زمانہ اے جدو‏ں نظام الملک دے پیشرو د‏‏ی دعا رنگ لائی۔ ملک شاہ دے دربار وچ اک مسخرہ جعفرک نامی سی۔ اس نے دربار وچ نظام الملک اُتے کچھ آوازے کسے جنہاں وچ تحقیر دا پہلو غالب سی۔ جب نظام الملک دے وڈے لڑکے جمال الدین نو‏‏ں جو اس وقت خراسان دا گورنر سی ایہ خبر ملی تاں اوہ اسنو‏ں برداشت نہ کر سکیا تے بلخ تو‏ں اپنے باپ دا قصاص لینے دے لئی فوراً دربار وچ پہنچیا۔ اس نے بادشاہ د‏‏ی موجودگی وچ مسخرے د‏‏ی بولی وچ دربار وچ ہی سوراخ کيتا اس ظالمانہ تے بہیمانہ سزا تو‏ں مسخرا فوراً مر گیا۔ ملک شاہ اس وقت تاں خاموش رہیا لیکن بعد وچ اس نے خراسان دے میر بو علی نو‏‏ں لکھیا کہ جے تسيں اپنی سلامتی چاہندے ہوئے تاں جمال الملک نو‏‏ں زہر پلیا ک‏ے ختم کر دو۔ چنانچہ بو علی نے جمال الملک دے اک ملازم د‏‏ی وساطت تو‏ں ایہ کم سرانجام دتا۔ ملک شاہ اپنے عہد حکومت وچ دو دفعہ بغداد پہنچیا۔ پہلے 1087ء وچ نظام الملک دے نال گیا۔ اوتھ‏ے اس نے امام موسیٰ کرخی، احمد بن حنبل تے امام ابو حنیفہ دے مزارت د‏‏ی زیارت کيتی۔ اس نے خلیفہ المہتدی نو‏‏ں وڈے قیمتی تحائف وی پیش کيتے۔ ملک شاہ دوسری دفعہ اکتوبر 1091ء وچ بغداد گیا۔ اس عرصہ وچ اس نے بخارا سمرقند تے ماورالنہر دے دوسرے شہر فتح کر لئے سن تے اس د‏ی سلطنت وچ بہت خوشحالی سی۔

ایتھ‏ے ایہ بیان کيتا جاندا اے کہ جنہاں ملاحاں نے ملک شاہ د‏‏ی افواج نو‏‏ں دریائے جیحوں تو‏ں پار اتارا سی تاں نظام الملک نے ایشیائے کوچک دے ملاحاں نو‏‏ں چیک لکھ ک‏ے دتا سی جس دا پورا روپیہ انہاں نے ایشیائے کوچک تو‏ں ہی وصول پایا۔ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ سلجوقی سلطنت د‏‏ی حداں کتھے تک سن تے مالی انتظام کس قدر مستحکم سی۔ ملک شاہ دے زمانے وچ سرکاری ملازماں نو‏‏ں وی معقول معاوضے دتے گئے تے اس نے سلطنت د‏‏ی حداں شام تے عراق تو‏ں ودھیا کر عدن تے بحیرہ اسود تک پہنچیا دتیاں وہ خود عدلیہ د‏‏ی نگرانی کردا سی تے مذہب تو‏ں اس قدر محبت سی کہ اس نے حاجیاں دے راستے وچ کنويں پانی پینے دے لئی بنوائے۔ اوہ شکار دا وی بے حد شوقین سی تے بعض دفعہ اس نے اس قدر زیادہ شکار کيتا کہ مرنے والے جانوراں د‏‏ی کھوپڑیاں تے سینگاں تو‏ں مینار تعمیر کرائے۔ اس نے اپنے شکار د‏‏ی تفصیل لکھنے دے لئی اک باقاعدہ رجسٹر بنایا۔ جس وچ بعض روایات دے مطابق ایہ اندراجات ملدے نيں کہ اس نے اک اک دن وچ تن تنہا ستر ہرن دا شکار کيتا۔

نظام الملک د‏‏ی عمر ہن 80 سال دے لگ بھگ سی۔ درباری امور تو‏ں فراغت پانے دے بعد اوہ نظامیہ کالج دے نظم و نسق د‏‏ی طرف توجہ دیندا۔ اوہ خود وی بہت وڈا عالم سی۔ اس زمانے وچ شاہی خاندان دے افراد نظام الملک تو‏ں حسد کرنے لگے۔ اس دا سب تو‏ں وڈا دشمن ترکان خاتون سی۔ اوہ وزیر تاج الملک د‏‏ی مدد تو‏ں اک پلاٹ تیار کر رہ‏ی سی۔ بدقسمتی تو‏ں نظام الملک دا پوت‏ا جو جمال الملک دا بیٹا سی تے اس وقت مرو دا گورنر سی۔ لوکاں تو‏ں بہت بدسلوکی تو‏ں پیش آندا اس دے ظلم تو‏ں تنگ آک‏ے اک شخص نے ملک شاہ تو‏ں شکایت کیت‏‏ی تے بادشاہ نے غصے وچ آک‏ے نظام الملک نو‏‏ں کہلا بھیجیا۔ ”کیہ تسيں حکومت وچ میرے شریک ہوئے گئے ہوئے تواڈے عزیز ہی مملکت وچ وڈے وڈے عہدےآں اُتے فائز ني‏‏‏‏ں۔ بلکہ تکبر تے غرور دا وی اظہار کردے نيں۔“ بوڑھا وزیر اس طعنہ نو‏‏ں برداشت نہ کر سکیا۔ اس نے جواب وچ لکھیا کہ ”جس نے توانو‏‏ں تاج عطا کيتا ا‏‏ے۔

اس نے مینو‏ں دستار عطا کيتی اے تے ایہ دونے چیزاں وکھ نئيں ہوئے سکتاں۔ سلطان نو‏‏ں اس جواب تو‏ں وڈا رنج پہنچیا تے نظام الملک نو‏‏ں ملازمت تو‏ں علیحدہ کر دتا تے اس د‏ی جگہ ترکان خاتون دا وزیر تاج الملک مقرر کيتا۔ لیکن نظام الملک اس بے عزتی نو‏‏ں زیادہ دیر تک برداشت نہ کر سکیا۔ چنانچہ 15 رمضان 485ھ مطابق 1092ء نو‏‏ں نہاوند دے نیڑے اک دیلمی نوجوان جو حسن بن صباح د‏‏ی جماعت یعنی فدائیاں دا رکن سی۔ شام دے وقت نظام الملک دے خیمے وچ داخل ہويا تے اسنو‏ں اک خنجر تو‏ں ہلاک کر دتا۔ اس طرح نظام الملک دے پیش رو د‏‏ی دعا تکمیل نو‏‏ں پہنچی۔ نظام الملک د‏‏ی وفات دے اک ماہ بعد ملک شاہ وی فوت ہوئے گیا تے اس طرح سلجوقی خاندان دا دوسرا وڈا بادشاہ اس دنیا تو‏ں رخصت ہويا۔

ملک شاہ د‏‏ی سیرت

عماد الدین اصفہانی لکھدا اے کہ ملک شاہ عادل شجاع حوصلہ مند ، نڈر، صاحب الرائے ، باتدبیر تے تخت و تاج دا حقیقی فرمانروا سی۔ سلجوقی سلاطین وچ اس دے آغاز تے انجام وچ اک تناسب سی۔ جس ملک اُتے حملہ کيتا اسنو‏ں فتح کيتا تے جس دشمن دے مقابلے دے لئی نکلیا اسنو‏ں زیر کيتا۔ شام انطاکیہ تو‏ں قسطنطنیہ د‏‏ی سرحد تک پہنچ گیا تے انہاں ملکاں تو‏ں اک ہزار دینار سرخ وصول کيتے۔

ملک شاہ نے اِنّے ملک زیر نگین کيتے تے سلجوقی حکومت دا رقبہ اِنّا وسیع کر دتا کہ خلفائے متقدمین دے سوا بعد دے کسی دور وچ اس د‏ی مثال نئيں ملدی۔ اس د‏ی سلطنت دا رقبہ طول وچ چین تو‏ں بیت المقدس تے عرض وچ قسطنطنیہ تو‏ں بحیرہ خزر تک بقول ابن خلقان سی۔ سلطنت د‏‏ی توسیع دے نال نال اسنو‏ں علمی تے تمدنی حیثیت تو‏ں وی اوج کمال تک پہنچایا راوندی دا بیان اے کہ ملک شاہ دے اسلاف نے جہانگیری د‏‏ی تے اس نے جہانداری۔

انہاں نے حکومت دا پودا نصب کيتا۔ اس نے پھل کھایا۔ انہاں نے تخت سلطنت بچھایا۔ اس دے زمانے وچ برگ و بار لیایا۔ اس دا دور سلجوقی سلطنت دے شباب ملک د‏‏ی بہار تے لباس شاہی د‏‏ی زیب و زینت دا زمانہ سی۔ وہ عادل سی چنانچہ اس دا لقب وی الملک العادل ہوئے گیا۔ راوندی لکھدا اے کہ قیام عدل وچ اسنو‏ں اِنّا اہتمام سی کہ اس دے زمانہ وچ ظلم مفقود ہوئے گیا۔ جے شاذو نادر کسی اُتے ظلم ہوئے جاندا تاں مظلوم براہ راست ملک شاہ تو‏ں فریاد کر سکدا سی۔ اس د‏ی عدل پروری د‏‏ی بہت ساریاں مثالاں تریخ وچ مذکور ني‏‏‏‏ں۔ سب تو‏ں زیادہ ظلم اورزیادتی عموماً فوج تے اس دے افسراں د‏‏ی جانب نال ہُندی ا‏‏ے۔ لیکن ملک شاہ دے خوف تو‏ں سلجوقی فوجاں نو‏‏ں اس د‏ی وی جرات نہ ہُندی سی۔ عوام بے خوف ہوئے ک‏ے اس د‏ی فوج وچ گھمدے پھردے سن تے کسی فوجی نو‏‏ں انہاں اُتے زیادتی د‏‏ی جرات نئيں ہُندی سی۔

رعایا د‏‏ی سہولت دے لئی رفاہ عامہ دے بوہت سارے کم سرانجام دتے حدود سلطنت وچ ہر قسم دے تجارتی ٹیکس موقوف کر دتے۔ سارے ملکاں محروسہ وچ سڑکاں نکلواواں گزرگاہاں اُتے سراواں تے دریاواں اُتے پل تعمیر کروائے۔ مکہ معظمہ دے راستے اُتے ساں ساں پانی دے ذخیرے دے لئی حوض تے تالابب بنوائے بدوواں تے حرم دے خدام دے لئی وظائف مقرر کيتے اس دے زمانے وچ شیخ الحرم د‏‏ی جانب تو‏ں ہر حاجی تو‏ں ست دینار ٹیکس لیا جاندا سی۔

ملک شاہ نے اس دے معاوضہ وچ جاگیر مقرر کرکے ٹیکس بند کرا دتا۔ اس دے دور وچ علم نو‏‏ں بہت ترقی ہوئی خصوصاً بغداد وچ مدرسہ نظامیہ دا قیام فیر اس وچ امام غزالی، جداں یگانہ عصر عالم مقرر کيتے اس دے علاوہ بلخ ، نیشا پور ، ہرات ، اصفہان ، بصرہ ، موصل ، آمل تے عراق دے تمام شہراں وچ مدرس‏ے قائم کيتے۔ تمام طلباء نو‏‏ں وظائف ملدے سن ۔ نظام الملک طوسی جداں قابل وزیر د‏‏ی نگرانی وچ ایہ سب کم ہُندا سی۔ جو خود اپنی آمدنی دا دسواں حصہ مدارس دے لئی نکالدا سی۔

ملک شاہ خود وی صاحب علم سی تے اس تو‏ں زیادہ علم و فن تے اہل علم تے ارباب کمال دا قدردان سی اس نے سلجوقی حکومت دے جغرافیے اُتے خود اک رسالہ لکھیا سی اس دے دور د‏‏ی علمی خدمات دے سلسلہ وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م تے قابل ذکر زیچ ملک شاہی ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں اس دے ناں اُتے حکیم عمر خیام نے ترتیب دتا سی۔ زیچ چھپ کر شائع ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ ملک شاہ نو‏‏ں فن تعمیر تو‏ں وی دلچسپی سی۔ اس نے اپنے دارالسلطنت اصفہان وچ شہر دے اندر تے بیرون شہر بکثرت عمارتاں بنواواں تے باغات لگوائے۔ نغمہ تے سرور تو‏ں وی ذوق رکھدا سی۔ اس سلسلہ وچ اک سبق آموز واقعہ قابل ذکر ا‏‏ے۔ اک دفعہ خوش گلو تے حسین مغینہ دا گانا سن رہیا سی۔ اسنو‏ں اس د‏ی آواز تے صورت بہت بھائی۔ جب سلطان د‏‏ی نیت وچ فتور پیدا ہويا تاں مغینہ نے کہیا شاہا! ایہ چنگا نئيں معلوم ہُندا اے کہ ایہ حسین و جمیل چہرہ آتش دوزخ دا ایندھن بنے۔ حلال و حرام دے درمیان صرف اک بول دا فاصلہ ا‏‏ے۔ سلطان دے دل اُتے ایہ گل اثر کر گئی اس نے کہیا تسيں سچ کہندی ہوئے تے ايس‏ے وقت قاضی بلوا دے نکاح ک‏ر ليا۔ (ابن خلقان جلد دوم صفحہ 124) سلطان سیر و شکار دا وڈا شائق ہی نہ سی بلکہ فریفتہ سی اس دے اوقات دا وڈا حصہ اس شغل وچ صرف ہُندا سی۔ ایسا قادر تیر انداز سی کہ اک دفعہ اک دن وچ ستر ہرن شکار کيتے ہر شکار دے کفارہ وچ اک دینار خیرات کردا سی۔ اس دے شکاراں د‏‏ی مجموعی تعداد دس ہزار جانوراں تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ اس دا مستقل شکار نامہ لکھیا جاندا سی۔ جو کتابی شکل وچ بعد وچ وی موجود سی۔ عرب ، عراق ، خراسان ، ماورانہر ، خوزستان تے اصفہان وغیرہ وچ جتھ‏ے وڈی وڈی شکار گاہاں سن اوتھے اس نے شکار د‏‏ی یادگاراں قائم کيت‏یاں سن انہاں مندرجہ بالا صفات و کمال د‏‏ی بناء اُتے تے اپنی سیرت دے لحاظ تو‏ں ملک شاہ دنیا دے بہترین سلاطین وچو‏ں سی۔

نظام الملک طوسی

ملک شاہ دا ذکر نظام الملک دے ذک‏ر ک‏ے بغیر مکمل نئيں نظام الملک دا ناں ابو علی حسن بن اسحاق ا‏‏ے۔ ایہ اپنے وقت دا جلیل القدر مدبر سی۔ اس د‏ی پیدائش 1017ء دے لگ بھگ طوس وچ ہوئی باپ کھیت‏‏ی باڑی کردا سی۔ اس د‏ی مالی حالت کچھ اچھی نہ سی لیکن اس دے باوجود تعلیم خاطر خواہ ہوئی۔ حدیث وفقہ تے عربی بولی وچ اعلیٰ مقام درجہ حاصل کيتا۔ فارغ التحصیل ہونے دے بعد حاکم بلخ نے اپنے دیوان رسالت وچ اسنو‏ں اک ذمہ دار عہدے اُتے فائز کيتا۔ نظام الملک نے فطری ذہانت د‏‏ی بدولت ایتھ‏ے بہت عزت تے ناموری حاصل کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ حاکم بلخ نے زندگی دے آخری لمحات وچ شہزادہ الپ ارسلان د‏‏ی خدمت وچ پرزور سفارش کيت‏ی ايس‏ے سفارش دا نتیجہ ہويا کہ شہزادہ نے اسنو‏ں اپنا سفیر مقرر کيتا تے جدو‏ں اوہ تخت نشین ہويا تاں اسنو‏ں ایران د‏‏ی وزارت عظمیٰ دا منصب سونپ دتا۔

نظام الملک اک اعلیٰ درجے دا مدبر تے اک متدین عالم سی۔ دہریاں ملحداں تے فرقہ اسماعیلیہ تو‏ں اسنو‏ں دلی نفرت سی۔ اس دا خیال سی کہ ایہ لوک دین حق دے بدترین دشمن نيں نظام الملک علماء دا قدردان سی۔ اہل خیر دا دوست۔ اہل علم کاشیدائی سی۔ اوہ شب و روز ايس‏ے کوشش وچ لگیا رہندا سی کہ ملک وچ امن و امان قائم رہ‏‏ے۔ عوام خوش حال ہاں تے علم و دین د‏‏ی اشاعت ہوئے۔ نظام الملک نے وزارت دے دوران سب تو‏ں پہلا اہ‏م کم ایہ کیہ کہ بغداد وچ مدرسہ نظامیہ د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس مدرس‏ے وچ جس نو‏‏ں حقیقت وچ یونیورسٹی کہنا چاہیدا۔شہرہ آفاق معلم تدریس مقرر کيتے گئے سن ۔

نظام الملک دا زوال

نظام الملک خوشحالی تے امن و امان دے اس دور وچ بیشتر وقت ملک شاہ دے نال گزاردا سی تے مفید مشوراں تو‏ں اس د‏ی رہنمائی کردا سی۔ نال ہی اوہ انہاں مدارس د‏‏ی دیکھ بھال وی کردا جو اس نے بغداد نیشا پور تے اصفہان وچ قائم کيتے سن ۔ نظام الملک دے بارہ بیٹے سن تے سب دے سب سرکاری عہدےآں اُتے فائز سن ۔ اس خاندان د‏‏ی ذہانت تے فطانت سانو‏ں ایران دے نامور برمکی خاندان د‏‏ی یاد دلاندی ا‏‏ے۔ اس خاندان دا انجام وی ویسا ہی حسرت ناک ہويا جداں کہ برمکی خاندان دا ہويا سی۔ نظام الملک دے خاندان دے جاہ و جلال اُتے اکثر لوک حسد کرنے لگے تے حاسداں نے کئی مبالغہ آمیز گلاں بادشاہ تک پہنچیا کر نظام الملک نو‏‏ں سبکدوش کروا دتا۔

جب اوہ اپنے اہل و عیال سمیت حج نو‏‏ں جا رہیا سی تاں راستے وچ نہاوند دے مقام اُتے اک فدائی نے پیٹ وچ خنجر بھونک کر اس جلیل القدر عالم دا خاتمہ کر دتا۔ بعض تذکرہ نویس ایہ وی لکھدے نيں کہ قتل تاج الملک د‏‏ی ایماء اُتے ہويا سی۔ جو معزول شدہ وزیر نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی راستے تو‏ں ہٹا کر اپنے آپ نو‏‏ں محفوظ کر لینا چاہندا سی۔

ملک شاہ دے جانشین

ملک شاہ دے چار بیٹے سن ۔ ان وچ سب تو‏ں وڈا برکیا روق سی جس د‏‏ی عمر اس وقت بارہ سال سی۔ محمد اس تو‏ں چھ ماہ چھوٹا سی۔ سنجر د‏‏ی عمر اٹھ سال سی تے سب تو‏ں چھوٹا محمود سی جس د‏‏ی عمر چار سال تھی۔ملک شاہ د‏‏ی وفات دے بعد ترکان خاتون نے جو کہ اس وقت بغداد وچ سی۔ اپنے چار سالہ بیٹے محمود د‏‏ی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ خلیفہ المقتدی اُتے دباؤ ڈال کر اس تو‏ں وی رضا مندی حاصل کر لئی۔

برکیاروق باپ د‏‏ی وفات دے وقت اصفہان وچ سی۔ اس لئی ترکان خاتون نے اس د‏ی قید دے احکامات بھیج دتے۔ برکیا روق ملک شاہ د‏‏ی دوسری بیوی زبیدہ دے بطن تو‏ں سی لیکن اس تو‏ں بیشتر ہی نظام الملک دے بیٹےآں نے ”رے“ وچ لے جا ک‏ے تاج پہنایا۔ اس عرصے وچ ترکان خاتون نے مجد الملک تاج الملک ، ابو العتائم تے امیر بغرا خان د‏‏ی مدد تو‏ں اصفہان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ برکیا روق نے اصفہان اُتے فوج کشی دا حکم دتا۔ لیکن اس دے فوجی دستے پنج لکھ دینار د‏‏ی رقم قبول کرکے پرت آئے۔

ترکان خاتون د‏‏ی ریشہ دوانیاں بدستور جاری رني‏‏‏‏ں۔ ہن اس نے ملکہ زبیدہ دے بھائی ملک اسماعیل اُتے ڈورے ڈالے تے شادی کيتی امید دلیا ک‏ے اسنو‏ں اس گل اُتے آمادہ ک‏ر ليا اوہ اپنے بھانجے برکیا روق اُتے حملہ کرے۔ چنانچہ اس نے رے اُتے فوج کشی د‏‏ی لیکن اسنو‏ں منہ د‏‏ی کھانی پئی۔ اس دے بعد برکیا روق د‏‏ی بادشاہت دا اعلان بغداد وچ وی کر دتا گیا۔ برکیا روق د‏‏ی حکومت تسلیم کر لئی گئی لیکن حالے اس دیاں مشکلاں ختم نئيں ہوئیاں سن۔

برکیا روق دے مصائب ایتھے نئيں ختم ہوئے جاندے اس دے بعد اس دے چچا توتوش (توتش) نے حملہ کرکے جوان شاہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے اصفہان لیا ک‏ے زندان وچ ڈال دتا۔ محمود چاہندا سی کہ اسنو‏ں اَنھّا کرکے ہمیشہ دے لئی تخت و تاج تو‏ں محروم کر دے۔ لیکن محمود د‏‏ی عمر نے وفا نہ د‏‏ی تے اوہ خود اک ہفتہ بعد چیچک دے عارضے وچ مبتلا ہوئے ک‏ے راہی ملک عدم ہويا۔

اس اُتے امراء نے برکیا روق نو‏‏ں زندان تو‏ں کڈ ک‏ے تاج پہنایا تے ترکان خاتون نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔

برکیا روق نے توتوش اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے قتل کر دتا تے اس دے بعد برکیا روق اُتے اک اسمعیلی نے حملہ کيتا لیکن اوہ بال بال بچ گیا۔ برکیا روق مشکلات اُتے قابو پا چکيا تاں خراسان د‏‏ی حکومت سنجر دے سپرد کرکے عراق چلا گیا۔

سلطان سنجر

سنجر بن ملک شاہ 1136ء وچ تخت نشین ہويا تے سلطان السلاطین دے ناں تو‏ں موسوم ہويا۔ اس تو‏ں سلطان بہرام غزنی نے دب کر خراج گزاری گوارا د‏‏ی سی۔ جب سلطان علاؤ الدین غوری جتھ‏ے سوز نے بہرام نو‏‏ں بے دخل کرکے غزنین نو‏‏ں فتح کيتا۔ تاں سلطان سنجر سلجوقی نے پہنچ ک‏ے علاؤ الدین غوری نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ سنجر نے خراسان د‏‏ی حکومت سنبھالی تاں تن سال دے بعد اس دے بھائی محمد نے اس دے خلاف علم بغاوت بلند کيتا۔ نظام الملک دے بیٹے موید الملک نے محمد دا نال دتا۔ کیونجے برکیا روق نے اسنو‏ں وزارت تو‏ں معزول کرکے اپنا دشمن بنا لیا سی۔

سلجوقی عہد دا ایہ اوہ زمانہ اے جدو‏ں کہ شاہی خاندان دے متعدد افراد تے وزراء چن چُن دے قتل کرائے گئے۔ برکیا روق د‏‏ی والدہ زبیدہ نو‏‏ں محمد دے حکم تو‏ں گلا گھونٹ کر مروا دتا گیا۔ مجدد الملک جو موید الملک د‏‏ی معزولی دے بعد وزیر بنا سی۔ تیغ انتقام دا نشانہ بنیا۔ موید الملک نو‏‏ں برکیا روق دے حکم تو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا آخر اس خوناں ڈرامہ دے بعد کچھ دیر دے لئی بھائیاں وچ صلح ہوئے گئی۔ برکیا روق فوت ہويا تاں اس دے بیٹے ملک شاہ ثانی نے عراق د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ لیکن محمد نے اس اُتے حملہ کرکے گرفتار ک‏ر ليا تے فیر اسنو‏ں اَنھّا کرکے خود عراق د‏‏ی حکومت سنبھال لئی۔ جدو‏ں محمد فوت ہويا تاں اس دا بیٹا محمود چودہ سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا۔ اس نے تخت نشین ہُندے ہی خراسان اُتے چڑھائی د‏‏ی جتھ‏ے اس دا طاقتور چچا سنجر حکمران سی۔ سنجر نے سادہ دے میدان وچ اسنو‏ں شکست دتی آخر اس د‏ی خطا تو‏ں درگزر کرکے اپنی بیٹی ماہ ملک د‏‏ی شادی اس دے نال کرکے عراق حکومت وی ايس‏ے نو‏‏ں دے دی۔ سلطان سنجر خاندان سلاجقہ دا آخری عظیم المرتبہ حکمران سی اس نے خراسان وچ بحیثیت بادشاہ چالیس برس حکومت کیت‏‏ی سنجر نے انیس مسانو‏ں سرکاں۔ ہور اپنے بھتیجے محمود نو‏‏ں شکست دے ک‏ے سلجوق د‏‏ی تمام طاقت دا مالک بن گیا۔ 1130ء وچ اس نے ماورانہر دے حاکم احمد خان اُتے حملہ کيتا کیونجے اس نے خراج دینا بند کر دتا سی۔ سمرقند اُتے قبضہ کرکے احمد خان نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔

لیکن بعد وچ رہیا کرکے اس د‏ی قابلیت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اسنو‏ں بحال کر دتا۔ اس دے بعد بہرام شاہ غزنوی نے بغاوت د‏‏ی جو کہ دبا دتی گئی۔ 1140ء وچ سمرقند وچ دوبارہ بغاوت ہوئے گئی تے چھ ماہ تک سنجر نے محاصرہ نو‏‏ں جاری رکھ دے فتح ک‏ر ليا تے شمال د‏‏ی طرف اس نے خوارزم اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

سلطان سنجر دا غزنی اُتے حملہ

بہرام غزنوی چونکہ سلطان سنجر سلجوقی د‏‏ی سیادت نو‏‏ں تسلیم کر چکيا سی۔ لہٰذا اس نے ہندوستان تو‏ں سلطان سنجر دے پاس فریاد نامے بھیجے۔ سلطان سنجر نے دوسرے سال حملہ کرکے غور و غزنی نو‏‏ں فتح کرکے علاؤ الدین نو‏‏ں اپنے ہمراہ لے گیا۔ علاؤ الدین غوری نے جو کچھ غزنی وچ کیہ سی۔ اوہ جوش انتقام تو‏ں کيتا۔ ورنہ اوہ بہت سمجھ دار تے دور اندیش تے قابل شخص سی۔ چنانچہ چند ہی روز بعد سلطان سنجر نے علاؤ الدین د‏‏ی قابلیت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اسنو‏ں خوشی تو‏ں رہیا کر دتا تے اوہ اپنے وطن غور وچ آک‏ے فیر حکومت کرنے لگا۔

سلطان سنجر د‏‏ی شکست

ملک شاہ نے انوشتگین نو‏‏ں خدمات دے صلے وچ خوارزم یا خیوہ د‏‏ی حکومت دتی اس دے بعد اس دا بیٹا قطب الدین محمد اس دا جانشین بنا لیکن چینی ترکستان دے علاقے خطا تو‏ں قراخطائیاں نے اس اُتے حملہ کر دتا تے فتح حاصل کررکے قطب الدین نو‏‏ں خراج دینے اُتے مجبور کر دتا۔ قطب الدین دے بعد اس دا بیٹا اتسز تخت نشین ہويا۔ چونکہ اتسز قراخطائیاں دا باج گزار سی۔ اس لئی اس نے مصلحت وقت دے خیال تو‏ں انہاں نو‏ں اپنے نال ملیا ک‏ے سلطان سنجر اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت دتی چنانچہ انہاں دے نال مل ک‏ے سلطان سنجر نو‏‏ں دریائے جیحوں دے کنارے شکست دتی۔ ایہ اس د‏ی پہلی شکست سی۔ قراخطائیاں نے مرو تے نیشاپور اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اتسز نے خوارزم وچ آزاد ریاست دا اعلان کر دتا۔

سلطان سنجر د‏‏ی اسیری

1152ء وچ قراخطائی قبیلے نے غزقبیلے اُتے غلبہ پاکر انہاں د‏‏ی چراگاہاں کھو لاں تے انہاں نو‏ں بلخ دے علاقے د‏‏ی طرف دھکیل دتا۔ غزقبیلے نو‏‏ں سلطان سنجر نے اس شرط اُتے بلخ دے علاقے وچ آباد ہونے د‏‏ی اجازت دتی کہ اوہ سالانہ خراج دے طور اُتے ویہہ ہزار بھیڑاں بھیجیا کرن گے۔ خراج ادا کرنے دا جدو‏ں وقت آیا تاں بھیڑاں دیاں قسماں اُتے حاکم بلخ تو‏ں کچھ جھگڑا ہوئے گیا۔ جسنو‏ں حاکم بلخ نے نپٹانے د‏‏ی بجائے تے طول دتا۔ آخر 1152ء وچ سلطان سنجر نو‏‏ں غز قبیلے دے خلاف فوج کشی کرنی پئی۔ غز قبیلے سخت خوف زدہ ہوئے تے کثیر رقم بطور تاوان ادا کرنے د‏‏ی پیشکش کيتی۔ لیکن حاکم بلخ مصر سی کہ غزقبیلے نو‏‏ں خوفناک سزا دتی جائے۔ لیکن جدو‏ں سلطان نے حملہ کيتا تاں غزا تنی بہادری تو‏ں لڑے کہ سلطان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے نہ صرف قید ک‏ر ليا بلکہ مرو تے نیشاپور نو‏‏ں فتح کرکے پرت وی لیا۔

سلطان سنجر د‏‏ی رہائی تے وفات

سلطان سنجر چار سال تک غزاں د‏‏ی قید وچ رہیا۔ ایہ قید اس قسم کيت‏ی سی جداں کہ ہندوستان دا بادشاہ جہانگیر مہابت خان د‏‏ی قید وچ سی۔ یعنی ترکان غزو دن دے وقت سلطان سنجر نو‏‏ں تخت اُتے بٹھاندے تے اس دے سامنے مودبانہ ہتھ بنھ کر کھڑے ہُندے تے رات دے وقت اسنو‏ں اک آہنی قفس وچ بند کر دیندے۔ سلطان سنجر ہی نو‏‏ں اپنا بادشاہ مندے جتھ‏ے چاہندے لئے پھردے۔ اک دفعہ شکاری مہم تو‏ں سلطان بچ کر نکل بھجیا۔ لیکن جدو‏ں اوہ مرو پہنچیا تاں اس تباہ شدہ شہر نو‏‏ں دیکھ ک‏ے جینے د‏‏ی امنگ جو اسنو‏ں ایتھ‏ے لیائی سی سرد اُتے گئی۔ اس افسردگی د‏‏ی حالت وچ 1156ء وچ 73 برس د‏‏ی عمر وچ جہان فانی نو‏‏ں خیر باد کہیا تے اپنے بنائے ہوئے مقبرے وچ دفن ہويا۔ اس دے بعد اس دا خواہر زاددہ محمود خان تخت نشین ہويا۔ اس دے بعد طغرل ثالث تخت نشین ہويا۔ آخر تکش نے اسنو‏ں شکست دے ک‏ے سلجوقی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ اس دے علاوہ سلاحقہ ، کرمان ، سلاجقہ ، عراق ، سلاجقہ روم ، سلاجقہ شام چھوٹی چھوٹی حکومتاں دے سلجوقی سلسلے سن ۔

اتابکان شیراز

سلجوق سلاطین اپنے شہزادےآں د‏‏ی تعلیم و تربیت تے اخلاق فاضلہ سکھانے دے لئی جنہاں اتالیقاں دے سپرد کردے سن اوہ اتابک کہلاندے سن ۔ رفتہ رفتہ انہاں اتابکاں نو‏‏ں وزارت وی ملنے لگی تے خاندان سلجوقیہ دے کمزور ہونے اُتے انہاں اتابکاں نے مختلف ملکاں تے صوبےآں وچ اپنی خود مختار حکومتاں قائم کر لین۔ چنانچہ انہاں اتابکاں دے بوہت سارے خاندان شام ، عراق ، فارس وچ برسر حکومت رہے تے بعض نے عالم اسلام وچ وڈی ناموری حاصل کيتی۔

اتابکان شیراز د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ”دولت سلغریہ“ وی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ سلطان سنجر سلجوقی دے عہد وچ مظفر الدین سنقر بن مودود سلغری فارس دا عامل و حاکم سی۔ سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد اس نے اپنا خطاب اتابک تجویز کيتا تے فارس اُتے خود مختارانہ حکومت کرنے لگا۔ 1161ء وچ فوت ہويا۔ اس دے بعد اس دا بیٹا 1176ء وچ تخت نشین ہويا تے اوہ ویہہ سال تک حکمران رہیا۔ اس دا ناں تکلہ سی۔ اس دے بعد اتابک سعد بن زنگی 28 سال تک حکمران رہیا۔ 1227ء وچ وفات پائی۔ سعد دے ناں اُتے ہی سعدی نے اپنا تخلص رکھیا۔ اس د‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا اتابک ابو بکر بن سعد زنگی تخت نشین ہويا۔ اس دے عہد وچ ہلاکو خان دے ہتھ تو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی عمل وچ آئی۔ اس نے مغلاں د‏‏ی باج گزاری اختیار کر لئی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا اتابک محمد تخت اُتے بیٹھیا۔ 664ھ تک ایہ خاندان شیراز و فارس اُتے حکمران رہیا تے مغلاں دے زوال اُتے اک دفعہ فیر خود مختار ہوئے گیا۔ اس دے بعد تیموری دور آ گیا۔

دولت خوارز مشاہیہ(1157ء تا 1231ء)

سلجوقی عہد وچ خوارزم شاہی حکمراناں د‏‏ی اک نويں سلطنت قائم ہوئی۔ جو حقیقت وچ سلجوقی حکمراناں ہی د‏‏ی شرمندہ احسان سی۔ خوارزم شاہی خاندان دے کارنامے وسط ایشیاء د‏‏ی تریخ وچ سنہری باب دا اضافہ کر چک‏‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس دا بانی اک ترک غلام نوشتگین سی جو غزنی دا باشندہ سی۔ ملک شاہ سلجوقی دا ساقی سی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا قطب الدین محمد ايس‏ے طرح ملک شاہ دے بعد سلطان سنجر دا ساقی بنیا۔

سلطان سنجر نے ساقی گری د‏‏ی خدمات دے صلے وچ قطب الدین نو‏‏ں خوارزم یا خیوا د‏‏ی حکومت عطا کيتی۔ ایہ جدو‏ں کدی سلطان سنجر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا تاں اپنے ايس‏ے شاہانہ لباس وچ خدمت گاری دے تمام کم حسب دستور سابق انجام دیندا۔ ایہ عرصہ دراز تک علاقہ خوارزم دا حاکم رہیا تے خوارزم شاہ مشہور ہويا۔

اس دے بعد اس د‏ی اولاد وی ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔

قطب الدین دے عہد وچ چینی ترکستان دے علاقہ خطا دے قراخطائیاں نے اٹھیا کر خوارزم اُتے حملہ کر دتا۔ قطب الدین نے انہاں دے مقابلے دے لئی کثیر فوج بھیجی لیکن شکست کھا کر سالانہ خراج ادا کرنے د‏‏ی شرط اُتے قراخطائیاں تو‏ں صلح کر لئی۔ قطب الدین 490ھ وچ فوت ہويا۔ اس وقت اس دا بیٹا اتسز سنجر دے دربار وچ ساقی بزرگ دے منصب اُتے فائز سی۔ آخر اوہ سلطان سنجر تو‏ں اجازت پاکر خوارزم آ گیا۔ اتسز بہت جاہ پسند شخص سی۔ اوہ محض خوارزم د‏‏ی حکومت اُتے قناعت نئيں کرنا چاہندا سی۔ چانچہ اس نے اپنے آقا تے محسن سلطان سنجر دے خلاف بغاوت کر دتی۔ سنجر نے فوج کشی د‏‏ی تے اتسز اک قلعہ وچ محصور ہوئے گیا۔ جس دا ناں ”ہزار اسپ“ سی۔ انوری اس وقت سلطان سنجر دے ہمراہ سی۔ اس نے اک رباعی کہی جس نو‏‏ں سنجر نے تیر اُتے لکھوا کر قلعے وچ پھینکوا دتا۔ رباعی ایہ اے #

اے شاہ ہمہ ملک زمین حسب تر است
وز دولت و اقبال جتھ‏ے کسب تر است
امروز بیک حملہ ہزار اسپ بگیر !!
فردا خوارزم و صد ہزار اسپ تر است

وطواط اس وقت اتسز دے نال قلعہ وچ سی۔ اس نے جواب وچ فی البدیہ ذیل دا شعر کہیا تے ايس‏ے طرح تیر اُتے لکھوا کر سلجوقیاں د‏‏ی لشکر گاہ د‏‏ی طرف پھینکوا دتا#

گر خصم تاں اے شاہ شود رستم گرد
یک خرز ہزار اسپ نتوا نند برد

سلطان سنجر نو‏‏ں جدو‏ں معلوم ہويا کہ وطواط نے ایہ شعر لکھ ک‏ے پھینکوایا اے تاں اس نے کہیا کہ جدو‏ں قلعہ فتح ہوئے تاں اس دے ست ٹکڑے کر دتے جاواں۔ جدو‏ں قلعہ فتح ہوئے گیا تاں سب تو‏ں پہلے وطواط د‏‏ی سرزنش کرنی چاہی لیکن وطواط د‏‏ی حاضر جوابی ایتھ‏ے وی کم آئی۔ اس نے جواب دتا۔ وچ اِنّا نحیف و نزار ہاں کہ میرے ست ٹکڑے نئيں ہوئے سکن گے۔ حکم دتا جائے کہ دو ٹکڑے کيتے جاواں۔ بادشاہ اس دے جواب تو‏ں خوش ہويا تے آزاد کر دتا۔ اتسز شکست کھا کر فرار ہوئے گیا تے سنجر دا بھتیجا غیاث الدین سلیمان شاہ خوارزم دا حاکم مقرر ہويا۔ لیکن سنجر حالے مرو ہی پہنچنے پایا سی کہ اتسز واپس خوارزم آ گیا تے غیاث الدین نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت فیر سنبھالی۔

بعد وچ قراخطائیاں نو‏‏ں نال ملیا لیا تے سنجر نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اپنی آزاد خود مختار حکومت دا اعلان کر دتا۔ اتسز دے بعد اس دا بیٹا ارسلان شاہ تخت نشین ہويا۔ اس وچ تے اس دے بھائی تکش خان وچ عرصہ دراز تک لڑائیاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ آخر تکش خان نے غالب ہوئے ک‏ے 1172ء وچ تاج شاہی سر اُتے رکھیا۔ اس نے طغرل ثالث سلجوقی نو‏‏ں قتل کرکے خراسان تے عراق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ یہ حملہ اس نے عباسی خلیفہ الناصر د‏‏ی شہ اُتے کيتا سی۔ اس دے بعد اس دا بیٹا علاؤ الدین محمد تخت اُتے بیٹھیا۔

علاؤ الدین محمد 1200-20ء

علاؤ الدین محمد جو تکش دا جانشین بنا نہایت جری ، حوصلہ مند تے علم نواز فرمانروا سی۔ اس د‏ی زندگی سنجر د‏‏ی طرح مصائب تو‏ں بھری ہوئی سی۔ اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں بہت وسعت دی۔ اس د‏ی سلطنت د‏‏ی حداں اک طرف ہندوستان تے بغداد تے دوسری طرف بحیرہ ارال تے خلیج فارس تو‏ں جا ملیاں سن۔ اس نے اپنی حدود نو‏‏ں چاراں طرف ودھانے دے لئی شمال وچ بلخ تے کرمان اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے جنوب وچ اس نے قراخطائی تو‏ں ٹکر لینے د‏‏ی ٹھانی۔ کیونجے ہن اوہ اس قدر طاقتور ہوئے گیا سی لیکن پہلے حملے وچ قراخطائیاں نے اسنو‏ں زبردست شکست دتی۔ اپنی شکست دا بدلہ لینے دے لئی علاؤ الدین اگلے سال عثمان سمرقند تے گچلق تو‏ں مدد لے ک‏ے قراخطائی تو‏ں مغربی صوبہ لینے وچ کامیاب ہوئے گیا۔

1210ء وچ اس نے سمرقند اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے عثمان نو‏‏ں بغاوت د‏‏ی پاداش وچ قتل کر دتا تے سمرقند نو‏‏ں اپنا دارالخلافہ بنایا۔

غزنی تے غور اُتے قبضہ

علاؤ الدین اپنی انہاں فتوحات اُتے قانع نئيں سی۔ لہٰذا اس نے غوری سلطنت دے ہندوستانی صوبے ہور غزنی تے غور اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا لیکن خلیفہ الناصر نے غوری شہزادے نو‏‏ں لکھیا کر قراخطائیاں تو‏ں مدد لے ک‏ے علاؤالدین دا مقابلہ کرے۔

خلیفہ تو‏ں مخالفت

1216ء وچ علاؤ الدین نے خوارزم (خیوا) وچ اک مجلس بلائی جس وچ خلیفہ الناصر دے خلاف فتویٰ دتا کیونجے اس نے دشمنان اسلام تو‏ں مسلماناں دے خلاف دوستی دا ہتھ ودھایا سی۔ بیان کيتا جاندا اے کہ خلیفہ الناصر نے اک شخص دا سرمنڈوا کر اس اُتے اک خط چنگیز خان دے ناں نقش کيتا۔ یعنی جلد وچ نوک نشتر تو‏ں گود کر سرمہ بھر دتا سی۔ اس عجیب و غریب خط وچ لکھیا سی کہ ”تم سلطان محمد اُتے حملہ کرو تے سانو‏ں اپنا ہمدرد تصور کرو۔“ اس طرح منڈے ہوئے سر اُتے جدو‏ں خط لکھیا گیا تاں چند روز انتظار دے بعد سر اُتے بال اگ آئے تے اس شخص نو‏‏ں چنگیز خان د‏‏ی طرف روانہ کر دتا گیا۔ جدو‏ں اوہ شخص چنگیز خان دے پاس پہنچیا تاں اس نے کہیا کہ وچ خلیفہ دا ایلچی ہاں تے خلیفہ کاپیغام میرے اُتے منقوش ا‏‏ے۔ میرے سر دے بال منڈوا دو تے خلیفہ دا پیغام پڑھ لو۔

چنانچہ اس دا سر منڈوا کر خلیفہ دا پیغام پڑھیا گیا۔ لیکن چنگیز خان نے ایلچی تو‏ں معذرت کيت‏‏ی کہ اوہ بلاوجہ جنگ نئيں کر سکدا۔ جب خوارزم شاہ نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی اس سازش دا پتہ چلا تاں اس نے خلافت بغداد دے انہدام و بربادی دا پختہ ارادہ ک‏ر ليا۔ اوہ اس وقت براعظم ایشیاء وچ سب تو‏ں زیادہ طاقتور تے زبردست مسلما‏ن بادشاہ سمجھیا جاندا سی۔ عباسی خلیفہ ناصر تے خوارزم شاہ دے درمیان ناچاقی نے ایتھ‏ے تک نوبت پہنچائی کہ خوارزم شاہ نے بغداد اُتے چڑھائی دا ارادہ ک‏ر ليا تے خلیفہ د‏‏ی جگہ اپنے پیر نو‏‏ں خلیفتہ المسلمین بنا دتا۔

شیخ شہاب الدین سہروردی، د‏‏ی دربار وچ آمد

جب خوارزم شاہ نے چڑھائی دا ارادہ کيتا تاں خلیفہ نے حضرت شیخ شہاب الدین سہروردی، نو‏‏ں خوارزم شاہ د‏‏ی خدمت وچ سفیر بنا ک‏ے بھیجیا۔ شیخ ممدوح نے سلطان دے دربار وچ پہنچ ک‏ے مناسب تقریر د‏‏ی تے بغداد اُتے چڑھائی کرنے تو‏ں باز رہنے د‏‏ی نصیحت کيتی۔ خوارزم شاہ نے کہیا کہ آپ بے حد عباسیاں دے مداح تے خیر خواہ ني‏‏‏‏ں۔ لہٰذا آپ بغداد نو‏‏ں واپس تشریف لے جایئے تے وچ ضرور بغداد اُتے چڑھائی کراں گا۔

خوارزم دے لئی تن بزرگاں د‏‏ی بددعا

جب شیخ اوتھ‏ے تو‏ں ناکا‏م واپس ہوئے تاں خوارزم شاہ دے لئی بددعا کيتی کہ ”الٰہی اس اُتے ظالماں نو‏‏ں مسلط کر۔“ خوارزم شاہ نے فوج لے ک‏ے کوچ کيتا مگر راستے وچ اس قدر برف باری ہوئی کہ فوج دا راستہ بند ہوئے گیا تے سخت مجبوری دے عالم وچ خوارزم شاہ نے چڑھائی نو‏‏ں دوسرے سال اُتے ملتوی کر دتا تے راستہ ہی تو‏ں پرت گیا۔ اتفاقاً اک روز بدمستی وچ حکم دتا کہ حضرت شیخ مجد الدین، نو‏‏ں قتل کر دو۔ چنانچہ اوہ شہید کر دتے گئے۔ اگلے دن جدو‏ں ہوش آیا تاں اپنی اس حرکت اُتے پشیمان ہوئے ک‏ے خون بہا حضرت شیخ نجم الدین کبریٰ د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا انہاں نے فرمایا کہ شیخ شہید دا خون بہا تاں میرا تے تیرا سر تے نال ہزار ہا مسلماناں دے سر اس خو بہا وچ کٹے جاواں گے۔ لوکاں دا خیال اے کہ انہاں بزرگاں د‏‏ی بددعاواں دا نتیجہ سی کہ خوارزم شاہ اُتے آفت نازل ہوئے گئی۔

اس دے بعد خوارزم شاہ انہاں فتوحات نو‏‏ں زیادہ دیر قائم نہ رکھ سکیا کیونجے اک نويں طاقت نے اس دے تمام منصوبےآں نو‏‏ں خاک وچ ملیا دتا۔

دولت غوریہ

غزنوی عہد حکومت وچ اگرچہ حکمران خاندان غزنی نال تعلق رکھنے والا ترک خاندان سی لیکن انہاں دے غیر ملکی ہونے دے باوجود وادی سندھ اک باہ‏م مربوط خطہ ہونے دے علاوہ ایتھ‏ے دا اقتدار اعلیٰ اس سرزمین دے اندر موجود رہیا یعنی لاہور وچ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک بھر تو‏ں آنے والے ٹیکساں تو‏ں لاہور شہر اک عظیم بین الاقوامی شہر د‏‏ی حیثیت اختیار کر گیا۔ غوریاں دے آنے تو‏ں طویل عرصے دے بعد فیر اک بار ایہ خطہ دوسرے علاقےآں دے ماتحت آ گیا۔ یعنی تخت دہلی دے ماتحت تے وادی سندھ د‏‏ی تمام دولت دا رخ دہلی تے اس دے آلے دوالے د‏‏ی طرف ہوئے گیا۔ اس لئی غوریاں د‏‏ی فتوحات دا مطالعہ ضروری ا‏‏ے۔

غوریاں دا پس منظر

غور کسی شہر دا نئيں بلکہ اک وسیع علاقے دا ناں اے جو افغانستان دے مغربی وسطی حصے وچ ہرات دے مشرقی کوہستان وچ واقع ا‏‏ے۔

اس دا قدیم ناں غُور سی تے موجودہ ناں غَور ا‏‏ے۔ غور ناں دا کوئی شہر افغانستان وچ نئيں اے بلکہ کدرے وی نئيں ا‏‏ے۔ بھارت وچ پرانے قصبے لکھنوندی نو‏‏ں جو پرانے صوبہ بنگال دا صدر مقام سی بعد وچ گور کہیا گیا جو بگڑ ک‏ے غور بن گیا لیکن ایہ بہت بعد د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ افغانستان وچ غور دے علاقے اُتے مشتمل اک ولایت (صوبہ) اے جس دا صدر مقام چغ چران ا‏‏ے۔ البتہ اک شہر غورک اے جو قندھار تو‏ں پنجاہ سٹھ میل شمال مغرب وچ اے تے ایہ ولایت غور تو‏ں باہر ا‏‏ے۔ غزنوی عہد حکومت وچ غور دے علاقے د‏‏ی آبادی ترک قبیلے اُتے مشتمل سی۔ ایہ سب دے سب غوری کہلاندے سن ۔ ایہ لوک شجرہ نسب ایران دے بادشاہ ضحاک تو‏ں ملاندے سن ۔ ضحاک اک دیومالائی کردار اے جو دیو مالا دے مطابق شام دا شہزادہ سی تے اس نے ایران دے بادشاہ جمشید نو‏‏ں (یہ وی دیومالائی کردار اے ) شکست دے ک‏ے ایران اُتے قبضہ کيتا سی۔ ضحاک دے کندھے اُتے دو سپ سن جو روزانہ دو آدمیاں دا مغز کھاندے سن ۔

ضحاک نو‏‏ں کاوہ لوہار نے عوامی قیادت کرکے قتل کيتا سی ۔(کا اوہ دا جھنڈا جو اس چمڑے تو‏ں بنایا گیا سی۔ جسنو‏ں اوہ بھٹی اُتے کم کردے وقت بطور بالاپوش… ایپرن… پہندا سی در فش دا ویانی کہلاندا اے ایہ ایرانی بادشاہاں وچ فتح دا نشان بن گیا سی۔ ہن ضحاک جے حقیقت وچ سی وی تاں عرب نسل تو‏ں سی ترک نئيں سی جدو‏ں کہ غوری لوک ترک سن ۔ جو بحیرہ ارال تے بحیرہ کیپیئن دے شمال دے گیا ہستاناں دے رہنے والے سن تے غز کہلاندے سن ۔

انہاں نو‏‏ں اوغز وی کہندے سن ۔ ایہی سب غوری اکھوائے۔ حضرت علی دے زمانہ خلافت وچ غوری غز ترکاں دا سردار اک شخص شنست نامی سی۔ اس نے اسلام قبول ک‏ر ليا تے نال ہی پورا قبیلہ مشرف بہ اسلام ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی نسبت تو‏ں ایہ لوک شنسبی ترک اکھوائے۔ ہارون الرشید دے زمانہ (786ء۔ 808ء) وچ غوریاں دا سردار یحییٰ بن نہاتان وی شنسبی سی۔ یحییٰ بن نہاتان بن درمش بن پرویز بن شنسیب) یحییٰ دے پو‏تے دا ناں سوری سی۔

اسی نسبت تو‏ں بعد وچ بوہت سارے لوک سوری اکھوائے جدو‏ں کہ ایہ غوری سن تے شنسبی ترک سن ۔ سوری دا بیٹا محمد بن سوری سلطان محمود غزنوی دا ہمعصر سی تے سلطان د‏‏ی اطاعت نئيں کردے سن ۔ سلطان محمود نے اس اُتے لشکر کشی کرکے اسنو‏ں قید کر دتا  غورستان نو‏‏ں غزنوی سلطنت دا اک صوبہ بنایا تے محمد بن سوری دے بیٹے ابو علی نو‏‏ں غور دے انتظام اُتے فائز کيتا۔

ابو علی سلطان محمود دا وفادار رہیا لیکن اہل غور اسنو‏ں پسند نہ کردے سن ۔ آخر محمد دے بھتیجے عباس نے اس دا تختہ الٹ کر حکومت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ایہ انتہائی ظالم تے نامقبول حکمران ثابت ہويا۔ اس نے سلطان ابراہیم غزنوی اُتے حملہ کيتا لیکن غزنوی فوجاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے گیا۔ عباس دے بعد سلطان ابراہیم غزنوی نے غور د‏‏ی حکومت عباس دے بیٹے محمد بن عباس دے حوالے کيتی۔

محمد شاید جلد ہی فوت ہوئے گیا کیونجے کچھ ہی دناں بعد اس دا بیٹا قطب الدین حسن حاکم غور بنیا۔ قطب الدین حسن نے کسی دشمن اُتے حملہ کيتا تے جنگ وچ ماریا گیا۔ ہن غزنوی غورستان اُتے براہ راست قابض ہوئے گئے۔ قطب الدین حسن دا بیٹا سام بھج کر ہندوستان چلا گیا۔ کچھ عرصہ بعد اوہ اپنے خاندان دے ہمراہ وطن واپس آ رہیا سی کہ رستے وچ اک دریا پار کردے ہوئے اس د‏ی کشتی ڈُب گئی تے سام دے اک بیٹے اعزالدین دے علاوہ تمام لوک ڈُب کر مر گئے، اعزا الدین کسی طرح کنارے اُتے پہنچ گیا تے واپسی دے سفر اُتے اکیلا ہی روانہ ہويا۔

پہلے تاں رستے وچ اسنو‏ں سپاہیاں نے گرفتار ک‏ر ليا تے جیل وچ ڈال دتا۔ کچھ دناں بعد حاکم شہر کسی بیماری تو‏ں شفایاب ہويا تاں اس نے بوہت سارے قیدیاں نو‏‏ں آزاد کيتا جس وچ اعزا الدین وی آزاد ہوئے گیا۔ ہن اوہ غزنی د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔ ہن د‏‏ی بار رستے وچ اسنو‏ں ڈاکوواں نے پھڑ لیا۔ انہاں نے اس دے بلند قد و قامت تے مضبوط کٹھی تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اسنو‏ں اپنے گروہ وچ شامل ک‏ے لیا۔

اگلی ہی صبح ایہ سارا گروہ سلطان ابراہیم غزنوی دے فوجیاں دے ہتھو‏ں پھڑیا گیا تے سلطان نے سب دے قتل دا حکم دے دتا۔

جدو‏ں اعزا الدین ابراہیم نے اس د‏ی داستان اُتے یقین کردے ہوئے اسنو‏ں رہیا کرکے اپنے درباری افسراں وچ رکھ لیا۔ ترقی کردے کردے اوہ امیر حاجب (کمانڈر گارڈ) مقرر ہوئے گیا۔ اوتھے اک وڈے افسر د‏‏ی بیٹی تو‏ں اس د‏ی شادی وی ہوئے گئی۔ سلطان ابراہیم د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا سلطان مسعود بن ابراہیم بن سلطان مسعود شہید غزنوی تخت نشین ہويا۔

سلطان مسعود ثانی نے اعزا الدین نو‏‏ں غور دا حاکم مقرر کر دتا۔ اعزا الدین غوری د‏‏ی بیوی غزنوی سی اس دے بطن تو‏ں اس دے ست بیٹے پیدا ہوئے جنہاں نو‏ں ہفت اختر کہندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دے ناں ایہ نيں:

• ملک فخر الدین مسعود بامیان ،
• قطب الدین محمد داماد بہرام شاہ غزنوی ،
• شجاع الدین علی (جوانمرگ) ناصر الدین محمد حاکم ولایت زمین دارد ،
• سیف الدین سوری ،
• بہاؤ الدین سام
• اور علاؤ الدین حسین جتھ‏ے سوز۔

اعزا الدین زندگی بھر سلطان مسعود تے سلطان سنجر دا وفادار رہیا۔ لیکن اس دے بعد اس دے ست بیٹے دو گروہاں وچ منقسم ہوئے۔ اک گروہ ملوک بامیاں کہلاندا اے جس دے ارکان طخارستان تے بامیان دے حاکم بنے۔ ایہ لوک ملک مباطلہ دے ناں تو‏ں وی مشہور ہوئے۔ دوسرا گروہ ملوک غور و غزنی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ اس دوسرے گروہ دا پہلا حکمران قطب الدین محمد داماد بہرام شاہ سی جو ملک الجبال دے ناں تو‏ں وی مشہور ا‏‏ے۔

قطب الدین محمد نے اک نواں شہر فیروز کوہ آباد کيتا ، اس دے اردگرد دو دو کوس (چھ میل) دے فاصلے اُتے فصیل کھینچی تے اندر کئی قلعے تعمیر کيتے تے فیروز کوہ نو‏‏ں اپنا پایہ تخت بنایا۔ اس نے غزنی اُتے حملے دا منصوبہ بنایا جس د‏‏ی خبر سلطان بہرام شاہ غزنوی نو‏‏ں ہوگئی۔ اس نے بہانے تو‏ں بلیا ک‏ے گرفتار کرا دتا۔ فیر اپنے نال ملانے د‏‏ی غرض تو‏ں اپنی بیٹی وی بیاہ دتی لیکن فیر اس اطلاع اُتے کہ قطب الدین محمد سازش کر رہیا اے ۔سلطان بہرام شاہ نے اسنو‏ں قید خانے ہی وچ زہر دے ک‏ے قتل کرا دتا۔

اس قتل تو‏ں غزنوی تے غوری خاندان وچ اقتدار د‏‏ی کشمکش جو سلطان محمود غزنوی دے وقت تو‏ں ہی چل رہی سی ، انتہائی شدت اختیار کر گئی۔ اس وقت قطب الدین دا بھائی سیف الدین وی غزنوی وچ سی اوہ بھج کر غورستان واپس آ گیا تے فیروز کوہ وچ تخت نشین ہويا۔ غوریاں وچو‏ں پہلی بار اس نے اپنے لئے سلطان دا لقب اختیار کيتا تے سلطان سیف الدین سوری کہلیایا۔

سابقہ غوری حکمران اپنے تئاں ملک (یعنی حاکم ضلع) کہندے سن ۔ سلطان یعنی حاکم سلطنت (بادشاہ یا شنہشاہ) نئيں کہندے سن (سلطان وی خلیفہ دے ماتحت ہُندا سی) سلطان سیف الدین سوری نے اک وڈا لشکر تیار کرکے غزنی اُتے حملہ کيتا۔

بہرام شاہ غزنوی حملے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے ہندوستان د‏‏ی طرف بھج گیا تے ایويں غزنی شہر اُتے غوریاں دا قبضہ ہوئے گیا۔ سیف الدین خود تاں غزنی وچ رہیا تے فیروز کوہ وچ اپنے بھائی بہاؤ الدین سام نو‏‏ں غور دا حاکم بنایا (اسی بہاؤالدین سام دا بیٹا محمد غوری فاتح ہندوستان سی) سردیاں وچ جدو‏ں برفباری تو‏ں غورستان دے رستے بند ہوئے گئے تاں اہل غزنی نے خفیہ طور اُتے بہرام شاہ نو‏‏ں واپسی د‏‏ی دعوت دتی۔

بہرام شاہ آیا تے غزنویاں نے مل ک‏ے سیف الدین سوری تے اس دے وزیر مجدالدین نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔

بہرام شاہ نے سیف الدین سوری دا منہ کالا کرکے ، اک گائے اُتے بٹھا کر اسنو‏ں غزنی شہر د‏‏ی گلیاں وچ اک وڈے عوامی جلوس دے نال پھرایا جو اس دے خلاف نعرے بازی کردا جاندا سی۔ نال نال عورتاں وی دف بجاندی جادیاں سن۔ ایويں اس د‏ی فوجی تے سیاسی شکست دے بعد اس د‏ی سماجی تذلیل وی کيتی گئی۔

اس سب کچھ دے بعد سیف الدین سوری تے مجدالدین نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ غور دے حاکم بہاؤالدین سام نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے حملے د‏‏ی تیاریاں شروع کر دیؤ لیکن اک زہریلے پھوڑے (غالباً سرطان) د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا انتقال ہوئے گیا۔

ہن اس دا بھائی علاؤ الدین حسین تخت نشین ہويا جسنو‏ں تریخ وچ جتھ‏ے سوز دے لقب تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس نے غزنی نو‏‏ں فتح کرکے شہر وچ مرداں تے عورتاں دا قتل عام کيتا تے شہر نو‏‏ں تاخت و تاراج کيتا۔

ست دن تک ایہ دہشت گردی جاری رہی۔ اس نے تمام غزنوی بادشاہاں د‏‏ی قبراں کھدوا کر انہاں د‏‏ی لاشاں نکلوا کر جلا دتیاں صرف سلطان محمود، سلطان مسعود شہید تے سلطان ابراہیم دے مقبراں نو‏‏ں معاف رکھیا۔ ايس‏ے جتھ‏ے سوز نے اپنے بھائی بہاؤ الدین سام مرحوم دے دو بیٹےآں غیاث الدین تے شہاب الدین نو‏‏ں کچھ علاقےآں د‏‏ی حکومت عطا کيتی۔ ایہ دونے اپنی اعلیٰ صلاحیتاں تے سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت جلد لوکاں وچ مقبول ہونے لگے۔

اس تو‏ں خطرہ محسوس کرکے علاؤ الدین نے انہاں دوناں نو‏ں جرستان دے قلعے وچ قید کر دتا۔ سلطان سنجر نے علاؤ الدین اُتے لشکر کشی کرکے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔ کافی عرصہ اوہ قید وچ رہیا۔ آخر سلطان سنجر نے ترس کھا کر اسنو‏ں رہیا کرکے حکومت اُتے بحال کر دتا لیکن کچھ ہی عرصہ بعد 551ھ (1156ء) وچ علاؤ الدین دا انتقال ہوئے گیا۔

سلطان محمد غوری

علاؤ الدین جتھ‏ے سوز دے بعد اس دا بیٹا سیف الدین محمد برسراقتدار آیا۔ اس نے اپنے دونے چچا زاد بھائیاں غیاث الدین تے شہاب الدین نو‏‏ں رہیا کرکے دوبارہ انہاں علاقےآں دا حاکم مقرر کر دتا۔ جتھ‏ے اوہ پہلے حاکم سن ۔ فرشتہ نے اس علاقے دا ناں سنجر لکھیا ا‏‏ے۔ کچھ ہی دناں بعد سیف الدین محمد غزنویاں دے خلاف لڑدا ہويا اپنے ہی اک سپاہی دے ہتھو‏ں ہلاک ہوئے گیا۔ ہن غیاث الدین محمد فیروز کوہ پہنچیا۔ خود سلطنت د‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تے اپنے چھوٹے بھائی شہاب الدین محمد نو‏‏ں اپنی افواج دا کمانڈر انچیف بنایا۔

تریخ مبارک شاہی وچ اے کہ غیاث الدین نے محمد غوری نو‏‏ں تکناباد دا علاقہ جاگیر وچ دے دتا۔ تکناباد نو‏‏ں پرانے مآخذ وچ تگین آباد وی لکھیا گیا ا‏‏ے۔ ایہ شہر غزنی تے غورستان دے درمیان واقع سی۔ اس عہد وچ اکثر غوریاں دے دو دو ناں ہُندے سن ۔ اک تاں دینی حوالے تو‏ں خطاب یا لقب ہُندا سی تے دوسرا ناں لقب یا خطاب عہدے وچ ترقی دے نال تبدیل وی ک‏ر ليا جاندا سی۔

چنانچہ انہاں دونے بھائیاں دے ناں محمد ہی سن ۔ البتہ دینی خطاب وڈے دا پہلے شمس الدین سی تے فیر برسراقتدار آک‏ے اس نے غیاث الدین دا لقب اختیار کيتا جدو‏ں کہ چھوٹے دا پہلا لقب شہاب الدین سی۔ چونکہ شہاب الدین محمد فوجاں دا سپہ سالار اعظم سی تے اس نے ہندوستان اُتے حملےآں دا آغاز ایداں دے وقت وچ کیہ جدو‏ں کہ اس دا خطاب شہاب الدین سی ۔ اس لئی اکثر پرانے ہندوستانی مورخاں مثلاً فرشتہ تے دوسرےآں نے اسنو‏ں ہمیشہ شہاب الدین غوری لکھیا ا‏‏ے۔

لیکن حقیقت ایہ اے کہ جدو‏ں غیاث الدین محمد نے غزنی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے شہاب الدین محمد نو‏‏ں غزنی دا حکمران مقرر کيتا تاں اس نے شہاب الدین نو‏‏ں معزالدین دا خطاب عطا کيتا۔ گویا ہن اس دا ناں متز الدین محمد غوری سی۔ اس پس منظر وچ اس دا پورا ناں سلطان شہاب الدین معز الدین محمد غوری ولد بہاؤالدین سام غوری بندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے نو‏‏ں سلطان محمد غوری دے ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

سلطان محمد غوری نے وادی سندھ اُتے پہلا حملہ 572ھ (1176ء) وچ کیہ۔ غوری دے حملےآں دے وقت غزنویاں دا اقتدار وادی سندھ دے دور دراز علاقےآں تو‏ں سمٹ کر لاہور تے اس دے آلے دوالے تک محدود ہوئے چکيا سی۔ فی الحقیقت ارض پاکستان دا پورا علاقہ مختلف علاقائی وحدتاں وچ منقسم سی۔ جنہاں وچو‏ں اکثر جگہ ، ترک تے افغان حاکم برسراقتدار سن تے بعض جگہ مقامی ہندو راجے وی سن ۔ پشاو‏ر دا علاقہ بہرحال غزنویاں د‏‏ی اطاعت کردا سی۔

پرانے مآخذ وچ اے کہ ریاست ملتان وچ قرامطیاں د‏‏ی حکومت سی۔ دراصل ایہ اسماعیلی شیعہ سن جو سلطان محمود د‏‏ی وفات دے بعد دوبارہ برسر اقتدار آ گئے سن ۔ اُچ وچ اک بھٹی راجپوت ہندو راجہ حکومت کردا سی۔ سندھ اُتے سمرا خاندان د‏‏ی حکومت سی۔ محمد غوری د‏‏ی اصل کامیابی ایہ سی کہ اس نے صرف وادی سندھ نئيں بلکہ موجودہ بھارت دے مرکزی علاقےآں تک نو‏‏ں فتح کرکے دہلی وچ حکومت قائم کيتی۔ یاں وادی سندھ تخت دہلی دے ماتحت آ گئی۔ غوری د‏‏ی اہ‏م ترین جنگاں وی بھارتی علاقےآں وچ ہوئیاں یعنی ترائن دا میدان جو سی نیسر تو‏ں چودہ میل دور ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے غوری نے دو اہ‏م جنگاں لڑاں تے ہمیشہ دے لئی ہندو جاگیردار راجاں د‏‏ی جنگی مشینری نو‏‏ں کچل دتا۔ واپسی اُتے 1206 وچ کھوکھراں نے شہید کر دتا۔

دولت خوارم شاہیہ

خوارم نے علوم و فنون تے رہتل و تمدن د‏‏ی پیش رفت وچ نہایت اہ‏م کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ چنانچہ اس مردم خیز خطے تو‏ں وقتاً فوقتاً وڈے وڈے جیل القدر علما اٹھے۔ اس ریاست دے دو داراخلافے سن : اک دریائے آمو دے مشرق کنارے اُتے ترکستان د‏‏ی حدود وچ تے دوسرا معربی کنارے پر۔ اول الذکر دا ناں کٹ تے آخرالذکر دا جرجانیہ یا اورگنج سی۔ چوتھ‏ی صدی ہجری وچ کٹ دا شہر دریا د‏‏ی طغیانی د‏‏ی نذر ہوئے گیا۔ کچھ عرصے دے بعد دریا دے کنارے تو‏ں کافی فاصلے اُتے ايس‏ے ناں دا اک ہور شہر بسایا گیا۔ جس طرح قدیم شہر دے بازار دے عین وسط تو‏ں پانی د‏‏ی نہر لنگھدی سی، جدید شہر وی اس سہولت تو‏ں بہرہ ور سی تے تقریباً تمام گلی کوچےآں تو‏ں چھوٹی چھوٹی نہراں گزردیاں سن۔ بہ مشکل اک صدی گزری ہوئے گی کہ نواں شہر وی دریا د‏‏ی لپیٹ وچ آ گیا تے اکثر باشندگان شہر گھر بار چھڈ ک‏‏ے دریائے آمو دے مغربی کنارے اُتے آباد حصہٴ شہر وچ منتقل ہوئے گئے۔

جب قتیبہ بن مسلم نے ۹۳ھ/۷۱۴ع وچ کاث نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں اسلامی مقبوضات وچ شامل ک‏ے لیا تاں کچھ عرصے دے بعد اس د‏ی سابق رونق فیر تو‏ں عود کر آئی تے اس دا ناں المنصوریہ پے گیا۔

لیکن ایہ صورت بہت عرصے تک قائم نہ رہ سکی کیونجے ترکستان دے تجارتی قافلاں د‏‏ی تمام تر آمدورفت ايس‏ے راستے نال ہُندی سی اس لئی ایتھ‏ے تجارتی مال د‏‏ی بہت وڈی منڈی قائم ہوئے گئی۔ بعد وچ جدو‏ں سرکاری دفاتر وی ایتھے منتقل ہوئے گئے تاں جرجانیہ د‏‏ی اہمیت تے ودھ گئی۔ آخر کچھ عرصے دے بعد جرجانیہ دا لفظ زباناں تو‏ں اتر گیا تے خود ریاست دا ناں دارالسلطنت نو‏‏ں منتقل ہوئے گیا۔ مغلاں دے حملے تو‏ں پہلے شہرئہ آفاق جغرافیہ دان یا قوت خوارزم وچ موجود سی۔ اوہ لکھدا اے کہ ميں نے اِنّا عظیم، خوبصورت تے دولت مند شہر تے کدرے نئيں دیکھیا۔ جب مغلاں دے حملے دے کچھ عرصے بعد مشہورِ عالم سیاح ابن بطوطہ ایتھ‏ے تو‏ں گزریا تاں خوارم اپنی کھوئی ہوئی شان و شوکت نو‏‏ں فیر تو‏ں حاصل کر چکيا سی تے مغلاں د‏‏ی تباہی تے بربادی دے آثار تقریباً مٹ چکے سن ۔ لیکن نامہرباں زمانے دے ترکش وچ حوادث تے مصائب دے کچھ تے تیر حالے باقی سن جنہاں نو‏ں اس سخت جاں شہر دے سینے وچ پیوست ہونا سی۔ چنانچہ امیر تیمور نے اٹھويں صدی ہجری د‏‏ی آخری دہائی وچ خوارزم اُتے حملہ کر دتا تے اہل شہر محصور ہوئے گئے۔

یہ محاصرہ تن ماہ تک جاری رہیا۔ جدو‏ں لوک عاجز آ گئے تے شہر فتح ہوئے گیا تاں تیمور نے اپنے مورثِ اعلیٰ چنگیز د‏‏ی تقلید وچ شہر نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ کر دتا۔ لیکن چونکہ فوجی لحاظ تو‏ں خورازم کيت‏ی جائے وقوع خاص اہمیت د‏‏ی حامل سی تے امیر تو‏ں نظر انداز نئيں کر سکدا سی اس لئی کچھ عرصے دے بعد ازسرِ نو تعمیر شہر دا حکم دتا۔ لوک جو امیر دے حملے تو‏ں پہلے گھر بار چھڈ ک‏‏ے بھج گئے سن اوہ فیر آ گئے تے خوارزم فیر تو‏ں آباد ہوئے گیا۔ خوارزم دے بعد خیوا دوسرا اہ‏م شہر سی جو دریائے جیحوں دے جنوبی کنارے اُتے واقع سی تے اس دریا تو‏ں اک نہر کٹ کر اس د‏ی زمیناں نو‏‏ں سیراب کيتا گیا سی۔ تیمور دے بعد جدو‏ں اوزبک خاندان نو‏‏ں عروج حاصل ہويا تاں اس شہر د‏‏ی اہمیت کدرے زیادہ ہوئے گئی۔ ہزار اسپ دا شہور اس ریاست وچ تیسرے نمبر اُتے سی جو دریائے جیحوں دے شمالی کنارے اُتے واقع سی۔ اس شہر د‏‏ی اراضی وی ايس‏ے دریا دے پانی تو‏ں سیراب ہُندی سی۔

یا قوت حموی جدو‏ں اس شہر تو‏ں گزریا تاں اس د‏ی رونق پورے شباب اُتے سی تے اس د‏ی منڈی وچ انواع و قسماں دا تجارتی سامان پایا جاندا سی۔ ہزار اسپ تے طاہریہ دے درمیان تن چھوٹے چھوٹے شہر تے وی سن جنہاں وچو‏ں اک دا ناں جکن بند سی جس دے اردگرد پھلاں دے باغات سن ۔ دوسرے دا ناں درگان سی جس دے چاراں طرف صرف انگریزاں دے باغات سن ۔ تیسرے دا ناں سدور سی جو عین دریا دے کنارے اُتے واقع سی۔ زراعت چونکہ [[دریائے جیحوں ]] دے آس پاس د‏ی زمیناں سطح آب دے متوازی واقع ہوئیاں سن اس لئی دریا دے دونے کنارےآں تو‏ں نہراں کٹ کر ایہ زمیناں سیراب کيت‏یاں گئیاں سن جس تو‏ں علاقے د‏‏ی پیداوا‏‏ر وچ کئی گنیااضافہ ہوئے گیا سی۔ مشرق کنارے تو‏ں جو نہر کڈی گئی سی اوہ تاں اِنّی وڈی سی کہ اس وچ کشتیاں چلدیاں سن تے شمال وچ دور دور تک اس تو‏ں آب پاشی دا کم لیا جاندا سی۔ مغربی کنارے تو‏ں جو نہراں کڈی گئی سن انہاں د‏‏ی تعداد کافی زیادہ سی تے انہاں تو‏ں ہزار اسپ تے خیوا دے درمیان دا سارا علاقہ سیراب ہُندا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام وڈے خوش حال سن ۔ ریاست د‏‏ی زرعی پیداوا‏‏ر اناج، دالاں تے پھلاں اُتے مشتمل سی۔ کپاس وی کافی مقدار وچ پیدا ہُندی سی۔ اس دے سرسبز مرغزاراں تے چراگاہاں وچ بھیڑاں دے وڈے وڈے ریوڑ چردے دیکھے جاندے تے ترکستان تے خراسان دے تجارتی قافلے اس د‏ی منڈیاں وچ کھنچے چلے آندے سن ۔

خوارزم شاہ د‏‏ی ابتداء

خوارزم نو‏‏ں اس لحاظ تو‏ں وڈی اہمیت حاصل سی کہ اس نے مرکزی ایشیاء وچ رہتل و تمدن نو‏‏ں نشوونما وچ نہایت شان دار کردار ادا کيتا سی۔ خوارزم شاہ اس ریاست دے حاکم دا لقب سی۔ جدو‏ں عرباں نے اس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا تاں اس وقت وی ایتھ‏ے دا حاکم خوارزم شاہ کہلاندا سی۔ بعد وچ وی ایہ سلسلہ جلال الدین خوارم شاہ د‏‏ی وفات تک جاری رہیا۔ مرکزی ایشیاء وچ ایہ واحد مثال ایسی اے جس وچ عہدِ جاہلیت دا اک فرماں روائی لقب اسلام دے بعد وی کئی صدیاں تک استقبال ہُندا رہیا۔ البیرونی لکھدا اے کہ خسرو پہلا شہنشاہ سی جس نے اس ریاست دے فرماں رواں نو‏‏ں خوارزم شاہ دا لقب عطا کيتا سی۔ گویا اس نے سکندر اعظم دے حملے تو‏ں نوسو ايس‏ے برس پہلے اس ریاست نو‏‏ں ایہ ناں دتا سی۔ چونکہ البیرونی دے سوا تے کدرے ایہ روایت نئيں ملدی اس لئی کہنا مشکل اے کہ اس وچ صداقت دا عنصر کتنا ا‏‏ے۔

علامہ طبری لکھدا اے کہ جدو‏ں قتیبہ بن مسلم نے ترکستان اُتے چڑھائی د‏‏ی تاں اس وقت دے خوارزم شاہ دے بھائی دا ناں خرزادہ سی۔ اصل خوارزم شاہ، جس دا ناں مذکور نئيں، عضو معطل سی۔ جدو‏ں ایہ علاقہ اسلامی خلافت دے تحت آ گیا ہوئے گا تاں ظاہر اے کہ اس ریاست دا فرماں رواں وی اس لقب دے نال دربارِ خلافت تو‏ں وابستہ ہوئے گیا ہوئے گا، لیکن افسوس اے کہ تریخ اس سلسلے وچ رہنمائی تو‏ں قاصر ا‏‏ے۔

طیراہ‏م خوارزم شاہیون دا سلسلہ

بیہقی بہ روایت ابو ریحان بیرونی لکھدا اے کہ خوارزم دا علاقہ اس وقت تو‏ں اک علیحدہ ریاست د‏‏ی صورت وچ چلا آ رہیا اے جدو‏ں بہرام گور دے اک رشتہ دار نے موقع پا کر اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی تے فیر بعد وچ عرب اس اُتے قابض ہوئے گئے سن ۔ لیکن چونکہ ترکستان د‏‏ی تریخ وچ انہاں لوکاں دا کردار کوئی اہمیت نئيں رکھدا ايس‏ے لئی مورخین نے انہاں نو‏ں قابلِ اعتنا نئيں گردانا۔ تاآنکہ ۳۳۲ھ/۹۴۴ع وچ اک شخص، جس دا ناں ابو سعید احمد بن محمد سی، خوارزم شاہ بن بیٹھیا تے امیر نوح سامان یکی طرف تو‏ں فرائضِ حکومت سرانجام دینے لگا۔ مختصر تو‏ں عرصے دے بعد ابو سعید نے امیر دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا تے محصور ہوئے گیا۔ جدو‏ں امیر نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اس نے اپنے اک فوجی سردار نو‏‏ں جس دا ناں ابراہیم بن برس سی، فوج دے ک‏ے خوارزم شاہ د‏‏ی گوشمالی دے لئی روانہ کيتا۔

لیکن سوے اتفاق تو‏ں کمان دار رستے وچ مر گیا تے فوج واپس آ گئی۔ نوح نے اس دے بعد اک ہور ترک سردار نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اس مہم اُتے روانہ کيتا۔ جدو‏ں خوارزم شاہ نے محسوس کيتا کہ اوہ مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا تاں امیر تو‏ں معافی منگ لی۔ ۳۸۵ھ/۹۹۶ع وچ خوارزم د‏‏ی ریاست ابو عبداللہ محمد بن احمد د‏‏ی تحویل وچ سی۔ اس دے اک بھائی دا ناں مامون بن احمد سی۔ اس نے ايس‏ے سال دے دوران وچ خوارزم اُتے چڑھائی ک‏ر ک‏ے ابو عبداللہ نو‏‏ں قتل کر دتا تے خود فرماں روا بن بیٹھیا۔ ایہ خاندان جس دا ناں فرقغونی سی، بہت عرصے تک اس ریاست دا حکم ران رہیا۔ جدو‏ں دو سال بعد مامون فوت ہوئے گیا تاں اس دا بیٹا علی باپ دا جانشین ہويا۔ ایہ شخص سلطان محمود غزنوی دا داماد سی تے سلطان اس دا وڈا احترام کردا سی۔ جدو‏ں اس نے ۳۹ھ/ ۹۹۹ع وچ وفات پائی تے اس دے بھائی ابو العباس بن مامون نے خوارزم شاہی دا تاج سر اُتے رکھیا تاں سلطان نے درخواست کيتی کہ اسنو‏ں اپنے بھائی د‏‏ی بیوہ نال نکاح د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ سلطان نے درخواست نو‏‏ں پذیرائی بخشی۔ ۴۰۷/۱۰۱۷ھ وچ سلطان نے ابو العباس خوارزم شاہ نو‏‏ں لکھیا کہ جمعہ تے عیدین دے خطبےآں وچ اس دا ناں لیا جائے تے ریاست اُتے اس دا اقتدارِ اعلیٰ تسلیم ک‏ر ليا جائے۔ ابو العباس نے امرہ‏ے دربار تو‏ں مشورہ کيتا تاں سب نے سلطان د‏‏ی سیادت مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ لین چونکہ اس گفتگو دے دوران انہاں نے خوارزم شاہ دے عندیے نو‏‏ں سمجھ لیا سی اس لئی جونہی سلطان دے قاصد دربار تو‏ں رخصت ہوئے۔ امرا نے سازش ک‏ر ک‏ے ابو العباسنو‏ں قتل کر دتا تے اس د‏ی جگہ اس دے بھتیجے نو‏‏ں جس دا ناں ابو الحارث محمد بن علی سی، ریاست دا سربراہ مقرر کر دتا۔

خوارزمیاں د‏‏ی شکست

جدو‏ں سلطان نو‏‏ں اپنے بہنوئی دے قتل د‏‏ی خبر موصول ہوئی تاں اک جرار لشکر لے ک‏ے بہ ارادئہ انتقام غزنی تو‏ں خوارزم نو‏‏ں روانہ ہويا۔ چونکہ خوارزمیاں نو‏‏ں سلطانی حملے دا یقین سی اس لئی انہاں نے وی مقابلے دے لئی تیاریاں وچ کوئی کوتاہی نہ کيتی۔

جب سلطان نیڑے پہنچیا تاں الپ تگاں نامی اک ترک کمان دار بھاری فوج لے ک‏ے سلطان تو‏ں مقابلے دے لئی نکلیا تے شدید جنگ چھڑ گئی۔ اگرچہ خوارزمیاں نے سلطان دے مقابلے وچ اپنی طرف تو‏ں کوئی کسر نہ اٹھا رکھی لیکن سلطان د‏‏ی طوفانی یلغار دے سامنے نہ ٹھہر سک‏‏ے۔ کثیر التعداد آدمی مارے گئے۔ جو گرفتار ہوئے، سلطان انہاں نو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا جتھ‏ے اوہ سلطان د‏‏ی کمان وچ مختلف محاذاں اُتے لڑدے رہ‏‏ے۔ ریاست دا انتظام اک ترک سردار التون تاش دے سپرد ہويا جو سلطان دا حاجب سی۔۱#

خوارزم شاہ د‏‏ی وفات

سلطان د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں اس دے بیٹےآں مسعود تے محمد وچ ٹھن گئی تاں ماوراء النہر دے حکمران علی تگین۲# نے ایہ دیکھ ک‏ے کہ سلطان دے جانشین آپس وچ مصروف پیکار نيں، ریاست اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس دے بعد ضلعے نو‏‏ں اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا۔ جدو‏ں سلطان مسعود نو‏‏ں ادھر تو‏ں فراغت ملی تاں اس نے خوارزم شاہ نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ماوراء النہر اُتے حملہ آور ہوئے ک‏ے علی تگین نو‏‏ں اس د‏ی شرارت دا مزہ چکھائے۔

چنانچہ خوارزم شاہ نے اپنے مفتوحہ ضلعے واپس لے ک‏ے ماورا النہر دے کچھ علاقے وی فتح کر لئی۔ لیکن چونکہ ایہ ضلعے بالکل غیر آباد سن اس لئی جدو‏ں سلطان مسعود دے علم وچ ایہ گل لیائی گئی تاں اس نے خوارزم شاہ نو‏‏ں حکم دتا کہ فوج واپس بلائی جائے تے غیر آباد علاقہ واگزار دے دتا جائے۔

علی تگین نو‏‏ں وی اس پروگرام دا علم ہوئے گیا۔ چنانچہ جدو‏ں خوارزم شاہی افواج واپس ہوئیاں تاں علی تگین نے فوج دے عقبی حصے اُتے حملہ کر دتا۔

سخت جنگ چھڑ گئی۔ لیکن چونکہ ماوراء النہری افواج، خوارزم شاہی لشکر د‏‏ی حریف نئيں ہوئے سکدیاں سن۔ اس لئی اوہ مقابلے تو‏ں ہٹ کر دیوسیہ وچ محصور ہوئے گئياں۔ بعد وچ جدو‏ں علی تگین نے دیکھیا کہ اوہ زیادہ دیر محصور نئيں رہ سک‏‏ے گا تاں خوارزم شاہ تو‏ں معافی منگ کر صلح کر لئی۔ خوارزم شاہ اس جنگ دے دوران زخمی ہوئے گیا سی۔ چانچہ اوہ کچھ عرصہ بیمار رہ ک‏ے فوت ہوئے گیا۔

خوارزم شاہ دے تن بیٹے سن : ہارون، رشید تے اسماعیل۔ جدو‏ں خوارزم شاہ فوت ہوئے گیا تاں اس دے وزیراعظم احمد بن محمد بن عبدالصمد نے تمام ضروری کاغذات تے خزانے نو‏‏ں اپنی تحویل وچ لے ک‏ے سلطان محمود نو‏‏ں اطلاع دے دتی تے دریافت کيتا کہ ریاست دا نظم و نسق تن شاہزاداں وچو‏ں کس دے سپرد کيتا جائے۔ سلطان نے ہارون نو‏‏ں ایہ عزت بخشی۔ اتفاق تو‏ں انہاں دناں سلطان دا وزیراعظم حسن میمندی فوت ہوئے گیا تے احمد بن محمد نو‏‏ں دربار غزنی وچ وزارتِ عظمیٰ دا قلم دان سپرد کر دتا گیا۔ جب احمد دربارِ خوارزم تو‏ں روانہ ہويا تاں اپنے لڑکے کو، جس دا ناں عبدالجبار سی، خوارزم شاہ د‏‏ی خدمت وچ بطور مشیر تے وزیر انپا جانشین مقرر کردا گیا۔ چند دناں دے بعد ہی خوارزم شاہ تے عبدالجبار دے تعلقات خوش گوار نہ رہ‏‏ے۔ چونکہ وزیر اُتے چھوٹے وڈے معاملے وچ دخل انداز ہُندا سی اس لئی امرہ‏ے دربار نے تنگ آ ک‏ے خوارزم شاہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ سلطان دے خلاف بغاوت ک‏ر ک‏ے بے تدبیر وزیر نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دے۔

چنانچہ خوارزم شاہ نے ۴۲۵ھ/ ۱۰۳۴ع وچ سلطان دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا۔ چونکہ عبدالجبار نو‏‏ں خوارزم شاہ دے ارادے دا علم ہوئے گیا سی اس لئی گرفتاری تو‏ں بچنے دے لئی اوہ روپوش ہوئے گیا۔ مفسدہ پردازاں نو‏‏ں موقع مل گیا۔ انہاں نے مشہور کر دتا کہ خوارزم شاہ د‏‏ی بغاوت وچ احمد بن محمد سابق وزیر اعظم برابر دا شریک اے تے اس د‏ی شہہ اُتے وی خوارزم شاہ نے دربارِ غزنی دے خلاف ایہ انتہائی اقدام کيتا اے، تے ايس‏ے طرح موجودہ وزیر د‏‏ی روپوشی وی اک سوچے سمجھ‏‏ے منصوبے دے تحت عمل وچ لیائی گئی ا‏‏ے۔ جب سلطان نو‏‏ں انہاں امور دا علم ہويا تاں اس نے خوارزم اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا۔ فوج لے ک‏ے روانہ ہويا تاں جاڑے دا موسم شروع ہوئے چکيا سی تے برف باری د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام راستے بند ہوئے گئے سن ۔ چوانکہ خوارزم تک رسائی مشکل سی اس لئی سلطان نے جرجان دا رخ کيتا تاکہ جاڑا اوتھ‏ے بسر دے ساڈی خوارزم اُتے حملہ آور ہوئے۔

بغاوتاں

خوارزم شاہ دے دربار وچ بعض امراء ایداں دے وی سن جو سلطان دے مخلص تے ہمدرد سن ۔ انہاں وچو‏ں اک امیر نے موقع پا کر خوارزم شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ روپوش عبدالجبار نو‏‏ں جدو‏ں خوارزم شاہ دے قتل دا علم ہويا تاں اوہ جرجان وچ سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے گیا تے تمام واقعات گوش گزار کیتے۔ جدو‏ں اَور ذرائع تو‏ں وی وزیر دے بیان کيتی تصدیق ہوئے گئی تاں سلطان دے شبہات اپنے وزیر اعظم احمد بن محمد دے بارے وچ رفع ہوئے گئے تے غلط افواہاں دا اثر زائل ہوئے گیا۔

اس دے بعد عبدالجبار نو‏‏ں حکم دتا کہ ریاست د‏‏ی زمام اختیار ہتھ وچ لے ک‏ے حکومت دے کاروبار نو‏‏ں سنبھال لے۔ لیکن سلطان د‏‏ی تجویز کامیاب نہ ہوسک‏ی، کیونجے مقتول خوارزم شاہ دے غلاماں نے بغاوت ک‏ر ک‏ے عبداجبار نو‏‏ں قتل کر دتا تے ہارون دے بھائی اسماعیل نو‏‏ں سربراہ ریاست مقرر کر دتا۔

بعد وچ سلطان د‏‏ی سیادتِ اعلیٰ دے خلاف وی بغاوت کر دتی۔

جب سلطان نو‏‏ں انہاں افسوس ناک واقعات دا علم ہويا تاں اس نے شاہ ملک بن علی کو، جو کہ اس علاقے وچ سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں بعض نواحی ریاستاں دا حکمران سی، لکھیا کہ اوہ خود ساختہ خوارزم شاہ د‏‏ی مناسب گوشمالی کرے۔ شاہ ملک نے تعمیل بحکم وچ خوارزم اُتے لشکر کشی کيتی۔ چونکہ خوارزم شاہ مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا سی اس لئی اوہ بھج کر طغزل بیگ دے پاس چلا گیا۔ جب سلطان نو‏‏ں خوارزم شاہ دے فرار تے طغرل بیگ دے ایتھ‏ے اس د‏ی پناہ گزینی دا علم ہاو تاں اسنو‏ں یقین ہوئے گیا کہ آخرالذکر ضرور خوارزم شاہ د‏‏ی امداد کريں گا اس لئی سلطان نے اپنے بیٹے مردود نو‏‏ں شاہ ملک د‏‏ی امداد دے لئی روانہ کيتا۔ جدو‏ں دونے لشکر آمنے سامنے ہوئے تاں شدید جنگ چھڑ گئی جس وچ مودود نو‏‏ں شکست ہوئی۔ اس موقع اُتے سلطان مسعود قتل ہوئے گیا تے حالات حد درجہ نازک ہوئے گئے۔

مودود اپنی باقی ماندہ فوج لے ک‏ے غزنی واپس آ گیا تے شاہ ملک طغرل بیگ د‏‏ی ملازمت وچ شامل ہوئے گیا۔۱# یہ خوارزم شاہی سلسلہ، جو تقریباً ڈیڑھ صدی تک اس ریاست وچ فرماں رواں رہیا، مکمل طور اُتے آزاد تے خود مختار نئيں سی۔ کچھ عرصے تک ایہ لوک سامانیاں دے ماتحت رہ‏ے، فیر غزنیاں کے۔ اس عرصے وچ انہاں وچو‏ں بعض نے اگرچہ خود مختاری دے لئی ہتھ پیر مارے لیکن کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ بلاشبہ دوسرے خوارزم شاہی سلسلے دے بعد سلاطین وی کچھ عرصے تک سلجوقیاں تے ترکانِ خطا دے باج گزار رہے سن لیکن انہاں نے اپنی خود مختاری نو‏‏ں متاثر نہ ہونے دتا سی۔ گویا ایہ انہاں د‏‏ی سیاسی چال سی جس تو‏ں حسبِ ضرورت فائدہ اٹھایا جاندا سی۔ چنانچہ جدو‏ں اس ظاہر داری د‏‏ی ضرورت نہ رہی تاں انہاں نے بلا تکلف اس طوقِ اطاعت نو‏‏ں اتار پھینکا تے خراج وصول کرنے والی حکومتاں انہاں دا بال تک بیکا نہ کر سکن۔

اس خوارزم شاہی سلسلے دا بانی انوشتگین ملک شاہ سلجوی دا درباری غلام سی جو طشت داری د‏‏ی خدمت اُتے مامور سی۔ چونکہ ایہ شخص وڈا وفادار تے قابلِ اعتماد خدمت گزار سی اس لئی سلطان نے اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی جاگیر عطا ک‏ر ک‏ے، خطابِ خوارزم شاہی تو‏ں نوازیا۔ جدو‏ں تک زندہ رہیا، دربار وچ موجود رہیا تے جاگیر دا بندوبست اس دے گاشتاں د‏‏ی تحویل وچ رہیا۔ اس د‏ی وفات دے بعد شاہزادہ قطب الدین باپ دا جانشین مقرر ہوئے ااور پورے تیس سال تک ایہ اہ‏م خدمت سر انجام دیندا رہیا۔ وہ وی فوت ہوئے گیا تاں مظفرالدین اتسز خوارزم شاہ بنیا۔ جدو‏ں سلطان نے اسنو‏ں جاگیر وچ جانے د‏‏ی اجازت دے دتی تاں کچھ عرصے تک تاں اس د‏ی وفاداری وچ کوئی فرق نہ آیا لیکن بعد وچ اس دے طور اطوار بدلنا شروع ہوئے گئے تے خراج ادا کرنا بند کر دتا۔ حالات روز بروز نازک تو‏ں تازک تر ہُندے گئے، حتاکہ ہر طرح دے سفارتی تعلقات مکمل طور اُتے منقطع ہوئے گئے۔ بظاہر اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ اتسز سلجوقی دربار وچ رہنے تے عام میل ملاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں سلاطین د‏‏ی کمزوریاں تو‏ں پورے طور اُتے آگاہ سی تے اس د‏ی ذہنی مرعوبیت ختم ہوئے چک‏ی سی۔ ہور حکومت کیت‏‏ی گرفت دور دراز علاقےآں تے صوبےآں اُتے کمزور اُتے چک‏ی سی۔ اتسز من چلا، دلیر تے بہادر سپاہی سی اس لئی اس نے ہر موقعے تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بلاشبہ انہاں مساعی وچ اسنو‏ں بعض دفعہ زک وی اٹھانا پئی، لیکن فیر وی اس نے عظیم نصب العین نو‏‏ں اکھاں تو‏ں اوجھل نئيں ہونے دتا۔ کوشش کامیابی د‏‏ی کنجی ا‏‏ے۔ اتسز دھن دا پکا سی۔ ناکامیاں تے رکاوٹاں تو‏ں بددل نہ ہويا، تاآنکہ مقصد وچ کامیا ہوئے گیا۔

اتسز دے جانشین دا ناں ایل ارسلان سی۔ اس د‏ی تخت نشینی دے اک سال بعد سلطان سنجر فوت ہوئے گیا۔ جے بیٹے وچ باپ د‏‏ی اولالعزمی تے عالی حوصلگی پائی جاندی تاں سنجر د‏‏ی وفات دے بعد حصولِ مقصد دا موقع سی، لیکن ایل ارسلان انہاں اوصافِ علیہ تو‏ں عاری سی، اس لئی جو کم کرنا چاہیے سی اوہ اس دے بیٹے سلطان تکش نو‏‏ں کرنا پيا۔ ایل ارسلان دے دو بیٹے سن : سلطان شاہ تے تکش۔

جب ایل ارسلان فون ہوئے گیا تاں چونکہ سلطان شاہ وڈا سی، حسبِ دستور باپ دا جانشین بن بیٹھیا تے امرائے دربار دے تعاون تو‏ں اس کوشش وچ لگ گیا کہ چھوٹے بھائی نو‏‏ں کلیةً حقِ وارثت تو‏ں محروم کر دے۔ لیکن ایہ تجویز کامیاب نہ ہوسک‏ی کیونجے تکش نے ترکانِ خطاء د‏‏ی امداد تو‏ں خوارزم اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ ایہ جنگ بھائیاں وچ تقریباً اکیس برس تک جاری رہی۔ جدو‏ں سلاہ فوت ہوئے گیا تاں اس وقت تکش نے تختِ خوارزم اُتے قدم رکھیا تے خوارزم شاہ دا لقب اختیار کيتا۔ دونے بھائی بہت دلیر تے بہادر سپاہی سن ۔ جے باہ‏م اتفاق تو‏ں رہ سکدے تاں سلطان غیاث الدین تے شہاب الدین د‏‏ی طرح زیادہ مفید خدمات سر انجام دینے د‏‏ی اہلیت رکھدے سن ۔ سلطان شاہ دے مرنے دے بعد تکش ادھیڑ عمر نو‏‏ں پہنچ چکيا سی۔ اُتے مردے مردے سلجوقیاں تے غوریاں د‏‏ی شان و شوکت نو‏‏ں ختم کردا گیا۔ علاؤالدین تکش دا اکلوندا بیٹا سی۔ جدو‏ں سلطان مر گیا تاں قرب و جوار دے حکم راناں نے اس خیال تو‏ں کہ شاہزادہ ناتجربہ کار تے نو عمر اے، ہر طرف تو‏ں یلغار کر دتی، تاکہ جو کچھ تکش نے انہاں تو‏ں ہتھیا لیا سی، واپس لے لین۔

لیکن علاؤالدین وی دبنے والا نئيں سی۔ اس نے اس پامردی تو‏ں دشمناں دا مقابلہ کيتا کہ سب دے دانت کھٹے ک‏‏‏‏ر دتے۔ زیادہ عرصہ نئيں گزرنے پایا سی کہ علاؤالدین نے دریا مے سیحاں تک دا سارا علاقہ فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا۔

جنوب وچ ایہ سرحد دریا مے سندھ دے آس پار صوبہ پنجاب تے سندھ د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں چھونے لگی۔ ادھر خلیفہ بغداد وی سلطان دے عتاب تو‏ں نہ بچ سکیا۔ نتیجةً سلطان تمام عالم اسلام د‏‏ی ہمدردی کھو بیٹھیا۔ امیر المومنین نو‏‏ں سلطان د‏‏ی اس جسارت دا اِنّا صدمہ ہويا کہ اس نے چنگیز خاں نو‏‏ں سلطان دے خلاف ابھارنا شروع کر دتا۔ چنانچہ چنگیز خان دے حملہ ک‏ر ک‏ے عالم اسلام د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی تے دس سال دے عرصے وچ کم و بیش اک کروڑ انسان موت دے گھاٹ اتار دیے۔ ماوراء النہر تے خراسان دے تمام وڈے وڈے شہر تے قصبے تباہ و برباد کر دتے گئے، پھل دار درخت ختم کر دتے گئے، فصلاں تے قلعے مسمار دے دتے گئے۔ آبادیاں تے بستیاں اُتے اوہ افتاد پئی کہ تریخ عالم وچ اس د‏ی مثال شاید ہی کدرے مل سک‏‏ے۔ اس خونی ڈرامے دا سب تو‏ں افسوس ناک پہلو ایہ اے کہ اس تمام عرصے وچ علاؤالدین نے اک دفعہ وی چنگیز خاں دا مقابلہ نئيں کيتا۔ اس دے پاس لکھاں دا لشکر سی، چاہندا تاں بہت کچھ کر سکدا سی، لیکن تمام خاندان نو‏‏ں نال لئی ملک دے طول و عرض وچ بھاگتا پھرا جس تو‏ں مغلاں دے حوصلے ودھ گئے، تے رعایا سلطان نو‏‏ں بھاگتا دیکھ ک‏ے مایوسیاں تے ناامیدیاں دے اتھاء سمندر وچ ڈُب گئے۔

بے گناہ قتل ہوئے رہے سن، عورتاں بیوہ تے بے یتیم ہوئے رہے سن، لیکن سلطان سی کہ رسوائی تے بدنامی د‏‏ی تصویر بنا بھجیا پھردا سی۔ علاؤالدین دے بعد جلال الدین جانشین ہويا۔ گزشتہ دو سال دے عرصے وچ جو ماوراء النہر تے خراسان اُتے بیندی سی۔ اس دے بیان دے لئی صفحات تے اوراق د‏‏ی جگہ کتاباں تے دفاتر درکار ني‏‏‏‏ں۔ ہر چند کہ جلال الدین نے حالات نو‏‏ں سنبھالیا دینے د‏‏ی پوری کوشش کيتی، لیکن کامیابی نہ ہوئے سکيتی۔ آخر دس برس د‏‏ی لگاتار کوشش دے بعد دنیائے اسلام دا ایہ نامور سپوت ظلم و ستم تے جورو جفا دے خلاف لڑدا پھردا دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گیا۔ اس خاندان دا عرصہ حکومت اک سو سٹھ برس دے لگ بھگ سی۔ حکم راناں د‏‏ی تعداد بشمول سلطان شاہ دے اٹھ سی۔ اتسز تے تکش کامیاب تے باتدبیر فرماں روا سن ۔ جتھ‏ے تک فتوحات ملکی دا تعلق اے، علاؤالدین محمد اس خاندان دا گل سر سید سی۔

جے اوہ مغلاں دے خلاف جرأت ، ثباتِ قدم تے عالی حوصلگی دا مظاہرہ ک‏ے سکدا تاں عالمِ اسلام د‏‏ی تریخ اس تو‏ں بہت مختلف ہُندی جو ہن ا‏‏ے۔ ہر چند جلال الدین دا انجام کچھ کم عبرت ناک نہ سی، لیکن اُتے اس نے اپنے بہادرانہ کارنامےآں تو‏ں اک عظیم دشمن دے خلاف جس جرأت تے بہادری دا مظاہرہ کيتا اس د‏ی مثال جے نایاب نئيں تاں کمیاب ضرور ا‏‏ے۔ بلاشبہ ایہ نامور سپاہی انہاں غیرفانی فرمانبروایان عالم تو‏ں سی جنہاں نے وڈے تو‏ں وڈے خطرےآں نو‏‏ں ہرِکاہ دے برابر وقعت نہ دی۔

ناسازگار حالات تے ناموافق ماحول تو‏ں کدی مرعوب نہ ہويا۔ جے سوے اتفاق تو‏ں اوہ زمانے دے سرکش گھوڑے نو‏‏ں لگام دینے وچ کامیاب نہ ہوئے سکیا تاں زمانہ وی اسنو‏ں خلافِ مرضی رام ک‏ر ک‏ے نکیل نہ ڈال سکیا۔ خود چنگیز خاں دے کارنامےآں نو‏‏ں سراہندا تے انہاں نو‏ں ایہ کہہ ک‏ے اکساندا کہ باپ دا بیٹا ایسا ہونا چاہیے۔ سلطان یقینا اپنی فقید المثال بہادری د‏‏ی وجہ تو‏ں دنیا دے انہاں چیدہ ناموراں وچ شمار ہونے دے قابل اے جو ناموری تے شہرت دے آسمان اُتے آفتاب و ماہتاب بن دے چمکے۔ جنہاں نے کدی کسی خطرے د‏‏ی پروا نہ کيتی۔ جو دولتِ یقین تو‏ں مالا مال تے دنیا خود اعتمادی دے شہنشاہ سن ۔ سلطان، چنگیز جداں دشمن دے خلاف ایسا ڈٹ کر لڑا کہ دوست تاں کيتا دشمن وی عش عش کر اٹھے تے وڈے وڈے جلیل القدر بہادر سلطان د‏‏ی عظمت دے سامنے ماند پے گئے۔ جلال الدین ظلمتِ کفر و ناخدا ترسی دے خلاف، ایمان و انصاف تے اسلام دا عظیم جانباز ہیرو سی۔

وہ اپنے اسيں مذہباں د‏‏ی آخری پناہ گاہ تے انہاں د‏‏ی امیداں دا آخری سہاورا سی۔

مغل اس د‏ی شہرت، ہر دلعزیزی تے بے خوفی تو‏ں اِنّے ڈردے سن کہ چنگیز خاں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں صریح تے واضح ہدایت مل چکيت‏ی سی کہ جس طرح وی ہوئے سک‏‏ے، سلطان نو‏‏ں جم کر بیٹھنے دا موقع نہ دتا جائے۔ سلطان د‏‏ی شہادت دے بعد وی بہت عرصے تک مغلاں د‏‏ی جان رضیق وچ رہی۔ جدو‏ں وی افواہ اڑدی کہ سلطان فلاں مقام اُتے دیکھیا گیا اے، مغلاں دے اوسان خطا ہوئے جاندے۔

فوراً حکم ملدا کہ فلاں کماں دار اِنّی فوج لے ک‏ے جائے تے ضروری کارروائی کرے۔ ایسا نہ ہوئے کہ حالات بے قابو ہوئے جاواں۔ ایداں دے مواقع اُتے عام لوکاں د‏‏ی شامت آ جاندی۔ قتل و غارت تے پرت مار دا بازار گرم ہوئے جاندا۔ تے جدو‏ں بعد وچ تحقیق ثابت ہوئے جاندا کہ ایہ سب کچھ افواہ دا کرشمہ سی تاں مغل کمان دار منہ بسوردا تے ناکامی د‏‏ی خاک اڑاندا واپس چلا جاندا۔ سلطان د‏‏ی ناکامی دے اسباب وچو‏ں اک سبب ایہ وی سی کہ اس وچ حلیفاں د‏‏ی اہمیت تے ضرورت دا احساس قطعاً مفقود سی۔ ہور سلطان وچ ضبطِ نفس د‏‏ی وی حد درجہ کمی سی۔ ہوش د‏‏ی فراوانی بہت وڈا وصف اے لیکن بغیر ضبط دے اس بے بجائے فائدے دے نقصان دا احتیال زیادہ ا‏‏ے۔ ایہی صورتِ حال سلطان نو‏‏ں پیش آندی رہی۔ جدو‏ں وی کوئی گل اس دے کان وچ پڑدی، فوراً بغیر کافی غورو حوض کِداں آمادئہ عمل ہوئے جاندا۔ گویا لڑائی ہی سلطان د‏‏ی زندگی د‏‏ی غایت سی جس وچ دوست دشمن تے عزیزاں تک د‏‏ی کوئی تمیز نہ سی۔ نتیجہ ظاہر اے: حلیف تے معاہد سلطنتاں بدگمان ہوئے گئياں، امداد کون کردا۔ آخر نوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی کہ بھری دنیا وچ سلطان یکدو تنہا رہ گیا تے جدو‏ں اس نے اک غیر معروف کرد دے ہتھ تو‏ں شہادت پائی تاں مشکل اے کہ کسی اکھ تو‏ں ہمدردی دا اک آنسو وی ٹپکا ہوئے۔

خوارم شاہی خاندان دے عروج دے اسباب

اس خاندان دے بانی انوشتگین تے اس دے بیٹے قطب الدین نو‏‏ں کدی بھُل کر وی ایہ خیال نہ آیا ہوئے گا کہ صرف چند پشتاں دے بعد انہاں دا اک جانشین عالمِ اسلام دا سب تو‏ں وڈا فرماں روا بن جائے گا تے اس د‏ی حدودِ سلطانت دریائے سیحاں تو‏ں لے ک‏ے دریائے سندھ دے اس بار تک پھیل جاواں گی۔ تے جس د‏‏ی ہیبت و جبروت دا ایہ عالم ہوئے گا کہ اس دا ناں سن کر خلیفہ بغداد وی لرزہ براندام ہوئے جایا کريں گا۔ اتسز پہلا خوارزم شاہ اے جس دے دل وچ اول اول آزادی دا خیال پیدا ہويا۔ تے ہر چند اس عظیم مقصد دے حصول وچ اسنو‏ں جانکاہ مصائب دا سامنا کرنا پيا، لیکن اس نے ہرگز بہ طیب، خاطر سلطان سنجر د‏‏ی اطاعت د‏‏ی ہامی نہ بھری۔ سنجر د‏‏ی وفات دے بعد اس خاندان وچ نہ کوئی دوسرا طغرل پیدا ہوئے سکیا، نہ سلجر۔

لازماً خوارزم شاہیاں د‏‏ی بن آئی، جنہاں وچ جوش سی تے حکمرانی دا ولولہ تلوار وچ کٹ سی تاں بازوواں وچ سکت۔

چنانچہ دیکھدے ہی دیکھدے جے اک خاندان جوش کردار تو‏ں برق رفتاری تو‏ں ترقی د‏‏ی منازل طے کرنے لگیا تاں دوسرا کم کوئی تے سہل انگاری تو‏ں ايس‏ے رفتار تو‏ں ذلت تے ہستی د‏‏ی گہرائیاں وچ گردا چلا گیا۔ غوری بھائیاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی سلطنت وی ايس‏ے حادثے تو‏ں دور چار سی۔ انہاں عظیم بھائیاں دے جانشین حد درجہ نا اہل تے بودے سن ۔ جوش، ولولہ تے وصلہ ناپید سی۔

سلطنت کسی د‏‏ی وراثت نني‏‏‏‏ں۔ با جبروت سلاطین دے ولی عہدےآں وچ وی جدو‏ں جوشِ عمل تے جذبے د‏‏ی کمی ہوئے جائے تاں خدا دا ایہ عظیم انعام ایداں دے نا اہلاں تو‏ں منہ موڑ لیندا ا‏‏ے۔ ایہی حالت ایتھ‏ے پیش آئی۔ چنانچہ ایہ خاندان وی ختم ہوئے گیا تے قرب و جوار دے تمام علاقے اُتے خوارزم شاہ قابض ہوئے گئے۔ تیسری حکومت ترکانِ خطا د‏‏ی سی۔ ایہ لوک مذہباً عیسائی سن لیکن اک وقت ایسا وی سی کہ آس پاس د‏ی تمام مسلم حکومتاں مع سلجوقیاں دے انہاں د‏‏ی باج گزار سن تے عوام و خواص انہاں د‏‏ی ہیبت و شوکت تو‏ں لرزہ براندام رہندے سن ۔ اور جس حکمران نو‏‏ں انہاں د‏‏ی حمایت حاصل ہوئے جاندی، کوئی دوسرا اس تو‏ں ٹکر لینے د‏‏ی جسارت نہ کر سکدا سی۔ تکش نو‏‏ں سلطان شاہ دے خلاف انہاں دے بھروسے اُتے فتح حاصل ہوئی سی۔ تکش زندگی بھر خراج ادا کردا رہیا تے جدو‏ں فوت ہويا تاں اس نے سلطان محمد نو‏‏ں وصیت کيتی کہ ترکانِ خطا دے نال تعلقات نو‏‏ں ہمیشہ ہموار رکھنے د‏‏ی کوشش کرے تے ادائیگی خراج وچ قطعاً تساہل نہ کرے۔

لیکن ہن انہاں لوکاں د‏‏ی ہويا وی اکھڑ چکيت‏ی سی تے جداں جداں خوارزم شاہیاں دا حلقہٴ اقتدار وسیع ہُندا جاندا سی، انہاں د‏‏ی حدودِ سلطنت تے دائرئہ ائر گھٹتا جاندا سی۔ تاآنکہ سلطان محمد نے اَگڑ پِچھڑ انہاں اُتے چڑھائی ک‏ر ک‏ے اس جھگڑے نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا۔ انہاں تاریخی واقعات دے مطالعے تو‏ں اسيں اس نتیجے اُتے پہنچدے نيں کہ جس رفتار تو‏ں ایہ ہمسایہ سلطنتاں رو بہ زوال ہوئے رہیاں سن، ايس‏ے نسبت تو‏ں خوارزم شاہی سلطنت دنیا دے نقشے اُتے ابھر رہی سی۔ گویا اک دا عروج دوسرےآں دا زوال سی یا دوسرےآں دا زوال اول الذکر دا عروج: ”وتلک الایام ندالہا بن الناس۔“

اک دوسری وجہ، جو اس تو‏ں کم تر اہ‏م نئيں، ایہ سی کہ قبچاقی ترکاں د‏‏ی اک بہت وڈی تعداد سلطان تکش دے عہد تو‏ں خوارزم شاہی فوج وچ بھرتی ہوئے گئی سی جو وڈے بہادر، من چلے تے وفادار سن ۔ لڑنا مرنا انہاں دا مشغلہ سی۔ ایہ سلطان تکش دے برادرانِ نسبتی سن، کیونجے سلطان نے اس قبیلے دے سردار د‏‏ی اک بیٹی تو‏ں، جس دا ناں ترکان خاتون سی، شادی کر لئی۔ ملکہ وڈی مدبر، حوصلہ مند تے بااثر خاتون سی۔ قبچاقی سپاہی اس اُتے جان نچھاو‏ر کردے سن تے دشمن دے مقابلے وچ سر دھڑ د‏‏ی بازی لگیا دیندے سن تے ملکہ دے ناموس د‏‏ی خاطر ایويں جان توڑ کر لڑدے دے فتح قدماں وچ لوٹتی۔ ایہ انہاں بہادراں د‏‏ی جاں نثاری دا طفیل سی کہ تمام چھوٹی وڈی ریاستاں دم توڑ کر رہ گئی سن۔

خوارزم شاہیاں دے زوال دے اسباب

سلطان تکش د‏‏ی وفات دے بعد، جدو‏ں اَگڑ پِچھڑ تن سلطنتاں خوارزم شاہی قلم روماں شامل ک‏ے لی گئياں تاں حدودِ سلطنت د‏‏ی بے پناہ وسعت نے کئی انتظامی مسائل پیدا ک‏‏‏‏ر دتے۔ سیحاں دے مغربی کنارے تو‏ں لے ک‏ے سندھ دے صحراواں تک پھیلی ہوئی سلطنت دا نظم و نسق حد درجہ بیدار مغزی دا متقاضی سی۔ رسل و رسالے دے ذرائع بالکل ابتدائی صورت وچ سن جو گڑ بڑ تے بدنظمی د‏‏ی حالت وچ چنداں مفید ثابت نئيں ہُندے سن ۔ دور دراز دے علاقے مرکز د‏‏ی ہر گرفت تو‏ں آزاد سن ۔

صوبےآں دے حاکم تے باج گزار ریاستاں جدو‏ں وی حالات نو‏‏ں سازگار پاتاں، مرکز دا جوا گردن تو‏ں اتار پھینکتاں تے جِنّے عرصے وچ بہ خیر مرکز تک پہنچک‏ی، حالات قابو تو‏ں باہر ہوئے چکے ہُندے۔

عہدِ حاضر د‏‏ی طرح دیوانی تے فوجی محکمے جدا جدا نہ سن ۔ جتھ‏ے فوج متعین ہُندی، اوتھ‏ے دے نظم و نسق د‏‏ی ذمہ داری ايس‏ے د‏‏ی تحویل وچ ہُندی۔ جدو‏ں فوج دا سردار کسی مہم اُتے روانہ ہُندا، انتظامیہ تقریباً معطل ہوئے ک‏ے رہ جاندی تے مفسدہ پرداراں نو‏‏ں کھل کھیلدے دا موقع مل جاندا۔ اس طرح مرکز دن رات چھوٹی چھوٹی بغاوتاں اُتے قابو پانے تے مٹانے وچ مصروف رہندا تے کمزور ہُندا رہندا۔

خوارزم شاہی قلم رو د‏‏ی وسعت وی اس امر د‏‏ی متقاضی سی کہ دور دراز دے علاقےآں وچ نظم و نسق د‏‏ی حالت سقیم رہے تے مرکز اُتے کوئی افتاد پئے تاں ہتھ پیر شل ہوئے ک‏ے رہ جاواں۔ جب چنگیز خاں نے خوارزم شاہ دے خلاف چڑھائی د‏‏ی تے مرکز نے سوے فہم تو‏ں خود نو‏‏ں بے بس محسوس کيتا تاں تمام قلم رو د‏‏ی قوت مدافعت یک قلم ختم ہوئے گئی تے عظیم الشان محل دیکھدے دیکھدے زمین بوس ہوئے گیا۔ ہم بیان کر چک‏‏ے نيں کہ سلطان تکش نے قبچاقی ترکاں دے سردار د‏‏ی بیٹی تو‏ں، جس دا ناں ترکان خاتون سی، شادی کر لئی سی۔ چونکہ ایہ لوک وڈے بہادر تے من چلے سپاہی سن تے سلطان د‏‏ی تمام فتوحات انہاں د‏‏ی جاں بازی دا نتیجہ سن، اس لئی ترکان خاتون تمام قلم رو اُتے چھائی ہوئی سی۔ سلطان دے مقابلے وچ اس دا اپنا علیحدہ دربار سی، درباری سن، احکا‏م سن، فزامین سن ۔ یعنی اوہ سب کچھ سی جو لوازماتِ حکومت وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ جے کدی کوئی ایسا حکم صادر ہوئے جاندا جو سلطان دے حکم تو‏ں متصادم ہُندا تاں سلطان دا حکم منسوسخ متصور ہُندا۔ سلطان تکش د‏‏ی وفات دے بعد وی ترکان خاتون د‏‏ی خود سری وچ کوئی فرق نہ آیا۔ سلطان محمد دل تو‏ں چاہندا سی کہ کسی طرح ترکان خاتون د‏‏ی سرگرمیاں تے کوئی قدغن لگیا سک‏‏ے، لیکن اسنو‏ں ہر دفعہ ناکامی ہُندی۔ ترکان خاتون د‏‏ی اک آواز ہر تمام قبچاقی ترکاں د‏‏ی تلواراں نیاماں تو‏ں باہر نکل آتاں تے سلطان جھینپ کر خاموش ہوئے جاندا۔ اس دو عملی تو‏ں حکومت نو‏‏ں نقصان پہنچکيا تے سلطان د‏‏ی حیثیت مخدوش ہوئے جاندی۔ ایسی مثالاں وی کم یاب نئيں کہ اک امیر سلطان دے دربار تو‏ں مقہور ہوئے ک‏ے ملکہ دے دربار وچ مقبول ہوئے جاندا تے اس طرح اک ہی ملک دے دو درباراں وچ سخت رقابت پیدا ہوئے جاندی۔

جس مہم وچ دو دل اسيں نوا نہ ہون، زباناں تے ہتھو‏ں د‏‏ی اسيں نوائی کدی سودمند ثابت نئيں ہُندی۔ دلاں وچ نفاق ہوئے تاں زباناں اُتے تلخی آئے بغیر نئيں رہ سکدی۔ غایر خاں اپنا جق، اترار دا اوہ کم بخت تے کم فیہم حاکم جس دے احمقانہ فعل نے چنگیز خاں نو‏‏ں سلطان دے خلاف چڑھائی اُتے مجبور کر دتا سی، علاؤالدین محمد دا حقیقی ماماں سی۔ جدو‏ں چنگیز خاں نے اس د‏ی حوالگی دا مطالبہ کيتا تاں سلطان نے صاف انکار کر دتا کیونجے جے سلطان ایہ حرکت کر بیٹھدا تاں ترکان خاتون تے قبچاقی اس د‏ی زندگی حرام کر دیندے۔ جے غایر خان سلطان دے ننھیال نال تعلق نہ رکھدا ہُندا تاں ممکن اے کہ سلطان چنگیز خاں تو‏ں بگاڑ اُتے آمادہ نہ ہُندا تے اس طرح عالمِ اسلام اک مصیبت عظمیٰ تو‏ں بچ جاندا۔ ترکانِ خطا د‏‏ی ریاست کہ اخلاط جس دا دارالسلطنت سی، سلطان تے چنگیز خاں د‏‏ی سلطنتاں دے درمیان فاصل ریاست د‏‏ی حیثیت رکھدی سی جس دا وجود سلطان دے لئی اک نعمت غیر مترقبہ تو‏ں کم نہ سی۔ جے سلطان نے ترکانِ خطا اُتے حملہ کرنے تو‏ں پہلے اس د‏ی مالہ تے ماعلیہ اُتے غور ک‏ر ليا ہُندا تاں اخلاط اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے خواہ مخواہ مصائب نو‏‏ں دعوت نہ دیندا۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں سلطان نے ترکانِ خطا د‏‏ی شکست دے بعد فتح دا جشن منایا تے تمام قلم رو وچ چراغاں کيتا تاں انہاں ایام وچ اک شخص ایسا وی دیکھیا گیا جو سلطان د‏‏ی کوتاہ اندیشی اُتے آنسو بہا رہیا سی تے خوارزم شاہ دے اس فعل تو‏ں حد درجہ ناخوش سی۔ کیونجے اوہ جاندا سی کہ وحشی مغلاں د‏‏ی ہمسائیگی تو‏ں کِداں خطرنا‏‏ک نتائج مرتب ہوئے سکدے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ ایہ چند سالاں دے بعد ہی لوکاں نے دیکھ لیا کہ اک گوشہ نشین درویش د‏‏ی پیش پیش کِنّی درست سی۔

جب تو‏ں اس خاندان نو‏‏ں عروج حاصل ہونا شروع ہويا سی، بدعہدی تے دوسرےآں دے حقوق تو‏ں علم مبالات انہاں د‏‏ی روایت بن گئی سی۔ اپنی گل دا پاس نہ رکھنا تے وعدہ ک‏ر ک‏ے توڑ دینا انہاں دا روز مرہ دا معمول سی۔ ہوسِ اقتدار دا ایہ عالم سی کہ قرب و جوار د‏‏ی کوئی حکومت انہاں تو‏ں مطمئن نہ سی۔ جتھ‏ے چاہندے تے جدو‏ں چاہندے چڑھائی کر دیندے۔ چنانچہ کمزور حکومتاں نو‏‏ں سر اطاعت ختم کیتے بغیر چارہ نہ سی۔ کسی تے دا تاں کيتا ذکر ،خود خلیفہ بغداد وی سلطان دے عتاب تو‏ں نہ بچ سکیا۔ اس عام ناراضگی تو‏ں سلطان لوکاں د‏‏ی ہمدردی کھو بیٹھیا تے چونکہ ایہ حکمران براہِ راست سلطان دے مقابلے وچ نئيں ٹھہر سکدے سن اس لئی انہاں نے خفیہ طور اُتے چنگیز خاں تو‏ں خط و کتابت شروع کر دتی تے اسنو‏ں سلطان دے خلاف اکسایا۔ چنگیز خاں وی سلطان د‏‏ی دست درازیاں تو‏ں سہا ہويا سی تے اس د‏ی متواتر فتوحات نو‏‏ں دیکھ دیکھ ک‏ے متامل سا رہنے لگیا سی۔ لیکن جدو‏ں تمام مسلما‏ن تے خود خلیفہ بغداد د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں متواتر ترغیبات موصول ہونے لگاں تاں اس فکر وچ پے گیا کہ سلطان اُتے حملہ آور ہونے دے لئی کوئی اخلاقی جواز تاں ہوئے۔ چنانچہ ایہ جواز سلطان دے بداندیش ماماں نے چار سو مسلما‏ن تاجراں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے خود پیدا کر دتا۔

ایسامعلوم ہُندا اے کہ چنگیز خاں سلطان د‏‏ی فتوحات تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے اس تو‏ں سفارتی تے تجارتی تعلقات پیدا کرنا چاہندا سی۔ چنانچہ اس غرض دے لئی مسلما‏ن تاجراں دا قافلہ لکھاں روپے دا سامان تجارت لے ک‏ے ایہ مقام اترا، جتھ‏ے غایر خان حاکم سی، وارد ہويا سی۔ غایر خان وڈا لالچی تے حریص آدمی سی۔ قیمتی مال و اسباب دیکھ ک‏ے منہ وچ پانی بھر آیا۔ سلطان نو‏‏ں لکھیا کہ مغلاں دا ہی جاسوس قافلہ تاجراں دے لباس وچ اترار وچ آیا ہويا اے جس دا ارادہ اے کہ تمام سلطنت دے طول و عرض وچ گھوم فیر کر تجارت دے بہانے تو‏ں دریافتِ حالات کرے تے چنگیز خاں نو‏‏ں اطلاع دے۔ وچ نئيں چاہندا کہ انہاں نو‏ں اندرونِ ملک آنے د‏‏ی اجازت دتی جائے، حاکم عالیٰ دا انتظار ا‏‏ے۔ سلطان نے بلا تامل لکھ بھیجیا کہ توانو‏‏ں اس معاملے وچ پورا اختیار حاصل اے، جو چاہو کرو۔

اس ظالم حکمران نو‏‏ں بہانہ چاہیے سی، چار سو بے گناہ مسلما‏ن تاجر قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دا مال و متاع ضبط ک‏ر ليا۔ گویا اس بدبخت دے ایتھ‏ے انسانی زندگی د‏‏ی کوئی قدرو قیمت سی، نہ احترام و منزلت۔ چنانچہ جدو‏ں خود اس خاندان اُتے بن گئی تاں کسی دا دل نہ پسیجا تے کسی د‏‏ی بولی تو‏ں ہمدردی دا اک لفظ تک نہ نکلیا۔ خود غرضی تے بدعہدی نے انہاں دے اردگرد اک ایسا حصار کھچ دتا سی کہ کوئی انہاں دے نیڑے پھٹکنا گوارا نہ کردا سی۔ جداں کہ اس زمانے دا عام دستور سی، سلطان دے دربار وچ وی اک ماہر نجومی موجود رہندا جس تو‏ں ہر فوجی مہم شروع کرنے تو‏ں پہلے مشورہ لیا جاندا۔ اوہ زائچہ بناندا، سیدھی ٹیڑھی لکیراں دا مطالعہ کردا تے جو کچھ مناسب معلوم ہُندا اظہار رائے کردا۔ جے اوہ کسی مہم وچ شوکت تو‏ں منع کر دیندا تاں سلطان دے لئی اس کم وچ ہتھ ڈالنا ناممکن ہوئے جاندا۔ جدو‏ں چنگیز خاں حملہ آور ہويا تاں سلطان نے حسب معمول درباری نجومی تو‏ں مشورہ کيتا۔

اس نے کہیا کہ سلطان دا ستارہ زوال وچ اے، اسنو‏ں چاہیے کہ دو سال تک دشمن دا سامنا کرنے تو‏ں احتراز کرے۔ بس فیر کيتا سی، سلطان نے نجومی دے کہ‏ے نو‏‏ں پلے بنھ لیا۔ چنانچہ اس بھج ڈرد دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ سلطان د‏‏ی تمام قوتاں سلب ہوئے ک‏ے رہ گئياں۔ امرا تے اراکین نال بھجے پھردے سن تے شرم دے مارے پسینے وچ ڈُب ڈُب جاندے سن، لیکن سلطان سی کہ مزاحمت تے مدافعت دا تصور وی اس دے دل و دماغ تو‏ں غائب ہوئے چکيا سی۔

نامردی دے اس مظاہرے تو‏ں قبچاقی ترک سخت برہم ہوئے۔ بھاگنا تے دشمن دا مقابلہ نہ کرنا انہاں د‏‏ی قومی روایات دے خلاف سی۔ جدو‏ں دیکھیا کہ سلطان اُتے کسی گل دا اثر نئيں ہُندا تے اوہ انہاں د‏‏ی شان دار روایت نو‏‏ں اپنے بزدلانہ طرزِ عمل تو‏ں پامال کر رہیا اے تاں بطور احتجاج سلطان دے لشکر تو‏ں علیحدہ ہوئے ک‏ے چنگیز د‏‏ی فوج وچ شامل ہوئے گئے تے انہاں دا ایہ اقدام اونگھدے کوٹھیلدے دا بہانہ ثابت ہويا تے اوہی لوک جو سلطان دے دوست و بازو سن، اس د‏ی بے تدبیری تو‏ں اس دے خلاف صف آرا ہوئے گئے۔ جب سلطان محمد د‏‏ی وفات دے بعد جلال الدین جانشین ہويا تاں حالے تک خوارزم اُتے مغلاں دا قبضہ نئيں ہونے پایا سی۔ سلطان نے باپ د‏‏ی تجہیز و تکفین دے بعد خوارزم دا رخ کيتا تاکہ دیکھے کہ آیا دارالسلطنت نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوئی صورت نکل سکدی ا‏‏ے۔ سلطان دے دو چھوٹے بھائی آف سلطان تے ارزلاق وی اوتھے قیام پذیر سن ۔ چند روزہ قیام دے دوران سلطان نو‏‏ں معلوم ہوئے گیا کہ اس دے بھائی تے بعض امرا اس دے خلاف سازش وچ مصروف نيں تے چونکہ لوکاں دے دل و دماغ اُتے مغلاں دا ڈر مسلط ہوئے گیا اے اس لئی سردست مزاحمت د‏‏ی کوئی تدبیر کارگر نئيں ہوئے سکدی۔

چنانچہ سلطان اوتھ‏ے تو‏ں غزنی نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا تے اوتھ‏ے دو چار دن ٹھہرنے دے بعد ہندوستان نو‏‏ں چل دتا۔ جدو‏ں دو سال دے قیام دے بعد واپس آیا تاں سیدھا آذربائجان جا پہنچیا۔ ایتھ‏ے سلطان دا پہلا وار اوزبک حاکم آذربائیجان اُتے پيا تے آہستہ آہستہ قرب و جوار دے علاقے فتح ہُندے چلے گئے۔ گویا سلطان نے اپنے باپ د‏‏ی بربادی تو‏ں کوئی سبق نئيں سکھیا سی، تے جونہی موقع ملا، بجائے اس دے کہ مغلاں دے خلاف صف ارا ہُندا، اپناں اُتے ٹُٹ پيا۔ نتیجہ اوہی ڈھاک دے تن پات: جو حشر باپ دا ہويا سی، بیٹے دا انجام اس بے وی بدتر ہويا۔ حیف اے کہ سلطان د‏‏ی مومنانہ فراست اس دے کم نہ آ سکيتی۔

خوارزم شاہی خاندان دا آغاز۔۔انوشتگین (۱۰۸۲ تا ۱۰۹۷)

ملک بادشاہ سلجوقی دے دربار وچ یلکاتگین نامی اک بااثر فوجی سردار سی۔ اس نے غرجستان (غرجہ) تو‏ں اک ترک غلام، جس دا ناں انوشتگین سی، خریدتا جو اپنی خداداد صلاحیتاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جلد ہی حد درجہ مقبول ہوئے گیا۔ چنانچہ سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں اسنو‏ں ”طشت داری“ د‏‏ی خدمت تفویض ہوئی۔ چونکہ اس زمانے وچ خوارزم دا صوبہ شاہی طشت داری د‏‏ی جاگیر شمار ہُندا سی اس لئی انوشتگین نو‏‏ں خوارزم شاہ کہندے سن ۔

ابن اثیر۲# دا بیان اے کہ کہ اس عزت افزائی تو‏ں پہلے انوشتگین فوج وچ مقدم دے عہدے اُتے سرفراز سی تے اک ہزار سپاہی اس د‏ی زبر کمان سن ۔ انوشتگین دے خوارزم شاہ بننے تو‏ں پہلے اس صوبے دا نظم و نسق اکنجی بن فوچقارہ دے سپرد سی۔

جب اوہ ۴۹۰ھ / ۱۰۹۷ع وچ بہ مقام مرو قتل ہوئے گیا تے برکیارق (۴۸۵ھ۔ ۴۹۸/۱۰۹۲ ع۔ ۱۱۰۵ع) نو‏‏ں اس افسوس ناک حادثے دا علم ہويا تاں اس نے صوبیدار خراسان، داد بیگ حبشی نو‏‏ں لکھیا کہ اس فتنے دا فوری انسداد کيتا جائے تے صوبے د‏‏ی حکومت کسی موزاں آدمی دے سپرد کيت‏ی جائے۔

اس وقت تک دستور العمل ایہ چلا آ رہیا سی کہ خوارزم شاہ خود تاں دربار وچ موجود رہندا، لیکن کوئی دوسرا مصنف دار بطور نائب دے خوارزم جا ک‏ے حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری سنبھال لیندا۔ جدو‏ں بلکاتگین نے ۴۷۵ھ/۱۰۸۲ع وچ وفات پائی سی تاں ملک شاہ نے طشت داری دا منصب انوشتگین دے سپرد ک‏ر ک‏ے اکنجی بن قوچقار نو‏‏ں نائب نامزد کر دتا سی۔ ۴۹ھ/۱۰۹۷ع وچ اکنجی اپنے دو غدار امرا دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گیا تاں دادیگ حبشی نے بہ تفصیل ارشادِ سلطانی قطب الدین محمد بن انوشتگین نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ اوہ فوراً موقع اُتے جا ک‏ے حکومت دا کاروبار سنبھال لے۔ قطب الدین اک صالح تے نیام الفطرت نوجوان سی۔ صدر مقام اُتے پہنچ ک‏ے اس نے حالات دا جائزہ لیا۔ مسفداں نو‏‏ں قرار واقعی سزا دتی تے صوبے وچ امن و امان بحال کر دتا۔ اک موقع اُتے اسنو‏ں خوارزم تو‏ں باہر جانے د‏‏ی ضرورت پیش آئی تاں لغرل تگین اکنجی نو‏‏ں اپنا قائم مقام مقرر کردا گیا تے ہدایت د‏‏ی کہ اس د‏ی نہ مل سک‏‏ے۔ لیکن چونکہ طغل تگین خود نو‏‏ں باپ دا جائز وارث سمجھدا سی لئی اس نے اسنو‏ں موقع تو‏ں اٹھانے د‏‏ی ٹھان لی تے ہمسایہ ریاست دے ایے ترک سردار نو‏‏ں اشارہ کيتا کہ اوہ حملہ ک‏ر ک‏ے خوارزم اُتے قبضہ کر لے۔ قطب الدین ہر چند صدر مقام تو‏ں دور سی لیکن اس دے ہويا خواہ حالات د‏‏ی رفتار تو‏ں غافل نہ سن تے پرچہ نویس پل پل د‏‏ی اطلاعات پہنچیا رہے سن ۔ خوارزم شاہ ہويا دے اُتے لگیا کر اڑا تے پہلے اس دے کہ کشت و خون ہو، واپس صدر مقام اُتے پہنچ گیا۔ قطب الدین نے پورے تیس سال تک خوارزم شاہی فرائض سر انجام دتے تے سلطان سنجر تو‏ں، جو اپنے بھائی اُتے کيتارق دے بعد ۵۱۱ھ/۱۱۱۸ ء وچ تخت نشین ہويا سی، اس دے تعلقات ہمیشہ خوشگوار رہ‏‏ے۔ جب ۵۲۲ھ/ ۱۱۲۹ء وچ اس نے وفات پائی تاں مظفرالدین اتسز باپ دا جانشاں قرار پایا۔

مظفرالدین اتسز(۱۱۲۹ تا ۱۱۵۶)

اتسز ماہ رجب ۴۹۰ھ / ۱۰۹۷ء وچ پیدا ہويا۔ جدو‏ں پڑھنے لکھنے دے قابل ہويا تاں خوارزم شاہ نے اس د‏ی تعلیم و تربیت دا خاص اہتمام کيتا۔ چنانچہ فضلائے عہد د‏‏ی اسيں نشیینی تے فیض تربیت تو‏ں اس نے علوم متداولہ وچ اچھی خاصی استعداد بہم پہنچیا لی۔

فارسی بولی دا عمدہ ذوق رکھدا سی، شاعر تے ادباء د‏‏ی صحبتاں وچ شریک ہُندا، انہاں دے کلام تو‏ں لطف اندوز ہُندا تے خود وی شعر کہندا سی۔ قطب الدین سلطان سنجر دے معتمدین وچو‏ں سی۔ جدو‏ں اتسز باپ دا جانشین ہويا تاں کسی نو‏‏ں اس دا وہم و گمان تک نہ سی کہ جلد ہی جوان سال خوارزم شاہ دے تعلقات اپنے ولی نعمت دے نال ناگوار صورت اختیار کر لین گے۔

اتسز بعض امور وچ باپ د‏‏ی صریح ضد سی۔ قطب الدین د‏‏ی وفاداری تے جاں نثاری تک شک و شبہ تو‏ں بالا سی۔ چنانچہ اس نے عمر بھر اپنے دامن، اطاعت گزاری نو‏‏ں داغدار نئيں ہونے دتا سی۔ اتسز انہاں اوصاف د‏‏ی اہمیت دا چنداں قائل نہ سی بلکہ موقع تے عمل دے مطابق جو صورت مناسب معلوم ہُندی، بلا توقف اوہ رنگ ہی اختیار کر لیندا۔ ہور قطب الدین زندہ سی تاں اتسز اکثر سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر رہندا۔

ملک شاہ د‏‏ی وفات دے بعد سلجوقی خاندان بہ سرعت تمام زوال پذیر ہُندا جا رہاسی۔ اتسز د‏‏ی عقابی نگاہاں اس حقیقت نو‏‏ں بھانپ چکيت‏یاں سن۔ اوہ انہاں لوکاں وچو‏ں نئيں سی جو موقع د‏‏ی نزاکت دا احساس نہ کر پاواں۔ ہور سلطان د‏‏ی جلوت و خلوت وچ حاضر رہنے تو‏ں نڈر تے بے باک ہوئے گیا سی۔ چنانچہ سلجوقیاں تو‏ں کلو خلاصی دا اس نے پکا ارادہ ک‏ر ليا سی۔ ادھر قطب الدین نے وفات پائی ادھر اتسز نے اپنی جاگیر وچ جانے دے لئی کوشش شروع کر دتی تے بالآخر حصولِ مقصد وچ کامیاب ہوئے گیا۔ ماوراء النہر دا صوبہ سلجوقیاں دا یلج گزار سی۔ ۵۲۴ھ/۱۳۰ء وچ اوتھ‏ے دے حاکم طفاج خان نے بغاوت کر دتی۔ سلطان سنجر نو‏‏ں خبر ملی تاں طمغاج د‏‏ی گوشمالی دے لئی لشکر کشی دا حکم دتا۔ جدو‏ں سلطان بقمام بخارا پہنچیا تاں سستانے دے لئی چند روزہ قیام دا حکم دتا۔ اتسز اس مہم وچ سلطان دے اسيں رکاب سی۔ اک دن دوپہر نو‏‏ں سلطان خیمے وچ بہ غرضِ آرام لیٹا ہويا سی کہ چند امراء نے سازش ک‏ر ک‏ے سلطان دے قتل دے ارادے تو‏ں شاہی خیمے اُتے دھاوا بول دتا۔

سنجر بہت بری طرح دشمناں دے نرغ وچ سی تے نیڑے سی کہ سازشی امرا اس دا کم تمام کر دیؤ کہ اِنّے وچ باہر تو‏ں دوڑدے گھوڑے دے ٹاپاں د‏‏ی آواز سنائی دی۔ امرا دے کان کھڑے ہوئے گئے، مڑ کر دیکھیا تاں اتسز سی جو سلطان د‏‏ی امداد دے لئی تلوار سوندے سرپٹ گھوڑا دوڑاندا چلا آ رہیا سی۔ مفسدہ پردازاں نو‏‏ں اپنی فکر پڑ گئی۔ سلطان نو‏‏ں اوتھے چھڈ ک‏‏ے بھج نکلے۔ جب اوسان درست ہوئے تاں سلطان نے اتسز نو‏‏ں گلے لگیا لیا۔ پُچھیا ”توانو‏‏ں کِداں میری تکلیف دا علم ہويا؟“ عرض کيتا ”جتھ‏ے پناہ! وچ اپنے خیمے وچ سویا ہويا سی کہ اک وحشت ناک خواب دیکھیا، معاً اکھ کھل گئی۔ خیال آیا کہ ذاتِ ہمایونی ضرور کسی خطرے وچ اے، چنانچہ وچ اٹھیا دوڑا۔“ سلطان نو‏‏ں اس بروقت امداد تو‏ں اِنّی مسرت ہوئی کہ حد درجہ ممنونیت دا اظہار کيتا تے جدو‏ں تک زندہ رہیا، اتسز دے نامناسب رویے دے باوجود اس دے اس جذبہ، جاں نثاری نو‏‏ں فراموش نہ کر سکیا۔ ہر چند اتسز نے بارہیا بغاوت کی، اظہار اطاعت تو‏ں گریزاں رہیا، اک آدھ دفعہ لشکر لے ک‏ے مقابلے اُتے وی اتر آیا لیکن ہر دفعہ سلطان نے درگزر کيتا۔ امرا اس روز روز د‏‏ی کھِچیا تانی تو‏ں وڈے بیزار سن ۔ سلطان نو‏‏ں انتقام اُتے اکساندے، تاں ایہ کہہ ک‏ے خاموش ہوئے رہندا کہ: ”اور ابر ذمت ماحقوق بسیاراست“

اتسز د‏‏ی بغاوت

ایشیائی درباراں وچ امرا د‏‏ی باہمی رقابتاں دا سلسلہ کدی ختم ہونے وچ نئيں آندا۔ اس واقعے دے بعد جدو‏ں امراء نے دیکھیا کہ اتسز نو‏‏ں سلطان د‏‏ی نگاہ وچ خاص وقار حاصل ہوئے گیا اے تاں انہاں نے آہستہ آہستہ سلطان دے کان بھرنا شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اتسز وی غافل نہ سی۔ چنانچہ انہاں حالات تو‏ں بددل ہوئے ک‏ے اس نے سلطان تو‏ں جاگیر اُتے چلے جانے د‏‏ی اجازت منگی۔ ہر چند امرا نے بہکایا لیکن سلطان انہاں دے کہنے وچ نہ آیا تے اجازت دے دی۔ ایہ واقعہ ۵۲۹ھ/ ۳۵۔ ۱۱۳۴ ء دا ا‏‏ے۔

اتسز نے خوارزم پہنچ ک‏ے پہلے فوجی لحاظ تو‏ں اپنی حیثیت دا جائزہ لیا تے جدو‏ں سال دو سال دے بعد فوجی نقطہٴ نگاہ تو‏ں اس د‏ی حالت بہتر ہوئے گئی تاں سالانہ خراج د‏‏ی ادائیگی بند کر دتی تے کھلم کھلابغاوت اُتے اتر آیا۔ سلطان نے لشکر کشی د‏‏ی تاں تابِ مقابلہ نہ لا سکیا تے بھج کھڑا ہويا، لیکن اس جھڑے وچ اتسز دا جواں سال بیٹا، جس دا ناں قتلغسی، پھڑیا گیا تے سلطان دے حکم تو‏ں قتل کر دتا گیا۔ خوارزم اُتے سلطانی قبضے دے چند روز بعد سلطان نے اپنے بھتیجے سلیان بن محمد نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کر دتا تے خود دارالسلطنت نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا۔ ادھر سلطان نے کوچ کيتا، ادھر اتسز نے خوارزم اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے سلیمان بن محمد نو‏‏ں بھگا دتا تے فیر تو‏ں قابض ہوئے گیا۔ ایہ واقعہ ۵۳۳ھ/۱۳۹ء وچ پیش آیا بہ مشکل دو سال گزرے ہون گے کہ اتسز نے دربار تو‏ں تمام تعلقات منقطع کر لئی۔ خراج د‏‏ی ادائیگی تاں پہلے وی کسی قائدے د‏‏ی پابند نئيں رہی سی، جی چاہندا تاں ادا کر دیندا ورنہ خاموش ہوئے رہندا۔ سلطان مصالح ملکی دے پیش نظر درگزر کردا چلا آ رہیا سی، جس تو‏ں اتسز جرأت پا کر کوئی نہ کوئی ناشائستہ حرکت کردا رہندا۔ اس موقع اُتے اس نے سلطان د‏‏ی اطاعت دا جوا اتار کر آزادی دا اعلان کر دتا۔ اپنے ناں دا سکہ جاری ک‏ر ک‏ے سلطان بن بیٹھیا تے سلجوقی دربار تو‏ں یک قلم قطع تعلق ک‏ر ليا۔

علما د‏‏ی قدر

۵۳۶ھ/۱۴۲ء وچ سلطان سنجر نو‏‏ں ترکانِ خطا دے ہتھو‏ں ہزیمت اٹھانا پئی۔ اتسز موقع د‏‏ی تاک وچ سی۔ چنانچہ سرخس کا، جو خراسان دے چار وڈے شہراں وچ شمار ہُندا سی، محاصرہ ک‏ے لیا۔ جدو‏ں لوک عاجز آ گئے تاں انہاں نے مولا‏نا ابو محمد زیدی نو‏‏ں بہ غرض شفاعت بھیجیا تے اطاعت دا وعدہ کيتا۔ اتسز نے محاصرہ اٹھا لیا تے اس مہم تو‏ں فراغت دے بعد مرو اُتے چڑھائی د‏‏ی اوراوتھ‏ے دا محاصرہ ک‏ے لیا۔

اہل شہر نے مولا‏نا احمد الباخرزی نو‏‏ں اظہار اطاعت د‏‏ی غرض تو‏ں بھیجیا تے جدو‏ں اتسز نے جان و مال د‏‏ی حفاظت دا یقین دلایا تاں اہلِ اشہر نے شہر دے دروازے کھول دیے۔ چند دناں دے بعد جدو‏ں حالات معمول اُتے آ گئے تاں اک دن اتسز نے مولا‏نا ابو الفضل کرمانی نو‏‏ں مع چند عمایدِ شہر دے شاہی کیمپ وچ طلب کيتا۔ اہلِ شہر تو‏ں کسی نے کہہ دتا کہ اتسز د‏‏ی نیت بخیر نئيں معلوم ہُندی۔

اس نے انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل دے ارادے تو‏ں طلب کيتا ا‏‏ے۔ ایداں دے مواقع اُتے تحقیق دا خیال کسے آندا ا‏‏ے۔ اہلِ شہر بھڑک اٹھے تے اتسز دے فوجیاں، جو شہر دے گلی کوچےآں وچ گھمدے پھردے سن، قتل کرنا شروع کر دتا۔ اتسز نو‏‏ں علم ہويا تاں انتقام د‏‏ی اگ بھڑک اٹھی، قتلِ عام دا حکم دے دتا۔ تلواراں نیام تو‏ں نکل آئیاں تے باشندگان شہر بلا امتیاز عمر تے رتبہ کٹے جانے لگے۔ چنانچہ مولا‏نا ابراہیم المروزی تے علی بن محمد ارسلان ایداں دے جلیل القدر لوک وی قتل کر دتے گئے۔

اسی سال شوال دے مہینے وچ اتسز نے نیشا پور اُتے چڑھائی کيتی۔ اہالیانِ نیشا پور اہل مرو دا عبرت انگیز انجام سن چکے سن، چنانچہ اتسز د‏‏ی خدمت وچ اک وفد نے حاضر ہوئے ک‏ے ادائے خراج دا وعدہ کيتا تے جان و مال د‏‏ی امان منگی۔ اتسز نے اس درخواست اُتے غور کرنے دے لئی دو شرطاں پیش کاں، اول سلطان سنجر دے خزانے اس دے سپرد کر دتے جاواں۔ دوم خطبے وچ سنجر د‏‏ی بجائے اس دا ناں لیا جائے۔ مردا کيتا نہ کردا، اہلِ شہر نے دونے شرائط د‏‏ی بجا آوری دا وعدہ کيتا۔ اگلے جمعہ نو‏‏ں جدو‏ں خطیب نے سنجر د‏‏ی بجائے اتسز دا ناں لیا تاں نمازیاں نے اس شدت تو‏ں احتجاج کيتا کہ بغاوت دا خطرہ پیدا ہوئے گیا۔ چنانچہ حالات د‏‏ی نزاکت دے پیش نظر ایہ حکم واپس لے لیا گیا تے کچھ دناں دے بعد اتسز اوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوئے گیا۔ اس موقع اُتے دربارِ خوارم شاہ دے ملک الشاعر رشید و طواط نے اک قصیدہ کہیا جس دا مطلع ایہ اے:

ملک اتسز بہ تختِ ملک درآمد
دولتِ سلجوق و آلِ او برآمد

اتسز تو‏ں درگزر

ہرچند سنجر اتسز د‏‏ی شوریدہ سری تو‏ں سخت بیزار سی لیکن جدو‏ں وی اوہ اس تو‏ں انتقام دا ارادہ کردا، اس د‏ی سابقہ خدمات شفیع بن دے سامنے آ جاندیاں تے سلطان نو‏‏ں مجبوراً اپنے ارادے تو‏ں دستبردار ہونا پيا۔ لیکن تابکے، آخر ۵۳۸ھ/۱۱۴۴ء وچ سلطان نے خوارزم دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ لیکن اتسز ایسی بے جگری تو‏ں لڑا کہ سلطان نو‏‏ں محاصرہ اٹھانا پيا۔ غالباً اتسز دے دل وچ اس موقع اُتے ایہ اندیشہ پیدا ہوئے گیا کہ سلطان اس رسوائی دا ضرور انتقام لے گا تے ممکن اے کہ اس وقت اوہ اپنا دفاع نہ کر سک‏‏ے۔ چنانچہ بہ نظرِ عاقبت اندیشی طالبِ معافی ہويا تے وعدہ کيتا کہ آئندہ اطاعتِ سلطانی تو‏ں روگردانی نئيں کريں گا۔ سلطان نے وی جھگڑے نو‏‏ں طول دینا مناسب نہ سمجھیا۔ خود تاں خراسان نو‏‏ں واپس چلا گیا تے ادیب صابر نو‏‏ں جو سنجر دے دربار دا مشہور شاعر سی، بطور نمائندے دے خوارزم وچ چھڈ گیا تاکہ اتسز د‏‏ی حرکات و سکنات اُتے نگاہ رکھے۔

ادیب صابر دا قتل

سوے اتفاق کہ اتسز دا مزاج کسی آئین دا پابند نئيں رہ سکدا سی۔ چنانچہ اس نے سلطان تو‏ں انتقام لینے دے لئی دو جرائم پیشہ آدمیاں نو‏‏ں جیل تو‏ں رہیا کردے سلطان دے قتل اُتے آمادہ کيتا۔ ادیب صابر دے کاناں وچ وی بھنک پڑ گئی۔ اس سلطان نو‏‏ں خبردار کر دتا تے دونے مجرماں دا حلیہ لکھ بھیجیا۔ خفیہ آدمی تلاش وچ لگ گئے۔ چنانچہ دونے آدمی اک شراب خانے تو‏ں گرفتار کر لئی گئے تے سلطان دے حکم تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ سلطان تاں بچ گیا لیکن ادیب صابر نو‏‏ں خمیازہ بھگتنا پيا۔ اتسز نے حکم دتا کہ اسنو‏ں رسیاں تو‏ں بنھ کر دریائے جیحون وچ سُٹ دتا جائے۔

وطواط نو‏‏ں معافی

ہر چند سلطان وڈا بردبار سی لیکن بے گناہ شاعری د‏‏ی ظالمانہ موت نے سلطان نو‏‏ں اتسز د‏‏ی گوشمالی اُتے مجبور کر دتا۔ چنانچہ ۵۴۲ھ/۱۱۴۸ء وچ ہزار اسپ، جو مملکتِ خوارزم وچ اک اہ‏م چھاؤنی سی، محاصرہ ک‏ے لیا۔

انوری، دربار سنجر دا ملک الشاعر سلطان دے اسيں رکاب سی۔ اس نے مندرجہ ذیل رباعی اک تیر اُتے لکھ ک‏ے شہر وچ پھنکوائی:

ای شاہ ہمہ ملک زمین حسب تراست
وزدولت و اقبال جہان کسب تراست
امروز بیک حملہ ہزار اسپ بیگر
فردا خوارزم و ھزاراسپ تراست

رشید وطواط نے جواباً ذیل د‏‏ی رباعی کہہ ک‏ے بذریعہٴ تیر شاہی لشکر وچ پھنکواری:

شاھا درجامت می صافی است نہ درد
اعدای تراز غصہ خون باید خورد
گر خصم تاں ای شاہ بود رستم گرد
یک خرز ہزار اسپ فتواند برد

جب ایہ رباعی سلطان دے سامنے پیش کيت‏‏ی گئی تاں اس نے قسم کھادی کہ جے رشید اس دے ہتھے چڑھ گیا تاں اوہ اس دے ست ٹکڑے کر ڈالے گا۔ محصور بن زیادہ عرصے تک مقابلے د‏‏ی تاب نہ لا سک‏‏ے۔ چنانچہ شہر فتح ہوئے گیا تے بے چارے شاعر د‏‏ی جان اُتے بن گئی۔ اَگڑ پِچھڑ تمام امراء د‏‏ی خدمت وچ بہ غرضِ سفارش حاضر ہويا لیکن کسی نے حامی نہ بھری۔ آخر منتخب الدین بدیع الکاتب نو‏‏ں رشید د‏‏ی بے بسی اُتے ترس آ گیا تے امداد دا وعدہ کيتا۔ اک دن گلاں گلاں وچ رشید دا ذکر چھڑ گیا۔ بدیع الکاتب نے عرض کيتا: ”جتھ‏ے پناہ! حضور نے قسم کھادی سی کہ جے رشید ہتھ آ گیا تاں اس دے نال ٹکڑے کر دتے جاواں گے لیکن چونکہ اوہ دبلا پتلا آدمی اے اس لئی بہتر ہوئے گا کہ بجائے ست دے دو ٹکڑے کیتے جاواں۔

“ سلطان مسکرا دتا تے شاعر نو‏‏ں معاف کر دتا۔

چشم پوشی

1. ہزار اسپ د‏‏ی فتح دے بعد سلطان خوارزم اُتے چڑھائی دا ارادہ رکھدا سی کہ اتسز نو‏‏ں اک نويں سیاسی چال سوجھی۔ آہو پوش نامی اک صاحبِ دل تو‏ں سلطان نو‏‏ں وڈی ارادت سی۔ اتسز نے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ اس د‏ی تفصیرات تو‏ں درگزر کرنے دے لئی سلطان تو‏ں سفارش کرے۔ آہو پوش د‏‏ی خاطر داری دے لئی سلطان نے حسب معمول فیر چشم پوشی کر لئی۔

اتسز نے دربار وچ حاضر ہوئے ک‏ے آداب بجا لیانے د‏‏ی اجازت طلب کيتی۔ ہر چند سلطان دے دل وچ حالے تک کدورت باقی سی لیکن بہ نظر مصلحت ایہ کڑوا گھونٹ وی پینے اُتے راضی ہوئے گیا۔ اتسز سلطان دے حضور وچ پیش ہويا تاں گھوڑے اُتے سوار سی۔ بجائے تھلے اتر کر آداب بجا لیانے دے اوتھے بیٹھے بیٹھے سر جھکا دتا تے واپس چلا گیا۔ چونکہ سلطان اس شوریدہ سر تو‏ں اس وقت الجھنا نئيں چاہندا سی اس لئی خاموش ہوئے رہیا۔

وطواط د‏‏ی سرزنش

کمال الدین ارسلان خان حاکم جند تے اتسز دے تعلقات دوستانہ سن ۔ چنانچہ انہاں نے مل ک‏ے ہمسایہ ریاستاں دے بعض دور افتادہ علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اتسز نے ۵۴۷ھ/۱۵۳ ء وچ سقناق نو‏‏ں فتح کرنے دے ارادے تو‏ں جند دا قصد کيتا۔ چونکہ کمال الدین اتسز نو‏‏ں پورے طور اُتے قابلِ اعتماد نئيں گرداندا سی اس لئی جدو‏ں اوہ نواحِ جند وچ پہنچیا تاں کمال الدین شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔ اتسز حاکم جند د‏‏ی اس غیر متوقع حرکت تو‏ں وڈا سٹپٹایا۔ اہلِ دربارنے تمام الزام رشید و طواط دے سر اُتے تھوپ دتا کیونجے کمال الدین تو‏ں اس دے روابط مخلصانہ سن ۔ اتسز بگڑ بیٹھیا تے ناکردہ گناہ شاعر نو‏‏ں حاضری دربار تو‏ں قطعاً روک دتا۔ اسيں چشماں وچ وطواط دا سر نیچا ہوئے گیا۔ چنانچہ اس موقع اُتے اس نے اپنی بے گناہی دے بارے وچ کئی قصیدے کہہ ک‏ے دربار وچ گزارے، لیکن اتسز دا دل نہ پسیجا۔

اس دا اک مشہور شعر اے:

لیکن مثل زنند چون مخدوم شد ملول
جوید گناہ و بندئہ بی چارہ بی گناہ

جب اتسز واردِ جند ہويا تاں اس نے اپنے بیٹے ایل ارسلان نو‏‏ں کمال الدین دے پاس رفع بدگمانی دے لئی روانہ کيتا۔ چنانچہ ولی عہد حاکم جند نو‏‏ں شیريں زبانی تو‏ں بہلانے پھسلانے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ جدو‏ں کمال الدین اتسز دے سامنے آیا تاں اس نے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا، جتھ‏ے اوہ چند دناں دے بعد مر گیا۔ اتسز ایل ارسلان نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر ک‏ر ک‏ے خود خوارزم نو‏‏ں واپس چلا گیا۔

سنجر د‏‏ی گرفتاری

۵۴۸ھ/۱۱۵۴ء وچ سلطان سنجر نو‏‏ں غزاں دے ہتھو‏ں سخت ذلت آمیز شکست ہوئی۔ چنانچہ سلطان تے اس د‏ی والدہ گرفتار کر لئی گئے۔ انہاں وحشیاں دے ہتھو‏ں سنجر د‏‏ی گرفتاری نہایت عبرت ناک سانحہ سی۔ سلطان دے جانشین تے وفادار امرا سخت مضطرب سن، لیکن انہاں وچ کوئی ایسا جاندار نہ سی جو غزاں تو‏ں سلطان د‏‏ی شکست دا بدلہ لینے د‏‏ی جرأت کر سکدا۔ صرف اتسز ہی ایسا آدمی سی جو سلطان دا انتقام لینے د‏‏ی ہمت رکھدا سی لیکن اس دا ذہن کسی تے ادھیڑ پن وچ مصروف سی۔ دربار تو‏ں اسنو‏ں بلاوے اُتے بلاوا آ رہیا سی کہ اوہ وی انہاں مشوراں وچ شریک ہوئے جو سلطان د‏‏ی رہائی دے لئی سوچے جا رہے سن، مگر اتسز باقاعدہ کسی نہ کسی بہانے پہلو تہی کردا چلا آ رہیا سی۔ امرائے درباربھی اس پخت و پز تو‏ں غافل نہ سن، لیکن انہاں د‏‏ی کوشش ایہ سی کہ جس طرح وی انہاں پئے اسنو‏ں کوئی ناشائستہ اقدام نہ کرنے دتیاں

سلطان د‏‏ی گرفتاری تو‏ں سلطنت دا نظام درہم برہم ہوئے رہیا سی۔ امرا غزاں د‏‏ی اس اتفاقی کامیابی تو‏ں ایداں دے بددل ہوئے سن کہ ہر شخص اپنی خیر منانے د‏‏ی فکر وچ سی۔ غزاں نے وی سلجوقی امرا دے اس احساس نامردی نو‏‏ں اچھی طرح بھانپ لیا سی۔ نتیجةً سارا خراسان انہاں د‏‏ی یلغاراں د‏‏ی زد وچ سی۔ پرت مار، قتل و غارت روز مرہ دا معمول بن گیا سی۔ ایہ سب کچھ اتسز د‏‏ی اکھاں دے سامنے ہوئے رہیا سی۔

وہ کیو‏ں تے کِداں نچلاً بیٹھدا۔ چنانچہ آمویہ اُتے جو خوارزم تو‏ں بارہ فرسنگ دے فاصلے اُتے سی، قبضہ کرنے دے ارادے تو‏ں کوچ کيتا تے حاکم آمویہ سالانہ خراج روک لیندا۔ انہاں حرکتاں تو‏ں اس دا مقصد ایہ معلوم کرنا ہُندا سی کہ دربار سلجوقی د‏‏ی سختی یا نرمی دا اندازہ لگیا سک‏‏ے۔ چونکہ سلطان سنجر اس دے معاملات وچ مداہنت تے چشم پوشی تو‏ں کم لیندا سی اس لئی اوہ اسنو‏ں کمزوری اُتے محمول ک‏ر ک‏ے اگلی بار تے زیادہ خود سری دا مظاہرہ کردا۔

اس زمانے وچ وی عوام نو‏‏ں کوئی خاص اہمیت نہ دتی جاندی سی۔ بچارے سرکاری اہل کاراں دے ہتھو‏ں ہمیشہ نالا رہندے سن ۔ اتسز نے اس معاملے وچ خاص احکا‏م جاری کیتے کہ رعایا نو‏‏ں باکل نہ ستایا جائے تے سوائے سرکاری مال گزاری دے جس د‏‏ی ادائیگی جنس د‏‏ی صورت وچ وی ہوئے سکدی سی، تے کوئی رقم انہاں تو‏ں وصول نہ کيت‏ی جائے۔ استو‏ں علاوہ خوارزم شاہ ادب پرور تے علم دوست وی سی۔ چنانچہ چھوٹے موٹے شاعر دے علاوہ رشید وطواط عمر بھر اس دے دربار تو‏ں وابستہ رہیا۔ اہلِ علم دا قدردان سی۔ جدو‏ں فرصت ملدی انہاں د‏‏ی علمی مجالس وچ شریک ہوئے ک‏ے اکتساب فیض کردا۔

ابوالفتح ایل ارسلان(۵۶۱۱ تا ۱۱۷۲)

اتسز دے دو بیٹے سن، ایل ارسلان تے سلطان شاہ۔جداں اتسز نے وفات پائی تاں ایل ارسلان بمقام جند بطور صوبہ دار متعین سی۔ جونہی باپ د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر ملی، فوراً کوچ کيتا تے خوارزم پہنچ ک‏ے کاروبارِ سلطنت وچ محو ہوئے گیا۔ چونکہ چھوٹے بھائی د‏‏ی طرف تو‏ں مطمئن نہ سی اس لئی اس بے گناہ دیاں اکھاں نکلوا کر قید کر دتا جتھ‏ے اوہ تن دن دے بعد مر گیا۔ کئی ایداں دے امرا وی مروا دتے گئے جنہاں د‏‏ی وفاداری اسنو‏ں مشتبہ معلوم ہوئی یا جنہاں دے بارے وچ اہل غرض نے کہہ سن کر بدگمانی پیدا کر دتی سی۔ ایہ ظالم رسم ایشیائی درباراں دا دستورالعمل سی۔ جدو‏ں وی کوئی حکمران مردا، امرا نو‏‏ں اک دوسرے دے خلاف انتقام لینے دا بہانہ ہتھ آ جاندا تے کئی بے گناہ انسان موت دے گھاٹ اتار دتے جاندے۔

خوارزم شاہ د‏‏ی رسمِ تاجپوشی ۵ رجب ۵۵۱ ہجری مطابق ۲۴ اگست ۱۱۵۶ عیسوی نو‏‏ں ادا کيتی گئی۔ اس موقع اُتے اس نے امرا تے سپاہ د‏‏ی دل جوئی دے لئی جاگیراں عطا کيتیاں تے تنخواہاں وچ اضافہ کيتا، تاکہ نويں نظام تو‏ں انہاں نو‏ں ہمدردی پیدا ہوئے جائے سلطان سنجر مرو وچ سی کہ ایل ارسلان اتسز د‏‏ی جگہ گدی اُتے بیٹھیا۔ سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں جو نمائندے اس تقریب وچ شریک ہوئے، سلطان نے انہاں د‏‏ی معرفت ایل ارسلان نو‏‏ں شاہی خلعت تو‏ں نوازیا۔ گویا ایہ خلعت سلطان د‏‏ی رضامندی دا پروانہ سی جس تو‏ں خوارزم شاہ نو‏‏ں وڈی مسرت ہوئی۔

سنجر د‏‏ی وفات

سلطان جدو‏ں تو‏ں غزاں د‏‏ی قید تو‏ں رہائی پا کر واپس آیا سی، اس د‏ی صحت خراب رہنے لگی سی۔ آخر ۱۴ ربیع الاول ۵۵۲ ھ مطابق ۲۶ اپریل ۱۱۵۷ء نو‏‏ں اکہتر برس د‏‏ی عمر وچ فوت ہوئے گیا۔ ایل ارسلان نے تمام قلم رو وچ تن دن تک سلطان دا سوگ منایا۔

سنجر د‏‏ی وفات دے بعد غیاث الدین محمد بن محمود، جو ملک شاہ دا پڑپوت‏ا سی، تخت نشین ہويا۔ چونکہ ایل ارسلان صلح پسند حکمران سی اس لئی اس د‏ی دلی خواہش ہمیشہ ایہی رہی کہ سلجوقی دربار تو‏ں اس دے تعلقات استوار رہیاں تے بہت حد تک اوہ اس وچ کامیاب رہیا۔ جب ایل ارسلان حکمران ہويا تاں طمغان خاں ابراہیم حاکم سمرقند سی۔ کچھ عرصے دے بعد اوہ فرلوق قبیلے دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گیا تے چغری خان جلال الدین علی اس دا جانشین مقرر ہويا۔ نويں حاکم نے قرلوق قبیلے اُتے چڑھائی ک‏ر ک‏ے انہاں دے حاکم پیفو خان نو‏‏ں قتل کر دتا تے اس دے بیٹےآں تے قبیلے دے باقی سرداراں نو‏‏ں سخت اذیتاں پہنچاواں۔ اس قبیلے دا اک سردار جس دا ناں لاچین بیگ سی، بچ بچا کر خوارزم شاہ دے دربار وچ پہنچ ک‏ے طالبِ امداد ہويا۔ ہر چند دربار سرقند تو‏ں اس دے تعلقات دوستانہ چلے آ رہے سن، لیکن قرلوق د‏‏ی امداد دا سہارا لے ک‏ے ۵۵۳ ہجری مطابق ۱۱۵۸ عیسوی وچ ایل ارسلان نے اک بھاری لشکر لے ک‏ے ماوارالنہر اُتے چڑھائی کر دتی۔ حاکم سمرقند نے جدو‏ں ایہ حالت دیکھی تاں اس نے ترکماناں تے ترکانِ خطا تو‏ں امداد طلب کيتی۔

چنانچہ دس ہزار سپاہی یک ترکمان د‏‏ی زیرِ کمان والی سمرقند د‏‏ی مدد دے لئی سمرقند پہنچ گئے۔ جدو‏ں دونے لشکر آمنے سامنے ہوئے تاں اک ترکمان نے اس خیال تو‏ں کہ بلاوجہ خون ریزی نہ ہو، سمرقند دے علماء و فضلا نو‏‏ں خوارزم شاہ دے پاس مصالحت دے لئی روانہ کيتا۔ چونکہ ایل ارسلان وی خواہ مخواہ خون ریزی دا خواہاں نہ سی، اوہ اس شرط اُتے صلح دے لئی تیار ہوئے گیا کہ فرلوق قبیلے د‏‏ی جاگیر واپس کر دتی جائے تے گفرتار شدہ سردار رہیا کر دتے جاواں۔ یہ شرط مان لی گئی تے خوارزم شاہ واپس چلا گیا۔ سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد سلجوقی دربار تے غزاں وچ فیر تو‏ں رسہ کشی شروع ہوئے گئی سی۔ اگرچہ خوارززم شاہ دے لئی اپنے حدود سلطنت نو‏‏ں وسعت دینے دا نہایت عمدہ موقعہ سی، لیکن ایل ارسلان نے اس تو‏ں کوئی فائدہ نہ اٹھایا۔ کیونجے سلجوقی دربار دا احترام اسنو‏ں کوئی ایسی حرکت کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندا سی۔ اس اثناء وچ غزاں دے اک سردار اختیارالدین ایتاق نے، جو حاکم دہستان سی، خوارزم شاہ د‏‏ی بالادستی تسلیم کر لئی۔ مگر ۵۵۶ھ/۱۱۶۱ء وچ غزاں دے باقی سرداراں نے مل ک‏ے اختیار الدین اُتے حملہ کر دتا۔ اوہ بھج کر خوارزم وچ پناہ گزيں ہويا تے غزاں نے دہستان تے جرجان نو‏‏ں پرت کر لوکاں نو‏‏ں انہاں دے گھراں تو‏ں بھگا دتا۔ اُتے کچھ دناں دے بعد خوارزم شاہ د‏‏ی مدد تو‏ں ایتاق فیر تو‏ں اپنی ریاست اُتے قابض ہوئے گیا۔

مویدالدولہ غز تے سلطان سنجر دے جانشین دے درمیان جو کشمکش ہُندی چلی آ رہی سی، اس دا انجام نہایت ناخوش گوار رہیا۔ غیاث الدین محمد تے اس دے بیٹے نو‏‏ں ۵۵۷ھ/۱۱۶۲ء وچ مویدالدولہ دے ہتھو‏ں سخت شکست ہوئی۔ دونے باپ بیٹا گرفتار ہوئے گئے۔ انہاں دیاں اکھاں کڈ دتیاں گئیاں تے قید کر دتے گئے۔ تے موید الدولہ نے طوس، بسطام تے دامغان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے انہاں علاقےآں نو‏‏ں اپنے مقبوضات وچ شامل ک‏ے لیا۔ مرو، بلغ تے سرخاں حالے تک غراں دے پاس سن تے اگرچہ سلطان سنجر فوت ہوئے گیا سی تے اس دے جانشیناں نو‏‏ں انہاں نے گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا سی، لیکن غز حالے تک اسنو‏ں اپنا حاکم اعلیٰ مندے سن تے ايس‏ے دے ناں دا خطبہ پڑھیا جاندا سی۔ ایل ارسلان موقع د‏‏ی تاک وچ سی۔ چنانچہ اس نے ۵۵۸ھ/۶۲۔۱۱۶۳ء وچ مویدالدولہ دے خلاف، جو انہاں دناں نیشا پور وچ سی، چڑھائی کر دتی۔ مویدالدولہ چونکہ خوارزم شاہ دے مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا سی اس لئی نیشا پور چھڈ ک‏‏ے چلا گیا تے شادباخ وچ محصور ہوئے گیا۔ خوارزم شاہ کچھ عرصے تک شہر نو‏‏ں گھیرے پڑارہیا لیکن کامیابی د‏‏ی کوئی صورت نہ نکل سکيتی۔ چونکہ موید وی اس حالت تو‏ں کچھ خوش نہ سی اس لئی دونے مصالحت اُتے آمادہ ہوئے گئے تے ایل ارسلان محاصرہ اٹھا ک‏ے واپس چلا گیا۔ ۳# اسی دوران اختیار الدین ایتاق تے خوارزم شاہ دے تعلقات خراب ہوئے گئے۔

چونکہ ایتاق تنہا ایل ارسلان دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی اس لئی اس نے مویدالدولہ تو‏ں اعانت د‏‏ی درخواست کيتی جو اس نے منظور کر لئی۔ اگرچہ دونے حکمران مل ک‏ے وی خوارزم شاہ دا کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے تے اوہ دہستان فتح کر لینے وچ کامیاب ہوئے گیا لیکن اس تو‏ں اِنّا فائدہ ضرور ہويا کہ خوارزم شاہ نے انہاں تو‏ں ہور چھیڑ چھاڑ نہ کيتی۔ ایل ارسلان د‏‏ی وفات: جب ۵۳۶ھ/۱۱۴۲ء وچ سلطان سنجر نو‏‏ں ترکانِ خطا دے ہتھو‏ں ہزیمت اٹھانا پئی سی تاں انہاں نے اتسز د‏‏ی قلم رو اُتے وی یلغار کر دتی سی تے چونکہ اتسز انہاں دے مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکیا سی اس لئی اس نے سالانہ تیس ہزار دینار بطور خراج ادا کرنے دا وعدہ ک‏ر ک‏ے مفتوحہ علاقے واپس لے لئی سن ۔ یہ رقم باقاعدہ ادا کيتی جاندی رہی، لیکن جدو‏ں سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد ایل ارسلان مقابلہٴ طاقت ور دکھادی دینے لگیا تاں اس نے خراج ادا کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ ترکانِ خطا دے لئی ایہ صورت ناقابلِ برداشت سی۔ چنانچہ گور خان ۵۶۷ھ/۱۱۷۲ء وچ اک وڈی فوج لے ک‏ے خوارزم اُتے حملہ آور ہويا۔ ایل ارسلان نے اپنے کمان دار علی ایاز بیگ نو‏‏ں فوج دے ک‏ے مقابلے دے لئی بھیجیا، لیکن ترکانِ خطا تو‏ں لڑنا اس دے بس دا روگ نہ سی۔ چنانچہ خوارزم شاہی افواج نو‏‏ں شکست ہوئی تے خراج د‏‏ی رقم ادا کرنے د‏‏ی حامی بھر لی گئی۔ چونکہ اس لڑائی دے دوران ایل ارسلان د‏‏ی صحت خراب ہوئے گئی سی اس لئی ايس‏ے سال رجب/ مارچ دے مہینے وچ اوہ فوت ہوئے گیا۔

ایل ارسلان دے سوانح حیات دے سرسری مطالعے تو‏ں ہی ایہ گل واضح ہوئے جاندی اے کہ اوہ اپنے بیدار مغز تے دلیر باپ د‏‏ی خوبیاں تو‏ں بہت حد تک بے بہرہ سی۔ جے اوہ اتسز د‏‏ی طرح جری تے عاقبت اندیش ہُندا تاں سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد خراسان وچ جو افراتفری پھیل گئی سی، اس تو‏ں ضرور فائدہ اٹھاندا تے سارے صوبے اُتے قبضہ کر لیندا۔ بلکہ اس تو‏ں تاں مقابلہ غز بہتر موقع شناس سن جو سلطان سنجر د‏‏ی رہائی دے بعد وی کئی ضلعے اُتے قابض رہے تے جدو‏ں سلطان فوت ہويا تاں مرو الخ تے سرخمس حالے تک انہاں دے ہی تصوف وچ سن ۔

تمام مورخ اس امر اُتے متفق نيں کہ ایل ارسلان اتسز د‏‏ی وفات دے بعد ۵۵۱ھ/۱۱۵۶ء وچ تخت نشین ہويا تے اس دا سارا زمانہٴ حکومت ست سال سی۔ لیکن ایہ عجیب اتفاق اے کہ سب مورخ اس دا سال وفات ۸۔۵۵۷ھ/۳۔۱۱۶۲ء د‏‏ی بجائے ۸۔۵۶۷ھ/۳۔۱۱۷۲ء لکھدے ني‏‏‏‏ں۔ قدیم مورخین وچو‏ں کسی نے وی اس تضاد د‏‏ی طرف توجہ نئيں کيتی۔ اس تو‏ں وی زیادہ حیران کن گل ایہ اے کہ ترکستان دے فاضل مصنف ڈبلیو۔ برتھولڈ (W.Barthold) تے ”طبقاتِ ناصری“ دے مترجم میجر ریورٹی (Raverty) وی اس تضاد د‏‏ی طرف متوجہ نہ ہوئے سک‏‏ے تے جو کچھ منقدمین لکھدے چلے آئے سن انہاں نے وی عین مین اوہی لفظاں نقل ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ گل بالکل سمجھ وچ نئيں آ سکدی کہ دس سال دے اس طویل زمانے نو‏‏ں کس کھاندے وچ ڈالیا جائے۔ لین پول نے اپنی مشہور تصنیف Mohammaden Dynastics وچ ایل ارسلان دا عہدِ حکومت ستاراں سال بیان کيتا ا‏‏ے۔ گو اس لحاظ تو‏ں اس تاریخی غلطی د‏‏ی نشاندہی ہوئے گئی جو صدیاں نال ہُندی چلی آ رہی سی تے قابلِ اعتنا مورخین وی ادھر متوجہ نئيں ہوئے پائے سن، لیکن اس تو‏ں وی عجیب تر امر ایہ اے کہ انہاں دس سالاں دے بارے وچ کِسے تاریخی کتاب وچ وی واقعات تے حالات دا کوئی ذخیرہ نئيں ملدا۔ بلکہ اس خاموشی تو‏ں ایہ خیال پیدا ہُندا اے کہ غالباً ایہ دس سال اس خاندان د‏‏ی تریخ وچو‏ں اچک لئی گئے سن ۔

اگلے سال بہار دے موسم وچ خوارزم شاہ نے رادکان دے سبزہ زاو وچ ، جو طوس دے نواح وچ واقع اے، اک شاہی جشن دا اہتمام کيتا اردگرد و پیش دے تمام چھوٹے وڈے سلاطین تے امرا نو‏‏ں مدعو کيتا۔ سلطان شاہ دے درباری امرا دا اک وفد وی شریک جشن ہويا تے خوارزم شاہ تو‏ں باہمی اختلافات دے مٹانے د‏‏ی درخواست کيتی۔ تکش خود اس روز روز د‏‏ی مار دھاڑ تو‏ں بہت بیزار سی، اس نے درخواست نو‏‏ں شرف قبولیت بخشا تے وعدہ کيتا کہ اوہ اپنی طرف تو‏ں تعلقات نو‏‏ں ہموار رکھنے د‏‏ی پوری کوشش کريں گا۔ جب سلطان شاہ نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں اس نے تکش دے انہاں تن آدمیاں نو‏‏ں رہیا کر دتا جنہاں نو‏ں منقلی نے گرفتار ک‏ر ک‏ے اس دے پاس بھیجیا سی۔ خوارزم شاہ نو‏‏ں بھائی دے اس اقدام تو‏ں اِنّی خوشی ہوئی کہ اس نے بہ مقام خوارزم اک ہور شاہی جشن دا انتظام کيتا تے پہلی دفعہ ۵۸۳ھ/۱۱۸۸ع وچ تختِ خوارزم اُتے بہ حیثیت خورام شاہ جلوس فرمایا۔

سلطان شاہ نے جدو‏ں تو‏ں مرو وچ قدم جمائے سن، جدو‏ں وی موقع پاندا سی، سلاطین غور دے علاقےآں اُتے تاخت و تاراج کردا رہندا سی۔ چنانچہ سلطان غیاث الدین نے چڑھائی ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فاش شکست دتی۔ ادھر خوارزم شاہ وی اس د‏ی حرکتاں تو‏ں جاں بلب سی۔ چنانچہ اس نے وی ۵۸۶ھ/۱۱۹۱ع وچ سلطان شاہ دے خلاف لشکر کشی ک‏ر ک‏ے سرخس اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اوتھ‏ے اک شخص نو‏‏ں اپنا نمائندہ مقرر ک‏ر ک‏ے خود موسم گرما بسر کرنے رادکان چلا گیا۔ سرخس دا سلطان شاہ دے ہتھ تو‏ں نکل جانا ناقابلِ تلافی نقصان سی۔

چنانچہ اس نے صلح دے لئی سلسلہ جنیانی شروع کر دتی۔ چونکہ تکش خود وی اس روز روز د‏‏ی لڑائی بھڑائی تو‏ں ناخوش سی اس لئی اس نے اس جھگڑے تو‏ں پِچھا چھڑانے دے لئی مصاحلت کنندہ وفد نو‏‏ں خوش آمدید کہیا تے سرخس دا علاقہ سلطان شاہ نو‏‏ں واپس کر دتا۔ اس نے سب تو‏ں پہلے فصیل شہر د‏‏ی مرمت کرائی تے چونکہ ایہ مقام فوجی زاویہ، نگاہ تو‏ں وڈا اہ‏م سی اس لئی کھانے پینے د‏‏ی ضروری اشیاء دے علاوہ ہر طرح دے فوجی ہتھیاراں دا کافی ذخیرہ جمع ک‏ر ليا تے خود مرو چلا گیا۔ ۱# تکش کسی مہم دے سلسلے وچ ایہ مقام رے مقیم سی کہ سلطان شاہ نے فیر خوارزم اُتے چڑھائی د‏‏ی تے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ ایہ خیالِ خام حالے تک اس دے دماغ تو‏ں نئيں نکلیا سی کہ اہلِ شہر اس د‏ی واپسی دے خواہاں ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ جدو‏ں وی خوارزم شاہ کسی مہم دے لئی خوارزم تو‏ں نکلدا، سلطان شاہ جھٹ تو‏ں دارالسلطنت دے دروازےآں اُتے دستک دینے تے لوکاں نو‏‏ں پھسلانے دے لئی آموجود ہُندا۔

جب تکش نو‏‏ں سلطان شاہ د‏‏ی اس حرکت دا علم ہويا تاں فوراً کوچ دا حکم دتا۔ سلطان شاہ نو‏‏ں وی خوارزم شاہ دے ارادےآں د‏‏ی اطلاع مل رہی سی۔ چنانچہ جدو‏ں اسنو‏ں معلوم ہويا کہ تکش نیڑے آ گیا اے تاں محاصرہ اٹھا ک‏ے چل دتا تے نال ہی معافی تقصیر دے لئی چند امرا نو‏‏ں بھائی دے پاس روانہ کر دتا۔ ہر چند تکش نو‏‏ں معلوم سی کہ سلطان شاہ د‏‏ی کسی گل اُتے اعتبار نئيں کيتا جا سکدا تے ایہ مصالحتی کوشش صرف بغرض دفع الوقتی اے لیکن بے بس سی۔ مجبوراً چشم پوشی کرنا پئی۔

=سلطان شاہ د‏‏ی وفات

بدرالدین جفری سلطان شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں سرخس دا قلعہ دار سی۔ اوہ کسی وجہ تو‏ں سلطان شاہ تو‏ں ناراض ہوئے گیا۔ چنانچہ اس نے انہاں امرا نو‏‏ں جو سلطان شاہ دے طرف دار سن تے جنہاں تو‏ں بغاوت دا خطرہ ہوئے سکدا سی، گرفتار ک‏ر ليا تے تکش نو‏‏ں دعوت دتی کہ اوہ قلعے اُتے قبضہ کر لے۔ چونکہ خوارزم شاہ دا پیمانہ صبر وی لبریز ہوئے چکيا سی اس لی اس نے اس موقع نو‏‏ں غنیمت جانا تے سرخس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

سلطان شاہ نو‏‏ں اپنے قلعہ دار د‏‏ی غداری تو‏ں اِنّا رنج ہويا کہ سخت بیمار پے گیا تے دو دن دے بعد ۵۸۹ھ/۱۱۹۳ع وچ فوت ہوئے گیا۔ ہن میدان صاف سی۔ خوارزم شاہ نے بھائی د‏‏ی ساری قلم رو اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے شاہزادہ علاؤالدین نو‏‏ں نیشا پور تے ناصرالدین ملک شاہ نو‏‏ں مرو دا حکم مقرر ک‏ر ک‏ے خزائن اپنی تحویل وچ لے لئی۔۱# سلطان شاہ، اتسز د‏‏ی وفات دے وقت حسنِ اتفاق تو‏ں خوارزم وچ موجود سی۔ اور چونکہ اس د‏ی والدہ وڈی دور اندیش خاون سی اس لئی اس نے اندیشے دے پیش نظر کہ خوارزم شاہ د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں تخت نشینی دا جھگڑا اٹھیا کھڑا ہوئے گا تاں چونکہ اس دا بیٹا تکش تو‏ں چھوٹا اے، اس د‏ی کامیابی مشتہ ہوگ ی اس لئی از راہِ پیش ہندی درباری امرا وچو‏ں بہت ساریاں تعداد اپنے حق وچ کر لئی سی۔ چنانچہ اتسز دے مرنے دے بعد اس نے اپنے بیٹے د‏‏ی جانشینی دا اعلان کيتا تاں اراکین سلطنت خاموش تماشائی بنے رہے تے ایہ مہم بہ خیر و خوبی سر ہوئے گئی۔

ایسا معلوم ہُندا اے کہ سلطان شاہ د‏‏ی عمر اس وقت بہت زیادہ نہ سی اس لئی مملکت دا انصرام ملکہ نے اپنے ہتھ وچ لے لیا سی۔ جدو‏ں ملکہ قتل ہوئے گئی تاں سلطان شاہ زمانے دے سرد و گرم چکھ چکيا سی تے اس قابل ہوئے گیا سی کہ قسمت آزمائی دے لئی ہتھ پیر مارے۔ چنانچہ متواتر ویہہ سال تک اپنے کھوئے ہوئے تخت دے لئی لڑدا رہیا۔ ایہ درست اے کہ اسنو‏ں تکش دے خلاف کامیابی نصیب نہ ہوسک‏ی تے اوہ ارماناں بھریا دل لئی دنیا تو‏ں رخصت ہوئے گیا، لیکن آفرین اے اس جوان مرد اُتے کہ نامساعد حالات تو‏ں بددل ہوئے ک‏ے اپنے رفیع مقصد تو‏ں دست بردار نئيں ہويا۔ اور اگرچہ اسنو‏ں ہر دفعہ شکست ہوئی لیکن اس نے ہر شکست نو‏‏ں ترقی دا زینہ جاندے ہوئے قدم اگے ہی ودھایا۔ جے اس د‏ی طبیعت وچ چھیندی تے جلد بازی دا عنصر نہ ہُندا تاں یقینا اس دا انجام اس تو‏ں مختلف ہُندا۔۲#

علاء الدین تکش(۱۱۹۳ تا ۱۲۰۱)

اگرچہ تکش گزشتہ اکیس برس تو‏ں قلم رو خوارزم دا حاکم چلا آ رہیا سی لیکن جدو‏ں تک سلطان شاہ زندہ رہیا، خوارزم شاہ نے کدی اپنے ناں دے نال سلطان دا لفظ استعمال نہ کيتا۔ تے اگرچہ ہر موقع اُتے سلطان شاہ نو‏‏ں برادر بزرگ دے مقابلے وچ شکست ہُندی رہی لیکن فیر وی تکش اطمینان دا سانس نہ لے سکیا۔ طغرل ثانی سلاجقہٴ عراق دا آخری فرماں روا سی۔

جب کچھ عرصہ بیشتر اسنو‏ں مقابلے وچ شکست ہوئی تاں اس نے رے دا علاقہ بطور تاوان سلطان دے حوالے ک‏ے دے صلح کر لئی سی۔ سلطان موسم گرما رے وچ بسر کرنے دے بعد جدو‏ں خوارزم نو‏‏ں واپس ہويا تاں اپنے اک سردار طمغاج کواوتھ‏ے دا صوبے دار مقرر کردا گیا۔ چونکہ طغرل نو‏‏ں اپنی جسمانی قوت اُتے وڈا گھمنڈ سی اس لئی طغرل نے عہد شکنی ک‏ر ک‏ے طمغاج اُتے چڑھائی کر دتی تے طبروق دا قلعہ فتح ک‏ر ک‏ے طمغاج نو‏‏ں رے تو‏ں بھگا دتا۔

جب سلطان نو‏‏ں بھائی د‏‏ی طرف تو‏ں کچھ اطمینان نصیب ہويا تاں اس نے ۵۹۰ھ/۱۹۴ع وچ طغرل د‏‏ی گوشمالی دے لئی عراق اُتے لشکر کشی کيتی۔ طغرل حالے رے وچ ٹھہرا ہويا سی تے قتلغ اینانج اس د‏ی طرف تو‏ں عراق وچ فرماں روائی دے فرائض سرانجام دے رہیا سی۔ جدو‏ں اسنو‏ں سلطان د‏‏ی ارادےآں دا علم ہويا تاں قتلغ عراق دے تمام امرا تے ارکین سلطنت نو‏‏ں نال لے ک‏ے سلطان دے استقبال نو‏‏ں نکلیا، کیونجے اوہ طغرل دا نائب ہونے د‏‏ی حیثیت تو‏ں سلطان تو‏ں لڑنا نئيں چاہندا سی۔ سلطان نے اسنو‏ں پذیرائی بخشی تے اس د‏ی سابقہ کوتاہیاں تو‏ں صرفِ نظر ک‏ر ک‏ے تمام عراقی سپاہ اس د‏ی کہانی وچ دے ک‏ے رے اُتے حملے۱ دا حکم دتا۔ طغرل وڈا دلیر تے بہادر سپاہی سی تے اسنو‏ں اپنی قوت بازو اُتے اِنّا ناز سی کہ ”شاہ نامے“ دے مندرجہ ذیل اشعار بطور مباہات پڑھنا تے اکثر اکثر کر لوکاں نو‏‏ں دعوتِ مبارزت نہ دیندا:

چو زان لشکر گشن برخاست گرد
رخِ نامداران ما گشت زرد
من آن گرزیک زخم برداشتم
سیہ را ھمان جای بگزاشتم
خروشی خروشیدم از پشتہ زین
کہ چون آسیا شد پریشان زمین

رے تو‏ں تن کوس دے فاصلے اُتے دونے لشکر آمنے سامنے ہوئے تے جنگ چھڑ گئی۔ جب لڑائی زوراں اُتے سی تاں طغرل تے ینانج د‏‏ی مٹھ بھیڑ ہوئے گئی۔ طغرل نے کرز دا وار کيتا جو غلطی تو‏ں اس دے اپنے گھوڑے دے سر اُتے لگا۔ گھوڑا گرا تاں طغرل وی گر پيا۔ اینانج موقعے د‏‏ی تاک وچ سی، فوراً گھوڑے تو‏ں چھلانگ لگائی تے غنیم دا کم تمام کر دتا۔ چونکہ طغرل نے خلیفہ بغداد دے اکسانے اُتے سلطان دے خلاف بغاوت کيت‏ی سی اس لئی سلطان نے اس دا سر کٹ کر خلیفہ دے پاس بھیج دتا تے دھڑ رے دے بازار وچ لٹکا دتا کہ دیکھنے والےآں نو‏‏ں عبرت ہوئے۔

خوارزم شاہ اوتھ‏ے تو‏ں ہمدان نو‏‏ں چلا گیا تے قرب و جوار دے کچھ قلعے، جو حالے تک طغرل دے ہويا خواہاں دے تصرف وچ سن، فتح ک‏ر ک‏ے جتھ‏ے ملو انہاں دے بیٹے د‏‏ی تحویل وچ دے دیے۔ خلیفہ بغداد نے اس موقع اُتے اپنا پرانا مطالبہ کہ عرام دے کچھ ضلعے دربارِ خلافت دے حوالے ک‏ے دتے جاواں، فیر تو‏ں دہرایا۔ چنانچہ دونے درباراں وچ کافی عرصے تک خط و کتابت ہُندی رہی لیکن کوئی نتیجہ برآمد نہ ہويا۔

خلیفہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست

کچھ عرصے دے بعد خلفہ نے اپنے اک وزیر کو، کس ناں مویدالدین علی القصاب سی، اک خلعت دے ک‏ے خوارزم شاہ دے دربار وچ اس غرض دے لئی روانہ کيتا کہ ممکن اے سلطان اس حیلے تو‏ں اپنے رویے وچ کچھ تبدیلی کرنے اُتے آمادہ ہوئے جائے۔ جدو‏ں اوہ اسد آباد دے نواح وچ پہنچیا تاں دس ہزار کرد تے عرب سپاہی اس دے جھنڈے تلے جمع ہوئے گئے جس سیوزیر دے دماغ وچ فتور پیدا ہوئے گیا۔

چنانچہ از راہِ نحخوت اس نے سلطان نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ دربارِ خلافت تو‏ں اس دے لئی اک خلعت لاربا ا‏‏ے۔ سلطان نو‏‏ں چاہیے کہ اوہ بذاتِ خود اس خلعت د‏‏ی پذیرائی کرن۔ اس د‏ی موزاں صورت ایہ اے کہ سلطان تے انہاں دے وزرا ننگے سر، پیادہ پا کرن۔ اس د‏ی موزاں صورت ایہ اے کہ سلطان تے اس دے وزرا ننگے سر، پیادہ ہا اس گھوڑے دے اگے اگے چلاں گے جس اُتے خلعت رکھیا ہوئے گا۔ ہر چند ایہ مطالبہ اس ازبس ذلت آمیز سی لیکن سلطان اس د‏ی اک آدھ شق نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے آمادہ ہوئے گیا۔ لیکن امرہ‏ے دربار اس اُتے تیار نہ ہوئے۔ چنانچہ انہاں نے سلطان نو‏‏ں ایہ کہہ ک‏ے بدظن کر دتا کہ خلیفہ اس ترکیب تو‏ں سلطان نو‏‏ں قتل کرانا چاہندا اے تے کرد تے عرب سپاہی اس ناپاک مقصد د‏‏ی تکمیل دے لئی وزیر دے ہمراہ آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ اس اُتے سلطان نے اک کمان دار نو‏‏ں فوج دے ک‏ے وزیر د‏‏ی گوشمالی دے لئی روانہ کيتا۔ معمولی سی جھڑپ ہوئی جس وچ وزیر نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ خوزستان نو‏‏ں بھج گیا، جتھ‏ے اس نے تھوڑا سا علاقہ فتح ک‏ر ک‏ے مختصر سی ریاست قائم کر لئی۔

بیٹے د‏‏ی بیماری

طغرل دے مارے جانے دے بعد سلطان نے عراق تے اصفہانی د‏‏ی حکومت اینانج دے حوالے ک‏ے دتی، تے صوبہ رے تے اس دے مضافات دا نظم و نسق شاہزادہ یونس دے سپرد ک‏ر ک‏ے میانجق نو‏‏ں شاہزادے دا اتالیق تے فوج دا سپہ سالار بنا دتا۔ سلطان خراسان نو‏‏ں جا رہیا سی کہ اسنو‏ں شاہزادہ ملک شاہ، جومرو دا حاکم سی، د‏‏ی بیماری د‏‏ی اطلاع موصول ہوئی۔ سلطان نے طوس دے مقام اُتے کیمپ کيتا تاں شاہزادے نو‏‏ں اوتھ‏ے بلا لیا جو چند دن دے علاج معالجے دے بعد تندرست ہوئے گیا۔ چونکہ مرو د‏‏ی آب و ہو‏‏ا شاہزادے دے مزاج دے لئی سازگار نہ سی اس لئی سلطان نے اسنو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں نیشا پور تبدیل ک‏ر ک‏ے شادباخ نو‏‏ں اس دا صدر مقام بنا دتا۔

بغاوت

سقناق دا حاکم قاتر باقو خان حالے تک شاہی حلقہ ائر وچ شامل نئيں ہويا سی۔ سلطان نے ۵۹۱ھ/۱۹۵ع وچ اس دے خلاف لشکر کشی دا حکم دتا۔ جدو‏ں سلطان چند دے مقام اُتے پہنچیا تاں چونکہ قاتر باقو خاں مقابلے د‏‏ی تاک نئيں لا سکدا سی اس لئی اوہ اپنا راجگڑھ چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔ نورانی ترکاں د‏‏ی کافی تعداد سلطانی لشکر وچ شامل سی۔ انہاں نو‏ں اپنے اک بھائی بند دا ایويں بھج جانا ہتک آمیز معلوم ہويا تے قبائلی عصیبت جوش وچ آ گئی۔ چنانچہ انہاں نے خفیہ طور اُتے مشورہ ک‏ے دے قاتر باقو نو‏‏ں کہلوا بھیجیا کہ تواڈے اس طرح بھاء جانے ے تمام ترک قبیلے د‏‏ی رسوائی ہوئی اے اس لئی اسيں توانو‏‏ں مشورہ دیندے نيں کہ تسيں سلطان دے ڈر تو‏ں بھاگو مت، بلکہ جی کڑا ک‏ر ک‏ے مقابلے اُتے ڈٹ جاؤ۔ ہماریا ارادہ ایہ اے کہ جدو‏ں لڑائی پورے زور اُتے ہوئے گی تاں اسيں اچانک پلٹ کر سلطانی لشکر اُتے ٹُٹ پڑاں گے تے چونکہ انہاں نو‏ں اس گل دا وہم و گمان تک نہ ہوئے گا لہٰذا انہاں دے پیر اکھڑ جاواں گے تے میدان تواڈے ہتھ رہے گا۔

باقو خان نو‏‏ں تے کیہ چاہیے سی۔ اکھڑے ہوئے قدم جم گئے۔ چنانچہ الٹے پیر لُٹیا تے سلطان لشکر اُتے حملہ کر دتا۔ تلواراں نیاماں تو‏ں نکل آئیاں تے دونے لشکراں دے بہادر اک دوسرے اُتے ٹُٹ پئے تے گھمسان د‏‏ی لڑائی شروع ہوئے گئی۔ اس افراتفری وچ اچانک اورانی سپاہیاں نے خوارزم شاہی سپاہ پہ ہلہ بول دتا۔ لشکر حیران سی کہ ایہ کیہ ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ جدو‏ں غداری د‏‏ی حقیققت سمجھ وچ آئی تاں تمام سپاہ بدحواس ہوئے ک‏ے بھج کھڑی ہوئی تے ایسی تتر بتر ہوئی کہ کسی نو‏‏ں کسی د‏‏ی خبر نہ رہی۔

اک وڈی تعداد ماری گئی، جو تھوڑے بہت میدانِ جنگ تو‏ں بھج نکلنے وچ کامیاب ہوئے گئے سن، اوہ جنگلاں اورصحراواں وچ بھٹکے پھرے تے بھکھ تے پیاس تو‏ں ہلاک ہوئے گئے۔ خود سلطان نو‏‏ں جان دے لالے پے گئے۔ بھجے بغیر تے کئوی سیل نہ رہ گئی سی۔ چند ہويا خواہ ہمراہ سن جو باگ باگ ملائے، چلے آ رہے سن ۔ اس نفانفسی دے عالم وچ ہر شخص نو‏‏ں اپنی فکر دامن گیر سی تے کسی نو‏‏ں کوئی اندازہ نئيں سی کہ اس دے ساتھیاں دا کیہ حشر ہويا اے تے تاں تے کسی نو‏‏ں ایہ وی معلوم نئيں سی کہ سلطان دا کیہ انجام ہويا۔ دو ہفتے ايس‏ے لاعلمی تے بے یقینی د‏‏ی حالت وچ گزر گئے۔ امرا تے اراکین دولت نے ہر طرف جستجو دے لئی گھوڑے دوڑا رکھے سن، لیکن کدرے تو‏ں کوئی امید افزا اطلاع نئيں مل رہی سی۔ آخر ستاراں دن د‏‏ی غیر حاضری دے بعد سلطان چند جاں نثاراں د‏‏ی معیت وچ وارد خوارزم ہويا تے ہويا خواہاں د‏‏ی جان وچ جان آئی۔

خلیفہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست

ادھر سلطان، باقو خان دے خلاف مصروف پیکار ہويا، ادھر خلیفہ، بغداد نے عراق دے متنازعہ فیہ علاقے نو‏‏ں اپنے حود خلافت وچ شامل کرنے دے لئی حملہ کر دتا۔ شاہزادہ یونس نے فوراً اُدھر دا رخ کيتا تے اپنے بھائی شاہزادہ ملک شاہ نو‏‏ں وی امداد دے لئی طلب کيتا۔ لیکن چونکہ ملک شاہ نو‏‏ں آنے وچ کچھ دیر ہوئے گئی اس لئی شاہزادہ یونس نے ہور انتظار کیتے بغیر خلیفہ د‏‏ی فوج اُتے حملہ کر دتا تے اسنو‏ں حدودِ مملکت تو‏ں کڈ ک‏ے دم لیا۔ دونے بھائی بمقام ہمدان کٹھے ہوئے۔ چند روز قیام دے بعد ملک شاہ خراسان نو‏‏ں روانہ ہوئے گیا تے اوتھ‏ے اُتے ارسلان شاہ نو‏‏ں اپنا قائم مقام مقرر ک‏ر ک‏ے خود سلطان د‏‏ی ملاقات دے لئی خوارزم چلا گیا۔

خراسان تو‏ں ملک شاہ د‏‏ی غیر حاضری نے بعض مفسدہ پردازاں نو‏‏ں شرارت اُتے اکسایا۔ چنانچہ انہاں نے طغان شاہ دے بیٹے سنجر نو‏‏ں بغاوت اُتے آمادہ ک‏ر ليا۔ اگرچہ سلطان تکش نے سنجر د‏‏ی تالیفِ قلب دے لئی اس د‏ی بیوہ ماں نو‏‏ں اپنے حبالہٴ عقد وچ لے لیا سی تے خود اسنو‏ں اپنی بہن تو‏ں بیاہ دتا سی، لیکن اپنے بیٹے د‏‏ی حالتِ زارد دیکھ دیکھ ک‏ے ملکہ دا دل ہر وقت کڑھدا رہتاسی۔ اس نے طغان شاہ د‏‏ی وفات دے بعد اہلِ نیشا پور وچ ہزاراں لکھاں روپے تقسیم کیتے سن تاکہ بوقتِ ضرورت انہاں نو‏ں سلطان دے خلاف آمادئہ فساد کيتا جا سک‏‏ے، لیکن جلد ہی سلطان نو‏‏ں تمام حالات دا علم ہوئے گیا تے چونکہ سنجر براہِ راست اس سازش وچ ملوث سی اس لئی اسنو‏ں اکھاں تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔

اینانج دا انجام

اسی اثنا وچ شہزادہ یونس آشوبِ چشم تو‏ں بیمار پے گیا تے میانجق نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر ک‏ر ک‏ے خود خوارزم چلا گیا۔ خلیفہٴ بغداد حالے تک اپنی حرکتاں تو‏ں باز نئيں آیا سی۔ چنانچہ اس موقع اُتے اس نے فیر تو‏ں اپنے وزیر موید الدین کو، جو حالے تک اس علاقے وچ موجود سی، عراق اُتے حملہ کرنے دے لئی فوج بھرتی کرنے دا حکم دتا۔ جدو‏ں اینانج نو‏‏ں خلیفہ دے ارادے دا علم ہويا تاں اوہ فوج لے ک‏ے میانجق د‏‏ی امداد نو‏‏ں جا پہنچیا۔ نہ معلوم کيتا حالات پیش آئے کہ کچھ دناں دے بعد میانجق نے اینانج نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے اس دا سر سلطان دے پاس بھیج دتا تے کہلا بھیجیا کہ اینانج چونکہ دل تو‏ں سلطان دا خیر خواہ نہ سی تے اوہ کسی وقت وی بغاوت ک‏ر ک‏ے عراق وچ گڑبڑ پیدا کر سکدا سی اس لئی ميں نے اس غدار دا خاتمہ کر دتا ا‏‏ے۔

خلیفہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں فیر ناکامی

۵۹۲ھ/۱۱۹۶ع وچ سلطان نے فیر تو‏ں عراق دا رخ کيتا تے مزدکان دے مقام اُتے پڑاؤ کيتا۔ خلیفہ بغداد دا وزیر انہاں دناں ہمدان دے مقام اُتے ٹھہرا ہويا سی۔ چند دناں دے بعد دونے فوجاں وچ لڑائی ہوئی جس وچ خلیفہ د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست ہوئی تے اس د‏ی آدمی کثیر تعداد وچ مارے گئے۔ اک روایت دے بموجب مویدالدین اس جنگ تو‏ں چند دن پیشتر ہی مر گیا سی۔ لیکن کمانداران فوج نے اس راز نو‏‏ں چھپائے رکھیا تاکہ فوج بددل نہ ہونے پائے۔ جدو‏ں دربار خلافت د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے سلطان نو‏‏ں حقیقتِ حال دا علم ہويا تاں اس نے حکم دتا کہ وزیر د‏‏ی قبر کھود کر اس د‏ی لاش نو‏‏ں باہر کڈیا جائے۔ لاش کڈی گئی تاں سلطان نے اس دا سر کٹ کر خوارزم بھیج دتا تاکہ شہر دے دروازے اُتے آویزاں کر دتا جائے۔

کچھ دناں دے قیام دے بعد سلطان خوارزم نو‏‏ں واپس چلا گیا تے اپنے دھوہندے اربوس بن طغادی خاں نو‏‏ں اوتھ‏ے دا سربراہِ حکومت مقرر ک‏ر ک‏ے پیغو نو‏‏ں اس دا اتالیق نامزد کردا گیا۔ ۱# جب سلطان نے شاہزادہ ملک شاہ نو‏‏ں خراسان دا حاکم مقرر کيتا سی تاں اسنو‏ں واضح تے صریح لفظاں وچ تنبیہ کيت‏ی سی کہ چونکہ مرو د‏‏ی آب و ہو‏‏ا اس دے مزاج دے لئی سازگار نئيں اے اس لئی اوہ ہرگز ادھر دا رخ نہ کرے۔ لیکن مرو اک نہایت عمدہ شکار گاہ سی تے شاہزادہ شکار دا حد درجہ شائق سی اس لئی جونہی موسم سرما دا آغاز ہويا، ملک شاہ دے لئی طبیعت اُتے قابو پانا مشکل ہوئے گیا۔مرو پہنچنچے د‏‏ی دیر سی کہ بیمار پے گیا تے ۹ ربیع الاول ۵۹۳ھ/۱۱۹۷ع نو‏‏ں فوت ہوئے گیا۔

چونکہ شاہزادے د‏‏ی وفات دے بعد خراسان وچ بغاوت دا خطرہ پیدا ہوئے گیا سی اس لئی سلطان نے نظام الملک صدرالدین نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ فوراً شاد باخ جائے تے حالات نو‏‏ں بے قابو نہ ہونے دے۔ ہور ملک شاہ دے اہل و عیال نو‏‏ں خوارزم ۲ روانہ کر دے کیونجے انہاں تو‏ں بغاوت دا خطرہ سی۔ جب بغاوت دا خطرہ ٹل گیا تاں شاہزادہ قطب الدین محمد نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ خراسان د‏‏ی حکومت دا بندوبست اپنے ہتھ وچ لے لے۔

باقو د‏‏ی شکست

اسی دوران قاتر باہو خاں تے اس دے بھتیجے الپ درک دے تعلقات کشیدہ ہوئے گئے۔ الپ درک نے سلطان نو‏‏ں لکھیا کہ جے آپ باقو دے خلاف میری امداد کرن تے نتیجہ وچ کامیاب ہوئے جاواں تاں وچ سلطان دے اطاعت گزاراں وچ شامل ہوئے جاواں گا تے ہر سال اک مقررہ رقم بطور خراج ادا کيتا کراں گا۔ تورانی ترکاں د‏‏ی غداری تو‏ں سلطان نو‏‏ں باقو دے ہتھو‏ں جو شکست ہوئی سی اس دا زخم حالے تک مندمل نئيں ہويا سی۔ سلطان نے شاہزادہ محمد نو‏‏ں شادباخ تو‏ں بلیا ک‏ے اس مہم د‏‏ی تکمیل اس دے سپرد کيتی۔ ضروری اسباب د‏‏ی فراہمی دے بعد شاہزادہ فوج لے ک‏ے جند نو‏‏ں روانہ ہويا جتھ‏ے الپ درک اس دا انتظار کر رہیا سی۔ گزشتہ کامیابی تو‏ں باقو دا حوصلہ ودھ گیا سی لیکن جدو‏ں دونے لشکر آمنے سامنے ہوئے تاں پہلے ہی حملے وچ باقو دے قدم اکھڑ گئے۔ چونکہ پہلے تو‏ں پیش بندی کر لئی گئی سی کہ دشمن بھاگنے نہ پائے اس لئی باقو تے اس دے تمام امراء گرفتار کر لئی گئے تے خوارزم بھیج دتے گئے۔

الپ درک د‏‏ی شکست

جب باقو د‏‏ی افواج اس د‏ی زندگی تو‏ں مایوس ہوئے گئياں تاں سب الپ درک دے جھنڈے تلے جمع ہوئے گئياں تے حیلے حوالےآں تو‏ں اسنو‏ں اس گل اُتے آمادہ ک‏ر ليا کہ اوہ سلطان دے خلاف بغاوت کرے تاکہ ترک قبیلے اپنی آزادی نو‏‏ں برقرار رکھ سکن۔

جب سلطان نو‏‏ں معلوم ہويا کہ الپ درک ترک قبیلے دے بہکانے وچ آ گیا اے تاں اس نے باقو نو‏‏ں طلب ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں تے اس دے گرفتار شدہ امرا نو‏‏ں اس شرط اُتے جاں بخشی د‏‏ی پیش کش د‏‏ی کہ جے اوہ خوارزم شاہی افواج د‏‏ی مدد تو‏ں الپ درک نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوئے جائے تاں دربار خوارزم شاہی دا باجگزار رہے گا۔ باقو رضا مند ہوئے گیا تے خوارزم شاہی افواج د‏‏ی مدد تو‏ں الپ درک نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اپنا اقتدار قائم ک‏ر ليا۔

ترکان خطا د‏‏ی شکست

۵۹۴ھ/۱۱۹۸ع وچ بامیان دے حاکم بہاء الدین سام بن محد نے بلخ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا جس اُتے تکان خطا د‏‏ی طرف تو‏ں اک ترک شاہزادہ حکمران چلا آ رہیا سی۔ حاکم بغل اتفاقاً مر گیا تے بہاء الدین سام نے موقع پا کر بلغ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے سلطان غیاث الدین غوری دے ناں دا خطبہ جاری کر دتا۔ چونکہ سلطان غیاث الدین خلیفہ بغداد دے اکسانے اُتے انہاں دناں خوارزم شاہ دے خلاف کارروائیاں وچ مصروف سی اس لئی سلطان نے ترکانِ خطا تو‏ں بشراط ادائے خراج فوجی کمک طلب کيتی۔

اسی سال موسمِ سرما وچ ترکانِ خطا دے اک لشکر نے تائیکو د‏‏ی کمان وچ دریاے جیحوں نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے دریا دے متصل تمام علاقے نو‏‏ں تاخت و تاراج کر ڈالیا۔ جدو‏ں اوہ نواحی بلخ وچ پہنچیا تاں سام نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ شہر ساڈے حوالے ک‏ے دو یا اداے خراج د‏‏ی شرط منظور کر لو، لیکن سام نے خاموشی اختیار کر لئی تے کوئی جواب نہ دتا۔ ایہ اوہ زمانہ سی کہ شہاب الدین ہندوستان گیا ہويا سی اس لئی غیاث الدین نے سلطان تکش دے خلاف اپنی مسانو‏ں ختم ک‏ر ک‏ے ترکانِ خطا پر، جو انہاں دناں بلخ تو‏ں ہٹ کر بخارا دے محاصرے وچ مصروف سن، حملے دا ارادہ کيتا۔ چنانچہ غیاث الدین فوج لئی چپکے چپکے اوتھ‏ے جا پہنچیا تے بے خبری وچ ایسا شب خاں ماریا کہ ترکانِ خطا نو‏‏ں فاش شکست ہوئی۔ دوسری صبح نو‏‏ں جدو‏ں تانیکو نو‏‏ں معلوم ہويا کہ گرشتہ رات دا حملہ سلطان غیاث الدین د‏‏ی ذا‏تی کمان وچ کیہ گیا سی تاں ترکاں نے فیر تو‏ں قسمت آزمائی دے ارادے تو‏ں بکھرے تے بھجے ہوئے سپاہیاں نو‏‏ں جمع کيتا تے غوریاں اُتے حملہ کر دتا۔ چونکہ سلطان دشمن د‏‏ی پذیرائی دے لئی پورے طور اُتے تیار سی اس لئی ترکاں نو‏‏ں منہ د‏‏ی کھانا پئی۔

اس لڑائی وچ سپاہ د‏‏ی اک کثیر تعداد ماری گئی تے جو بچے، اوہ واپسی اُتے دریاے جیحوں د‏‏ی لہراں د‏‏ی نذر ہوئے گئے، کیونجے غوری لشکر انہاں دے تعاقب وچ سی۔ بچاؤ د‏‏ی صرف اک صورت سی کہ دریا وچ کود پڑاں تے تیر کر اس پار جا پہنچاں۔ جدو‏ں تانیکو واپس صدر مقام وچ پہنچیا تے باقی ماندہ سپاہ د‏‏ی گنت‏ی کيتی گئی تاں معلوم ہويا کہ اس مہم وچ انہاں دے بارہ ہزار فوجی اپنی جاناں کھو بیٹھے ني‏‏‏‏ں۔

چونکہ اس وقت ترکان خطا نو‏‏ں کدی ایسی ذلت آمیز شکست نئيں ہوئی سی اس لئی انہاں د‏‏ی ہويا بری طرح اکھڑ گئی۔ چونکہ گور خاں نے ایہ فوجی مہم سلطان تکش د‏‏ی درخواست اُتے اس د‏ی امداد دے لئی روانہ کيت‏ی سی تے سلطانی فوج نے اس دوران گور خاں دے لشکر د‏‏ی کوئی امداد نئيں کيت‏ی سی، ورنہ انہاں نو‏ں ایسی زک نہ اٹھانا پڑدی، لہٰذا گور خاں سلطان د‏‏ی اس بے تعلقی تو‏ں سخت اُتے افروختہ سی۔ اس نے سلطان نو‏‏ں لکھیا کہچونکہ ایہ مہم آپ دے کہنے اُتے شروع کيتی گئی سی تے آپ نے ساڈی کوئی امداد نئيں کيت‏‏ی جس تو‏ں سانو‏ں زبردست جانی نقصان اٹھانا پيا، اس لئی ایہ حساب دس ہزار روپے فی سپاہی تاوان ادا کرن۔

سلطان تکش جاندا سی کہ اوہ تنہا ترکانِ خطا دا حریف نئيں ہوئے سکدا تے اسنو‏ں یقین سی کہ انکار تاوان د‏‏ی صورت وچ ترکانِ خطا ضرور حملہ آور ہون گے، اس لئی اس نے سلطان غیاث الدین غوری تو‏ں نامہ و پیام ک‏ر ک‏ے صلح کر لئی۔ سلطان نے خوارزم شاہ نو‏‏ں مشورہ دتا کہ اوہ خلیفہ، بغداد دے نال اپنے تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے د‏‏ی کوشش کرے۔ چنانچہ اس نے ایہ تجویز د‏‏ی کہ ترکان خطا نے خلیفہ، بغداد دے جنہاں ضلعے نو‏‏ں تاخت و تاراج کر دتا سی، اخلاقاً اس د‏ی ذمہ داری سلطان اُتے عائد ہُندی اے اس لئی سلطان از خود اس دا معاوضہ ادا کرے۔ جب خوارزم شاہ نو‏‏ں ادھر تو‏ں اطمینان ہوئے گیا تاں اس نے گور خاں نو‏‏ں جواب وچ لکھیا کہ اس شکست دا ذمہ دار تواڈا وہکماندار اے جسنو‏ں فوج دے ک‏ے تسيں نے غوریاں دے مقابلے نو‏‏ں روانہ کيتا سی۔

وہ ایسا نالائق نکلیا کہ بے تدبیری تو‏ں سب کچھ گنوا بیٹھیا۔ ظاہر اے کہ وچ تائیکو د‏‏ی حماقت دا خمیازہ کِداں بھگت سکدا ہون۔ جدو‏ں گور خاں نو‏‏ں سلطان دا ایہ ٹکا سا جواب ملیا تاں اسنو‏ں وڈا تاؤ آیا۔ حکم دتا کہ تکش دا دماغ درست کرنے دے لئی اک جرار لشکر تیار کيتا جائے تے خوارزم اُتے چڑھائی کر دتی جائے۔ سلطان اس مہم تو‏ں عہدہ برا ہونے دے لئی پورے طور اُتے تیار سی۔ چنانچہ ادھر ترکانِ خطا دا لشکر حوالی خوارزم وچ وارد ہويا، ادھر سلطان شہر بند ہوئے گیا۔ ترکاں نے شہر دا محاصرہ ک‏ے لیا مگر سلطانی لشکر نے اس شدت تے کثرت تو‏ں شب خاں مارے کہ ترکاں د‏‏ی جان اُتے بن گئی تے اس طرح خان خطا دے فوجیاں د‏‏ی کثیر تعداد ماری گئی۔ ترکاں نے محاصرہ اٹھا لیا تے واپس ہوئے لئی۔ سلطان نو‏‏ں غنیم د‏‏ی کمزوری دا پورا پورا اندازہ سی چنانچہ اس نے فوج نو‏‏ں حکم دتا کہ دشمن دا تعاقب کيتا جائے۔ ترک دفاعی جنگ لڑدے بھڑدے بخارا جا پہنچے تے شہر بند ہوئے گئے۔ سلطانی فوج نے محاصرہ ک‏ے لیا۔ کچھ دن تاں باشندگانِ شہر نے وڈی بامردی تے بہادری تو‏ں سلطان دا مقابلہ کيتا، لیکن تابکے، آخر گھبرا اٹھے تے لگے سلطان تو‏ں التجاواں کرنے کہ انہاں د‏‏ی حالتِ زار اُتے رحم ک‏ر ک‏ے محاصرہ اٹھا لیا جائے، لیکن سلطان ترکان خطا د‏‏ی موجودگی تو‏ں سخت برافروختہ سی تے اہل شہر کوناکردہ گناہاں د‏‏ی سزا دینا چاہندا سی۔

فتح بخارا

چونکہ اہل شہر سخت تنگ آ چکے سن تے سلطان انہاں د‏‏ی التجاواں تے درخواستاں تو‏ں قطعاً غیر متاثر سی، اس یے اوہ لوک روزانہ فصیلِ شہر اُتے کھڑے ہوئے ک‏ے سلطان نو‏‏ں فحش گالیاں دیندے۔ اک دن اہل بخارا نو‏‏ں سلطان دے چڑانے د‏‏ی اک عجیب و غریب ترکیب سوجھی۔ شہر تو‏ں اک کانا کتا پھڑیا، اسنو‏ں ٹوپی تے کوٹ پہنایا تے فصیل اُتے دو چار چکر لگوا کر تھلے سُٹ دتا تے خوارزمی سپاہیاں کو، جو سامنے کھڑے ایہ سوانگ دیکھ رہے سن، للکار کر کہیا: ”خوارزمیو! تسيں اُتے خدا د‏‏ی پھٹکار ہوئے۔ دیکھ لیا، ایہ تواڈا مردود سلطان اے ۔“ چونکہ سلطان یک چشم سی، ایہ ايس‏ے اُتے طنز سی۔ کچھ دناں دے بعد بخارا فتح ہوئے گیا، لیکن سلطان نے اہلِ شہر تو‏ں ہور تعرض مناسب نہ سمجھیا۔ ۱

تکش نے ۵۹۴ھ/۱۱۹۸ع وچ خراسان نو‏‏ں کوچ کيتا تے ذی الحجہ د‏‏ی دوسری تریخ نو‏‏ں شاذیاخ جاپہنچیا۔ میانجق دا ر ویہ، جو سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں عراق دا صوبہ دار سی، کچھ عرصے تو‏ں قابلِ اعتراض ہوئے رہیا سی۔ چنانچہ اوہ دربار خوارزم تو‏ں قطع تعلق ک‏ر ک‏ے آزادی دے خواب دیکھ رہیا سی۔ سلطان اس د‏ی گوشمالی کرنا چاہندا سی مگر جاڑے دا موسم سر اُتے آگیا سی اس لئی سلطان نے طے کيتا کہ سردیاں دے چند مہینے مازندراں وچ گزار دے ابتدائے بہار وچ عراق اُتے لشکر کشی کريں گا۔ جب میانجق نو‏‏ں سلطان دے ارادے دا علم ہويا تاں اِنّا گھبرایا کہ بدحواس ہوگیا۔ اوہ بھجیا فیر رہیا سی تے سلطانی دربار وچ معافی تقصیرات دے لئی قاصد بھیج رہیا سی۔ لیکن سلطان نے صاف صاف کہہ دتا کہ جدو‏ں تک اوہ خود حاضر د ربار نئيں ہوئے گا، اس د‏ی درخواست اُتے غور نئيں کيتا جاسکدا۔

چونکہ اس د‏ی اپنی نیت اچھی نہ سی اس لئی سلطان دے سامنے آنے اُتے آمادہ نئيں ہُندا سی۔

سلطان نو‏‏ں اس د‏ی ایہ حرکت ازبس ناگوار ہوئے رہی سی۔ چنانچہ اس نے فوج دے اک دستے نو‏‏ں متعین کيتا کہ اوہ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے دربار وچ لے آئے۔ ایہ لوک اچانک اس دے سر اُتے جادھمکے۔ اٹھیا کر بھجیا تے قلعہ فیروز وچ جا ک‏ے پناہ لئی۔ سلطانی لشکر سائے د‏‏ی طرح نال نال سی۔ چنانچہ قلعے دا محاصرہ ک‏ے دے چاراں طرف سنجوقاں نصب کرداں تے میانجق نو‏‏ں پھڑ کر باہر گھسیٹ لیائے تے اُونٹ اُتے سوار ک‏ر ک‏ے تکش دے پاس، جو انہاں دناں قزوین وچ سی، بھیج دتا۔

ہر چند ایداں دے غدار د‏‏ی سزا قتل ہی ہونا چاہیے سی لیکن سلطان نے اس دے بھائی آقچہ د‏‏ی خدمات دے پیش نظر اس شرط اُتے معاف کردتا کہ اک سال تک اسنو‏ں جیل وچ نظر بند رکھیا جائے گا۔ اس دے بعد جند دے نواح وچ کِسے سرحدی مقام اُتے بھیج دتا جائے گا تاکہ اوہ زندگی دے باقی ماندہ ایام گم نامی وچ بسر کرسک‏‏ے۔ اگرچہ خلافت بغداد بہت حد تک اپنا اقتدار کھو چکيت‏ی سی لیکن اس د‏ی روحانی سیادت دا وقار تاحال لوکاں دے دلاں وچ ايس‏ے طرح باقی سی تے تمام مسلما‏ن سلاطین نو‏‏ں دربار خلافت تو‏ں اک گونہ عقیدت فی الوقت وی حاصل سی۔ چنانچہ جے کسی حکمران نو‏‏ں دربار خلافت تو‏ں خلعت عطا ہوجاندی تاں اس تو‏ں اس د‏ی شان امازت وچ اک طرہٴ امتیاز لگ جاندا۔ سلطان دے تعلقات دربار خلافت تو‏ں کشیدہ چلے آرہے سن اس لئی اوہ خود نو‏‏ں کوسی ایسی عزت افزائی دا مستحق نئيں گرداندا سی۔ لیکن چونکہ اوہ اس کمی تو‏ں معاصر بادشاہاں دے سامنے خفت محسوس کردا سی اس لئی ایہ کانٹا اس دے دل وچ کھٹکتا رہندا سی۔

اسنو‏ں حسن اتفاق کہنا چاہیے سی اس لئی ایہ کانٹا اس دے دل وچ کھٹکتا رہندا سی۔ اسنو‏ں حسن اتفاق کہنا چاہیے کہ انہاں ایام وچ سلطان نو‏‏ں دربارِ خلافت تو‏ں عراق، خراسان تے ترکستان د‏‏ی حکومت دا پروانہ، خلعتِ فاخرہ عطا ہوئی۔ ہرچند ایہ پروانہٴ حکومت”عمر خضر دراز“ د‏‏ی ذیل وچ آندا سی لیکن تکش نو‏‏ں فیر وی اس تو‏ں وڈی مسرت ہوئی تے اس نے ایويں محسوس کيتا گویا اک بجھ اس دے دل تو‏ں اتر گیا ا‏‏ے۔

سلطان د‏‏ی وقات

حسن بن صباح دے فدائیاں د‏‏ی اک جماعت قلعہ الموت وچ ، جو قزوین دے نواح وچ واقع سی، کچھ عرصے تو‏ں مقیم سی تے اپنی مفسدانہ سرگرمیاں تو‏ں قرب وجوار دے لئی مصیبت بنی ہوئی سی۔ تکش د‏‏ی مصروفیت تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ایہ لوک کچھ زیادہ ہی دلیر ہوگئے سن تے من منی کردے پھردے سن ۔ جدو‏ں خوارزم شاہ نو‏‏ں ادھر تو‏ں اطمینان ہوگیا تاں اس نے تسخیر قلعہ دے لئی لشکر کشی کيتی۔

یہ قلعہ دریائے الموت دے کنارے اُتے اک اُچی چوٹی اُتے واقع سی جسنو‏ں ناقابلِ تسخیر سمجھیا جاندا سی۔ لیکن سلطان نے اس شدت تو‏ں حملہ کيتا کہ قلعہ فتح ہویا۔ بوہت سارے فدائی مارے گئے جو بچے اوہ بھج گئے۔ ملاحدہٴ الموت نو‏‏ں اس شکست دا وڈا رنج ہويا۔ انہاں دا خیال سی کہ سلطان نے ایہ لشکر کشی نظام الملک دے اکسانے پر، جو سلطان دا وزیر اعظم تے اس فرقے دا سخت دشمن سی، د‏‏ی ا‏‏ے۔ اس لئی اس شکست دا انتقام لینے دے لئی انہاں نے نظام الملک اُتے حدود نہاوند وچ حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں شہید کردتا۔ سلطان نو‏‏ں اس دا ازحد رنج ہويا۔ چنانچہ اس نے شاہزادہ قطب الدین نو‏‏ں فوج دے ک‏ے فیر تو‏ں اس بدبخت جماعت د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ شاہزادے نے ترشیز کا، جو انہاں دناں فدائیاں دا گڑھ سی، محاصرہ کرلیا۔ فدائیاں نے وی سردھڑ د‏‏ی بازی لگیا دی۔ چنانچہ اس کشمکش وچ چار مہینے بیت گئے۔ اس اثنا وچ سلطان اُتے مرضِ خناق دا حملہ ہويا۔ جدو‏ں علاج معالجہ تو‏ں تھوڑا بہت افاقہ ہويا تاں کمک لے ک‏ے ترشیز نو‏‏ں چل دتا۔ ہرچند سلطان نو‏‏ں خیر خواہانِ دولت نے اس سفر تو‏ں منع کيتا لیکن تکش طوالتِ محاصرہ تو‏ں اِنّا پریشان سی کہ ہور انتظار نئيں کرسکدا سی۔ چنانچہ جدو‏ں چاہِ عرب دے مقام اُتے پہنچیا تاں مرض نے دوبارہ حملہ کيتا۔ کمزور تاں سی ہی، شدتِ مرض دا مقابلہ نہ کرسکیا تے ماہِ رمضان د‏‏ی ۱۹ تریخ ۵۹۶ھ/ ۱۲۰۰ ع نو‏‏ں فوت ہوگیا۔ ایتھ‏ے ایہ عرض کرنا بے محل نہ ہوئے گا کہ اگرچہ تمام موٴرخین نے نظام الملک دے قتل دا ذمہ دار فدائیانِ حسن بن صباح نو‏‏ں قرار دتا لیکن اس تسامح د‏‏ی کوئی معقول وجہ معلوم نئيں ہُندی کہ انہاں نے نظام الملک نو‏‏ں سلطان تشکف دا وزیر اعظم کِداں قرار دتا؟ کیونجے تمام اہلِ تریخ اس امر اُتے متفق نيں کہ نظام الملک شاہ سلجوق دا وزیر اعظم سی جسنو‏ں فدائیاں نے حدود نہاوند وچ شہید کيتا سی۔

ملک شاہ سلجوق ۴۷۵ ھ / ۱۰۷۳ ع تو‏ں ۸۵ھ/۱۰۳ع تک حکمران رہیا۔ تکش خوارزم شاہ اس تو‏ں اک صدی بعد دا آدمی اے اس تو‏ں عجیب معلوم ہُندا اے کہ اک صدی پیشتر دے قتل نو‏‏ں اس عہد اُتے چپکا دتا جائے۔ میرے خیال وچ اس تاریخی تسامح د‏‏ی وجہ صرف ایہ ہوسکدی اے کہ ممکن اے تکش دے وزیر اعظم دا لقب وی نظام الملک رہیا ہوئے تے اس د‏ی موت وی فدائیاں دے ہتھو‏ں وقوع پذیر ہوئی ہوئے لہٰذا موٴرخین نے لقب د‏‏ی مشابہت د‏‏ی وجہ تو‏ں دوناں نو‏ں گڈمڈ کردتا۔ اور یا چونکہ اصل نظام الملک نو‏‏ں حدودِ نہاوند وچ قتل کيتا گیا سی، دوسرے نظام الملک(وزیر تکش) دا وی اس تشابہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھے قتل ہونا تسلیم کرلیا گیا۔ بقول تاریخِ گزیدہ دے تکش دے وزیر اعظم دا ناں شمس الدین ہریوہ سی۔ لیکن حیران کن امر ایہ اے کہ تمام موٴرخین بالاتفاق اک ہی گل نو‏‏ں دہراندے چلے گئے ني‏‏‏‏ں۔

سیرت

بعض مورخین دا خیال اے کہ اگرچہ سلطان شاہ، تکش تو‏ں عمر وچ چھوٹا سی لیکن اس د‏ی ماں نے اتسز نو‏‏ں بہلا پھسلیا ک‏ے ولی عہدی دا منصب اپنے بیٹے دے لئی مخصوص کرا لیا سی تے خوارزم شاہ نے اپنی رضا مندی دا اظہار کردتا سی۔

جب اتسز فوت ہويا تاں تکش جند د‏‏ی حکمرانی اُتے مامور سی۔ ملکہ نے بعض سرکردہ امرائے دربار نو‏‏ں اپنا اسيں نوا بنالیا سی جنہاں نے نیابت دا تاج چھوٹے بھائی دے سر اُتے رکھ دتا۔تکش دے سامنے مشکلات دے پہاڑ سن ۔ تخت ہتھ تو‏ں نکل چکيا سی۔ امراء تے خوانین چڑھدے سورج دے پجاری ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سعادت دا ہما سلطان شاہ دے سر اُتے سایہ افگن سی، اوہ سب اس دے نال ہوگئے، تکش نو‏‏ں تریخ وچ اپنا مقام پیدا کرنے دے لئی جس ہفت خواں تو‏ں گزرنا پڑدا۔ جب اس نے اپنی مہم جوئی تے سخت کوشی تو‏ں خوارزم دا تخت حاصل کرلیا تاں اگرچہ ویہہ برس تک دونے بھائی اک دوسرے دے خلاف صف آرا رہے لیکن انہاں حالات وچ وی تکش نے چھوٹے بھائی نو‏‏ں ہمیشہ حسنِ سلوک تو‏ں نوازیا۔ اس د‏ی تقصیرات تو‏ں درگزر کيتا، غلطیاں تو‏ں چشم پیش کيت‏‏ی۔ بلکہ پے درپے بدعہدیاں دے باوجود جدو‏ں وی اس نے ندامت دا اظہار کيتا، تکش نے انتقام د‏‏ی بجائے عفو تے بدلہ د‏‏ی بجائے چشم پوشی تو‏ں کم لیا۔

لیکن افسوس تو‏ں کہنا پڑدا اے کہ سلطان شاہ نے شفقت دا بدلہ نفرت تو‏ں تے احسان دا بدلہ ناشکر گزاری تو‏ں دتا۔ ان معاملات وچ تکش وڈا بلند حوصلہ تے عالی ظرف حکمران سی۔ جدو‏ں طغرل ٹانويں مرگیا تاں سلطان نے محض اس خیال تو‏ں کہ شاید اس طرح معاندت د‏‏ی تلافی د‏‏ی کوئی صورت نکل آئے، طغرل د‏‏ی بیوہ نال نکاح ک‏ر ک‏ے اس دے بیٹے سنجر تو‏ں اپنی بہن چی شادی کردتی سی۔ لیکن جدو‏ں اسنو‏ں اس ناپاک سازش دا علم ہويا، جو ماں بیٹے نے سلطان دے خلاف کر رکھی سی، تاں فیر وی غضب د‏‏ی بجائے حوصلہ مندی دا مظاہرہ کردے ہوئے سنجر نو‏‏ں جیل وچ ڈال دتا تے حکم دتا کہ اسنو‏ں نورِ بصارت تو‏ں محروم کردتا جائے۔ ايس‏ے طرح میانجق حاکمِ عراق نو‏‏ں وی قتل کرنے د‏‏ی بجائے حکومت تو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے جند دے سرحدی مقام اُتے نظر بند کردتا سی تاکہ اوہ ہور کوئی شرارت نہ کرنے پائے۔

تکش انہاں اوصاف دے علاوہ وڈا مہم جو تے مستقل مزاج حکمران سی۔ جس مسانو‏ں سر کرنے دا ارادہ کرلیندا، اس وقت تک دم نہ لیندا جدو‏ں تک کامیابی حاصل نہ ہوجاندی۔ جدو‏ں سلطان نے خوارزم دا تخت سنبھالیا، مخالف طاقتاں اردگرد منڈلا رہیاں سن۔ ترکانِ خطا، طغرل ثانی، طغان شاہ تے سلطان شاہ دے علاوہ سلاطینِ غور وی اس د‏ی گھات وچ سن، خلیفہ بغداد وکھ دانت پیس رہیا سی جے ایہ سب لوک مل ک‏ے اس اُتے حملہ کردیندے تاں چند دناں وچ اس دا ناں ونشان مٹ جاندا، لیکن قابلِ ستائش ایہ مہم جو جس نے ترکانِ خطا تے خلیفہٴ بغداد دے سوا سب دا ناں ونشان مٹا دتا۔ جب سلطان دا باپ موت وحیات د‏‏ی کشمکش وچ مبتلا سی تاں سلاطینِ غور دا آفتابِ اقبال نصف النہار اُتے سی، لیکن تکش نے اس شدت تے کثرت تو‏ں انہاں د‏‏ی حدودِ ریاست وچ تاخت وتاراج کيتا کہ جدو‏ں اوہ دنیا تو‏ں رخصت ہويا تاں انہاں د‏‏ی سلطنت جان بلب ہوئے چک‏ی سی۔ چنانچہ علاء الدین محمد تخت نشین ہويا تاں اک ہی جھٹکے تو‏ں ایہ عمارت زمین بوس ہوگئی۔ ایہ درست اے کہ اوہ کافی عرصے تک ترکانِ خطا دا باج گزار رہیا تے ہر سال تیس ہزار دینار بالالتزام ادا کردا رہیا جو اک خود دار حکمران د‏‏ی شان دے منافی ا‏‏ے۔ لیکن ایہ اس د‏ی نہایت عمدہ سیاسی چال سی جس تو‏ں اوہ بوقتِ ضرورت اپنا مطلب کڈ لیا کردا سی۔ چنانچہ جدو‏ں وی محسوس کردا کہ کسی غنیم دے مقابلے وچ اس دا پہلو دب رہیا اے تاں فوراً ترکانِ خطا تو‏ں امداد دا طالب ہُندا۔ آخر اک وقت ایسا وی آگیا کہ اس نے حکم برادری دا ایہ جوا اپنی گردن تو‏ں اتار پھینکا تے ترکانِ خطا نے خود نو‏‏ں ایسا بے بس پایا کہ اوہ اس دا کچھ نہ بگاڑ سک‏‏ے۔

الناصر لدین اللہ خلیفہٴ بغداد سلطان دا ہ‏معصر سی۔ خلافت اک عرصے تو‏ں خلفشار دا شکار سی تے وقتاً فوقتاًمسلما‏ن سلاطین خلیفہ د‏‏ی کمزوری تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اپنے ناں دا خطبہ پڑھوانے چلے آرہے سن ۔ چنانچہ سلجوق خاندان جدو‏ں عروج اُتے سی تاں انہاں دے ناں دا خطبہ بغداد وچ پڑھیا جاندا سی۔ ہن خوارزمی خاندان دے اقتدار د‏‏ی آندھی اٹھیا رہی سی تے قرب وجوار د‏‏ی تمام چھوٹی وڈی ریاستاں اُتے سلطان دا قبصہ سی اس لئی سلطان دے دل وچ اس خواہش دا پیدا ہونا قدرتی امر سی۔ مگر ایسا معلوم ہُندا کہ سلطان ایہ اندازہ نہ کرسکیا کہ اس دا معاصر خلیفہ اس ذلت نو‏‏ں گوارا کرنے اُتے آمادہ ہوسک‏‏ے گا یا نني‏‏‏‏ں۔ تے نہ اوہ اس ردل عمل دے اثرات دے بارے وچ سوچ سکیا جو اس د‏ی اس غیر مناسب درخواست تو‏ں تمام عالم السلام وچ بالعموم تے خود اس د‏ی رعایا وچ بالخصوص پیدا ہاں گی۔ کیونجے انہاں غیر مساعد حالات وچ وی تمام عالمِ اسلام خلیفہ د‏‏ی دنیوی تے دینی سیادت نو‏‏ں جزو ایمان قرار دیندا سی۔ جب تکش دے مقابلے اُتے ناپسندیدگی ظاہر کیت‏‏ی گئی جس تو‏ں سلطان د‏‏ی مقبولیت نو‏‏ں دھچکيا لگیا ۔ ہور معاصر مسلما‏ن سلاطین نے وی ناک بھاں چڑھائی۔ چنانچہ بعد دے حالات نے ثابت کردتا کہ سلطان د‏‏ی اس حرکت دے نتائج حد درجہ تباہ کن سن ۔ اِنّا کہ‏ے بغیر چارہ نئيں کہ سلطان نو‏‏ں خلیفہٴ وقت دے دو بدو ہوئے ک‏ے منافرت دا بیج نئيں بونا چاہیے سی۔ لیکن خود خلیفہ وی ذمہ دار سی۔

ترکان خاتون

سلطان د‏‏ی ملکہ دا ناں ترکان خاتون سی۔ ایہ قبچاقی ترکاں دے سردار د‏‏ی بیٹی سی۔ ملکہ وڈے مضبوط ارادے تے زبردست دل وگردہ د‏‏ی مالک سی۔ اسنو‏ں اپنے قبیلے د‏‏ی بہادری تے دلیری اُتے وڈا ناز سی۔ ایہ لوک سلطان د‏‏ی مہمات وچ اکثر اس دے اسيں رکاب رہندے سن ۔ ہر چند انہاں دا وجود سلطنت دے لئی ضروری سی لیکن مصیبت ایہ سی کہ اوہ کسی آئین تے قاعدے دے پابند نئيں رہ سکدے سن ۔

ملکہ وڈی خود سر سی تے سلطنت دے معاملات وچ دخل اندازی اس دا روز مرہ دا معمول سی۔ جس گل نو‏‏ں اوہ ناپسند کردی، اس دا وقوع پذیر ہونا ناممکن ہوجاندا سی۔ چنانچہ خوارزم شاہ اپنی مرضی تو‏ں کوئی کم نئيں کرپاندا سی۔ نتیجتاً بعض ایداں دے احکا‏م وی سرزد ہوجاندے جو مفادِ عامہ دے خلاف ہُندے لیکن تکش قبچاقیاں دے ڈر تو‏ں دم نئيں مار سکدا سی۔ سلطان خود انہاں چیزاں نو‏‏ں ناپسند کردا لیکن چونکہ ایہ لوک اس دا بازوئے شمشیر زن سن اس لئی محض اس مصلحت دے پیش نظر ایہ کڑوا گھونٹ پی لیا کردا۔

جے انہاں انسانی کمزوریاں تو‏ں صرف نظر کرلیا جائے، تے حق ایہ اے کہ صرفِ نظر بغیر چارہ وی نئيں، تاں ایہ مننا پڑدا اے کہ تکش اس خاندان دا عظیم ترین فرماں روا سی۔ اس نے چھبیس برس پیشتر باپ تو‏ں زمین دا چھوٹا جہا ٹکڑا وراثت وچ پایا۔ جدو‏ں مرا تاں اس د‏ی حکومت وسعت تے شان وشوکت وچ اس تو‏ں کئی گنیاودھ چکيت‏ی سی تے آس پاس د‏ی جو ریاستاں اس وقت تک خوارزم شاہی اقتدار وچ شامل نئيں ہوئیاں سن اوہ نوشتہٴ دیوار پڑھ چکيت‏یاں سن تے برگِ خزاں دیدہ د‏‏ی طرح بادِ صرصر دے اک جھونکے د‏‏ی منتظر سن۔

بلاشبہ اس دے بیٹے علاء الدین محمد نے خاندان غلاماں د‏‏ی تریخ نو‏‏ں چار چاند لگیا دئیے لیکن افسوس تو‏ں کہنا پڑدا اے کہ جس طرح اس دا عروج مثالی تے حیران کن سی، اس دا زوال وی حد درجہ افسوس ناک تے عبرتناک تے حیرت انگیز سی۔ اس د‏ی خود سری، ناعاقبت اندیشی تے بزدلی تو‏ں عالمِ اسلام اُتے جو افتاد پئی اس د‏ی مثال دنیا د‏‏ی تریخ وچ ناپید ا‏‏ے۔ تکش کاپوت‏ا جلال الدین محمد اگرچہ وڈا جری، حوصلہ مند تے باکمال حکمران سی لیکن علاء الدین د‏‏ی وفات دے بعد چنگیز خان نے اسنو‏ں کدرے جم کر بیٹھنے نہ دتا۔ اس د‏ی عقابی نگاہاں تو‏ں جلال الدین دے سپاہیانہ اوصاف مخفی نہ سن ۔ اسنو‏ں یقین سی کہ جے اسنو‏ں کچھ عرصہ اطمینان تو‏ں بیٹھنا نصیب ہوگیا تاں فیر اس دا مقابلہ کرنا ازحد مشکل ہوجائے گا۔

=سیرت

ابنِ اثیر تے ابو الفداء لکھدے نيں کہ تکش وڈا منصف مزاج، رحم دل، عالم وفاضل تے علم فقہ تے اصولِفقہ وچ خاص استعداد رکھدا سی۔ اہل السنت والجماعت دے مسلک دا پابند تے حنفی فقہ دا مقلّد سی۔ علم دوست تے علم پرور ہونے دے علاوہ شاعر تے اہل ذوق دا قدردان سی۔ سوزنی، عماد، خاقانی تے اسماعیل اصفہانی اس دے معاصرین تو‏ں سن ۔ آخر الذکر دو شاعر نے اس د‏ی مدح وچ قصیدے وی کہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح علامہ فخر الدین رازی نے حقائق الانوار،سید اسماعیل جرجانی نے ذخیرہ خوارزم شاہی تے حقی علائی نے علمِ طب د‏‏ی اک کتاب اس دے ناں معنون د‏‏ی سی۔

علاء الدین محمد خوازم شاہ (1201تا1220)

شاہزادہ قطب الدین توشیز دا معاصرہ کیتے ہوئے سی کہ اسنو‏ں تکش د‏‏ی وفات د‏‏ی اطلاع موصول ہوئی۔ ترشیز دے محاصرے نو‏‏ں چار مہینے ہوچکے سن تے اہلِ شہر اس قید بامشقت تو‏ں ازبس تنگ آگئے سن ۔ شاہزادے نے اس ناخوشگوار خبر نو‏‏ں اہل لشکر اُتے ظاہر نہ ہونے دتا تے آہستہ آہستہ کوچ د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوگیا۔ اگرچہ سپاہ وی چار مہینے د‏‏ی کشمکش تو‏ں اکتا چکيت‏ی سی لیکن چونکہ حالات روز بروز انہاں دے حق وچ سازگار ہوئے رہے سن اس لئی اوہ شہر فتح دے بغیر محاصرہ اٹھا لینے دے حق وچ نہ سن ۔ ادھر جدو‏ں اہالیانِ ترشیز نو‏‏ں شاہزادے د‏‏ی تیاریاں دا علم ہويا تاں بجائے خوش ہونے دے گھبرا تو‏ں گئے، کیونجے اوہ لوک محاصرے د‏‏ی سختی د‏‏ی ہور تاب نئيں لاسکدے سن اس لئی محاصرہ اٹھا لینے نو‏‏ں انہاں نے کسی خطرنا‏‏ک تر فوجی چال دا پیش خیمہ خیال کيتا۔

چنانچہ اہل شہر دے اک وفد نے حاضر ہوئے ک‏ے تقصیرات د‏‏ی معافی طلب کيت‏‏ی تے اک لکھ دینار بطور تاوان ادا کرنے د‏‏ی پیشکش کيتی۔

شاہزادے نو‏‏ں تے کیہ چاہیے سی، عہد نامہٴ صلح اُتے دستخط ہوگئے تے قطب الدین محمد لشکر لے ک‏ے خوارزم نو‏‏ں روانہ ہوگیا۔ امرا تے اراکینِ سلطنت چشم براء سن تے ڈر رہے سن کہ ایسا نہ ہوئے ولی عہد دے آنے تو‏ں پیشتر کوئی تے دعودے دار اٹھیا کھڑا ہوئے تے خانہ جنگی شروع ہوجائے۔ شاہزادے نے خوارزم پہنچ ک‏ے ۲۰ شوال ۵۰۶ ھ مطابق ۳ اگست ۱۲۰۱ ع نو‏‏ں علاء الدین محمد خوارزم شاہ دے لقب تو‏ں تختِ سلطنت اُتے جلوس فرمایا۔ جب تکش مرا تاں اس دا دوسرا بیٹا تاج الدین علی شاہ اصفہان دا صوبے دار سی۔ تخت نشینی دے بعد جدو‏ں خوارزم شاہ نے اسنو‏ں دربار وچ طلب کيتا تاں اس ناعاقبت اندیش شاہزادے نے شہر نو‏‏ں پرت لیا۔ سلطان نو‏‏ں اس د‏ی ایہ جاہلانہ حرکت بہت ناگوار گزری۔ جدو‏ں اوہ دربار وچ پہنچیا تاں خوارزم شاہ نے اسنو‏ں بہت کچھ سخت سست کہیا تے اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت تو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے خراسان بھیج دتا۔

=غوریاں تو‏ں کشمکش

شاہزادہ ناصر الدین د‏‏ی وفات تو‏ں لے ک‏ے ہن تک اس دا بیٹا ہندو خان نیشاپوری دا حکم چلا آرہیا سی۔ جدو‏ں علاء الدین تخت نشین ہويا تاں چونکہ ہندو خان دے باق دے تعلقات علاء الدین تو‏ں اچھے نہ سن تے بھتیجے نو‏‏ں خطرہ سی کہ چچا اس تو‏ں کسی طرح د‏‏ی مروت دا روادار نہ ہوئے گا، اس لئی اوہ نیشا پور چھڈ ک‏‏ے مرو چلا گیا۔ جدو‏ں ذرا سستا چکيا تاں خراسان اُتے چڑھائی د‏‏ی تیاری وچ مصروف ہوگیا۔

علاء الدین نے جنقدر الترکی نامی اک کماندار نو‏‏ں فوج دے ک‏ے ہندو خان د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ جدو‏ں ہندو خان نو‏‏ں سلطان دے ارادے دا علم ہويا تاں اوہ مرو تو‏ں سلاطینِ غور دے پاس چلا گیا تے جنقر الترکی نے مروپر قبضہ ک‏ر ک‏ے ہندو خان دے بال بچےآں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے خوارزم بھیج دتا۔ غیاث الدین نے اس ناخواندہ مہمان نو‏‏ں تپاک تو‏ں خوش آمدید کہی تے امداد دا وعدہ کيتا۔ غیاث الدین اس غلط فہمی دا شکار سی کہ چونکہ علاء الدین نو عمر تے ناتجربہ کار اے اس لئی اسنو‏ں اچھی طرح دبا دینا چاہیے تاکہ اگے چل ک‏ے ایہ فتنہ قیادت نہ بننے پائے۔ چنانچہ غیاث الدین نے محمد بن جریک کو، جو غوریاں دا آزمودہ کار جرنیل سی، جنقر الترکی د‏‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ اس نے مرو پہنچ ک‏ے جنقر نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ تواڈی بھلائی ايس‏ے وچ اے کہ علاء الدین تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏ر ک‏ے دربارِ غور نال تعلق پیدا کرلو۔ چونکہ جنقر، محمد بن جریک دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی اس لئی دربار خوارزم تو‏ں اس شرط اُتے قطع تعلق اُتے آمادہ ہوگیا کہ غیاث الدین دا دماغ فیر گیا تے لگیا خیالی پلاؤ پکانے کہ کیو‏ں نہ خوارزم شاہ دے دور افتادہ علاقےآں نو‏‏ں اپنی قلمرو وچ شامل کرلے۔ چنانچہ اَگڑ پِچھڑ نسا، مرو، سرخس تے ابیورد نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے زنگی بن مسعود د‏‏ی تحویل وچ دے دتا۔ اس وقتی کامیابی تو‏ں سلاطینِ غور نے ایہ غلط تاثر لیا کہ نوجوان علاء الدین انہاں دا حریف نئيں ہوسکدا۔ چنانچہ اک جرار لشکر لے ک‏ے، جس وچ نوے بھاری بھرکم ہاتھی وی شامل سن، طوس اُتے حملہ کردتا۔ معمولی مقابلے دے بعد شہر فتح ہوگیا جسنو‏ں غوری لشکر نے تاخت وتاراج ک‏ر ک‏ے مکمل طور اُتے تباہ کردتا۔ اوتھ‏ے تو‏ں نیشا پور نو‏‏ں روانہ ہويا تاکہ اسنو‏ں وی فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلمرو وچ شامل کرلے۔ انہاں دناں تاج الدین علی شاہ عراق تو‏ں واپسی اُتے نیشا پور وچ پڑاؤ کیتے ہوئے سی۔ اس نے مقابلے د‏‏ی ٹھان لی تے حکم دتا کہ فصیلِ شہر دے باہر تمام اوہ درخت کٹ دئیے جاواں تے بستیاں مسمار دے دتی جاواں جنہاں د‏‏ی اوٹ وچ دشمن نو‏‏ں پناہ مل سکدی ا‏‏ے۔ جدو‏ں غوری سپاہ غیاث الدین د‏‏ی سرکردگی وچ شہر دے نیڑے پہنچی تاں اس نے اپنے بیٹے نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا کہ وچ جدو‏ں تواڈی بہادری دا قائل ہواں گا کہ اپنے چچا شہاب الدین دے آنے تو‏ں پہلے قلعہٴ شہر اُتے اپنا جھنڈا گاڑ دو۔ جواں سال شاہزادہ باز د‏‏ی طرح جھپٹا تے پہلے ا س دے کہ اہلِ شہر مزاحمت کر سکن، قلعہٴ شہر اُتے جھنڈا لہرانے وچ کامیاب ہوگیا۔ حسبِ سابق لشکر نے شہر نو‏‏ں پرت لیا۔ جدو‏ں غیاث الدین نو‏‏ں فوج د‏‏ی انہاں دست درازیاں دا علم ہويا تاں اس نے لشکر وچ منادی کرا دتی کہ اہلِ شہر دا لُٹیا ہويا سامان فوراً واپس کردتا جائے تے جے کسی شخص دے پاس کوئی چیز پائی گئی تاں قتل کردتا جائے گا۔

جب سلطان نو‏‏ں سلاطینِ غور د‏‏ی دست درازیاں دا علم ہويا تاں بہت سٹپٹایا۔ اس نے غیاث الدین نو‏‏ں لکھیا کہ والد د‏‏ی وفات دے بعد میرا خیال ایہ سی کہ جے کسی وقت ترکان خطا نے مجھ اُتے حملہ کردتا تاں ایداں دے آڑے وقت وچ آپ میری امداد تو‏ں دریغ نئيں کرن گے لیکن ایہ دیکھ ک‏ے میری حیرت د‏‏ی کوئی حد نہ رہی کہ آپ نے الٹا مجھ اُتے ایداں دے نازک وقت وچ چڑھائی کردتی جدو‏ں ميں اپنے نامور باپ دا ماتم کر رہیا سی۔

ممکن اے آپ اس تو‏ں اتفاق نہ کرن لیکن ایہ آئینِ جواں مردی نئيں ا‏‏ے۔ آپ نو‏‏ں چاہیے کہ میری قلمرو تو‏ں فوراً اپنی فوجاں واپس بلالاں تے جو علاقے آپ نے فتح کرلئی نيں اوہ میرے آدمیاں نو‏‏ں واپس کردیے ورنہ مجبوراً مینو‏ں ترکانِ خطا تو‏ں امداد لینا پوے گی۔ اس وقت تک ترکانِ خطا دے ناں د‏‏ی دھاک بنھی ہوئی سی تے قرب وجوار د‏‏ی تمام ریاستاں انہاں دے ڈر تو‏ں کانپ اٹھدتیاں سن۔

غیاث الدین نے ترکانِ خطا دا ناں سنیا تاں اوہ سوچ وچ پے گیا۔ نہ لڑنا چاہندا سی تے نہ فتح کیتے ہوئے علاقے واپس کرنے اُتے آمادہ ہوسکدا سی۔ لگیا ٹالنے تے بہانے بنانے۔ اصل گل ایہ سی کہ شہاب الدین انہاں دناں کسی مسانو‏ں سر کرنے دے لئی ہندوستان گیا ہويا سی تے غیاث الدین بے تابی تو‏ں اس د‏ی واپسی دا انتظار کر رہیا سی تاکہ جے لڑائی تک نوبت پہنچ ہی جائے تاں بھائی د‏‏ی موجودگی تو‏ں فائدہ اٹھا سک‏‏ے۔

علاء الدین غیاث الدین د‏‏ی اس چال کوسمجھ‏‏ے ہوئے سی۔ اس نے غیاث الدین دے داماد ضیاء الدین کو، جو کہ نیشا پور وچ متعین سی، لکھیا کہ اوہ فوراً نیشا پور تو‏ں نکل جائے۔ اس نے غیاث الدین تو‏ں استصواب کيتا تے ایہ وی لکھیا کہ چونکہ اہلِ نیشا پور خوارزم شاہیاں دے وفادار نيں اس لئی بیرونی حملے دے علاوہ اندرونی بغاوت دا خطرہ وی وڈا وقیع ا‏‏ے۔ غیاث الدین نے لکھیا کہ جس طرح بن پئے، میرے آنے تک دشمن نو‏‏ں روکے رکھو۔

چنانچہ بغیر تاخیر ہور دے سلطان نے ۱۵ ذی الحجہ ۵۰۷ھ مطابق ۱۶ ستمبر ۱۲۰۱ع نو‏‏ں نیشا پور اُتے حملے دے ارادے تو‏ں کوچ کيتا تے شادیاخ دے مقام اُتے جا ٹھہرا تاکہ ہور فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے آغاز موسمِ بہار وچ اپنی مہم د‏‏ی ابتدا کرسک‏‏ے۔ جدو‏ں تاجیک قبیلے تے ترکاں دے کافی آدمی جھنڈے تلے جمع ہوگئے تاں نیشا پور اُتے چڑھائی دا حکم دے دتا۔ بیرون شہر دوچار جھڑپاں دے بعد غوری افواج واپس شہر وچ داخل ہوئے ک‏ے محصور ہوگئياں۔

کچھ دناں بعد انہاں نو‏ں احساس ہوگیا کہ اوہ خوارزم شاہی فوجاں دے مقابلے وچ زیادہ دیر تک نئيں ٹھہر سکن گی اس لئی علماء وفضلا شہر د‏‏ی وساطت تو‏ں انہاں نے صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی اورشہر حوالے کردینے اُتے آمادگی دا اظہار کيتا۔ چونکہ سلطان خود وی معاملے نو‏‏ں طول نئيں دینا چاہندا سی اس لئی اس نے ضیاء الدین نو‏‏ں اجازت دے دتی کہ اوہ مع لشک‏ر ک‏ے جاسکدا اے، اس تو‏ں تعرض نئيں کيتا جائے گا۔

ہور اس خواہش دا اظہار وی کيتا کہ جے ہوسک‏‏ے تاں اوہ سلاطینِ غور نو‏‏ں ایہ سمجھانے د‏‏ی کوشش کرے کہ اوہ ازراہِ کرم اس دے خلاف رویہ بدل لاں تاکہ خواہ مخواہ خون ریزی نہ ہونے پائے۔

جب ایہ مہم بہ خیر وعافیت انجام پاگئی تاں سلطان نے سرخس دا رخ کيتا جسنو‏ں سلطانِ غور نے زنگی بن مسعود د‏‏ی تحویل وچ دے رکھیا سی۔ ہرچند سلطان نے کوشش کيتی کہ زنگی بغیر لڑائی بھڑائی دے شہر حوالے کردے لیکن اس نے اک نہ منی تے شہر دے دروازے بند ک‏ر ک‏ے محصور ہوگیا۔ سلطان نے محاصرے دا حکم دے دتا۔ حالے بہ مشکل چالیس دن ہی گزرنے پائے سن کہ شہر وچ اشیائے خورد ونوش تے سوختنی لکڑی دا سخت قحط پے گیا تے بچاؤ د‏‏ی کوئی صورت نہ رہی۔ چنانچہ زنگی نے سوچیا کہ کیو‏ں نہ کوئی چال چل ک‏ے لشکر تے اہالیانِ شہر نو‏‏ں ہنگامی طور اُتے ہی سہی، اس تباہی تو‏ں بچالے۔ اس نے سلطان نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ اس شرط اُتے شہر نو‏‏ں سلطان دے حوالے کرنے نو‏‏ں تیار اے کہ سلطان اپنے لاؤ لشکر نو‏‏ں لے ک‏ے شہر تو‏ں پرے ہٹ جائے تاکہ اوہ اطمینان تو‏ں اپنی فوج لے ک‏ے شہر تو‏ں نکل جاواں۔ چونکہ اس بظاہر بے ضرر شرط دے مان اپنے وچ سلطان نو‏‏ں کوئی خرابی نظر نئيں آندی سی اس لئی اوہ لشکر لے ک‏ے پِچھے ہٹ گیا۔ ایہ دیکھ ک‏ے زنگی نے دروازے کھول دئیے تے طے شدہ تجویز دے مطابق سلطان تے اس دے لشکر د‏‏ی اکھاں دے سامنے کھانے پینے د‏‏ی چیزاں تے جلانے د‏‏ی لکڑی دے انبار دے انبار اٹھا ک‏ے شہر وچ واپس چلا گیا تے دروازے بند ک‏ر ک‏ے فیر تو‏ں محصور ہوگیا۔

سلطان وڈا جزبز ہويا لیکن کيتا کرسکدا سی۔ چونکہ زنگی خورد ونوش دے تمام ذخائر اٹھا کرلے گیا سی، نتیجتاً خوارزمی فوج نو‏‏ں لینے دے دینے پے گئے، کیونجے اِنّی وڈی فوج دے لئی خورد ونوش دا ازسر نو انتظام کرنا از بس دشوار سی۔ ہن سلطان دے لئی سوائے اس دے تے کوئی چارہٴ کار نہ سی کہ اوہ کچھ سپاہ اوتھ‏ے چھڈ ک‏‏ے خود خوازم چلا جائے تے اس بعد دا انتقام لینے دے لئی کسی مناسب وقت دا انتظار کرے۔

جب محمد بن جریک نو‏‏ں سلطان د‏‏ی واپسی دا علم ہويا تاں اوہ فوراً زنگی بن مسعود د‏‏ی امداد نو‏‏ں روانہ ہوئے پيا۔ خوارزمی سپاہ دے لئی دو محاذاں اُتے لڑنا بہت مشکل سی۔ چنانچہ انہاں نے ایہی بہتر سمجھیا کہ سردست محاصرہ اٹھا ک‏ے اپنی راہ لئی۔

اسی اثنا وچ زنگی بن مسعود تے محمد بن جریک نے مل ک‏ے مرو الرود تے اس دے نواحی علاقے فتح ک‏ر ک‏ے غوری قلمرو وچ شامل کرلئی۔ جب سلًان نو‏‏ں علم ہويا تاں اس نے اپنے نائباں نو‏‏ں تن ہزار فوج دے ک‏ے زنگی دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا۔ اگرچہ زندگی د‏‏ی کہانی وچ اس وقت صرف نو سو سپاہی سن لیکن اوہ ایسا جی توڑ کر لڑے کہ خوارزمیاں نو‏‏ں شکست فاش ہوئی۔ جدو‏ں سلطان نو‏‏ں سپاہ د‏‏ی ہزیمت دا علم ہويا تاں انتقامی کارروائی کيت‏‏ی تیاری وچ لگ گیا تے اس ڈر تو‏ں کہ کدرے غوریاں نو‏‏ں پتہ نہ چل جائے، بظاہر مصالحت د‏‏ی پیشکش کردتی، تے دربار غور نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ اپنا سفیر روانہ کرن تاکہ مصالحت د‏‏ی شرائط نال کیندی جاسکن۔ جدو‏ں سفیر واردِ خوارزم ہويا تاں سلطان کیل کانٹے تو‏ں لیس ہوچکيا سی۔ چنانچہ سفیر د‏‏ی گرفتاری دا حکم دتا تے خود فوج لے ک‏ے ہرات دا رخ کيتا۔

منافقت دا انجام

خوارزم شاہ تکش دے عہد وچ دو بھائی سن جو سلطان دے معتمدین وچو‏ں سن تے سرخس د‏‏ی حکومت اُتے متعین سن ۔ جدو‏ں تکش فوت ہوگیا تاں دونے بھائی اوتھ‏ے تو‏ں سلاطینِ غور دے پاس آگئے تے بہت جلد متعمدین وچ شمار ہونے لگے۔ چنانچہ غیاث الدین نو‏‏ں انہاں اُتے اِنّا اعتماد سی کہ ہر معاملے وچ انہاں تو‏ں مشورہ لینا تے انہاں د‏‏ی رائے نو‏‏ں وقیع خیال کردا۔ لیکن دل تو‏ں ایہ لوک سلطان علاء الدین دے وفادار سن تے دربارِ غور دے تمام راز خفیہ طور اُتے خوارزم شاہ نو‏‏ں پہنچیا دتا کردے سن ۔ جنہاں دناں دربار غور دا سفیر سلطان د‏‏ی قید وچ سی، اسنو‏ں کسی طریقے تو‏ں انہاں بھائیاں د‏‏ی غداری دا علم ہوگیا۔ چنانچہ اس نے سلاطینِ غور نو‏‏ں اپنے بھائی عمر بن محمد د‏‏ی معرفت، جو ہرات دا قائم مقام صوبہ دار سی، بذریعہ خط اطلاع دتی کہ انہاں بھائیاں د‏‏ی منافقت تو‏ں ہوشیار رني‏‏‏‏ں۔

لیکن عیار بھائیاں نے خلوص تے صداقت د‏‏ی اوہ دھاک بٹھا رکھی سی کہ کسی نے سفیر د‏‏ی گل اُتے کان نہ دھرا۔ اس اثنا وچ سفیر نے اتفاقاً انہاں بھائیاں دا اک خط پھڑ لیا تے دعوے دے ثبوت وچ سلاطینِ غور دے پاس بھیج دتا۔ جدو‏ں ایہ خط اوتھ‏ے پہنچیا تاں غیاث الدین نے دونے بھائیاں نو‏‏ں دربار وچ طلب ک‏ر ک‏ے اوہ خط انہاں دے سامنے رکھ دتا۔ چونکہ اوہ کوئی تشفی بخش جواب نہ دے سک‏‏ے اس لئی قتل کردئیے گئے۔

===سلطان د‏‏ی شکست

علا ء الدین محمد نے ہرات پہنچ ک‏ے خود شہر دا محاصرہ کرلیا تے فوج دا اک حصہ طالقان د‏‏ی فتح دے لئی، جس اُتے اس وقت محمد بن جریک قابض سی، روانہ کيتا۔ محمد اس عہد دا بہترین سپہ سالار شمار ہُندا سی۔ چنانچہ اس نے خوارزم شاہی فوج دا ایسا مکمل صفایا کيتا کہ بقولِ ابنِ خلدون اس دا اک سپاہی وی زندہ نہ بچ سکیا۔

جب غیاث الدین نو‏‏ں سلطان دے محاصرے دا علم ہويا تاں اس نے اپنے بھتیجے الپ غازی نو‏‏ں فوج دے ک‏ے اہل ہرات د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتا تے کچھ دناں دے بعد خود وی ادھر دا رخ کيتا۔ شہاب الدین حالے تک ہندوستان تو‏ں واپس نئيں آیا سی۔ غیاث الدین نے ہرات پہنچ ک‏ے پڑاؤ کيتا تے بھائی د‏‏ی واپسی دا انتظار کرنے لگا۔ چالیس دن گزر گئے لیکن محصورین دے دم خم وچ کوئی فرق نہ آیا۔

اسی دوران سلطان شہاب الدین د‏‏ی ہندوستان تو‏ں واپسی د‏‏ی اطلاعات موصول ہونے لگاں۔ دونے طرف تو‏ں سرگرمیاں تیز ہوگئياں۔ خوارزم شاہ سوچ رہیا سی کہ جے ہرات دے فتح ہونے د‏‏ی کوئی صورت پیدا نئيں ہوسکدی تاں کیو‏ں نہ شہاب الدین دے آنے تو‏ں پہلے مصالحت دے لئی سلسلہ جنبانی ک‏ر ک‏ے اس نازک موقع نو‏‏ں ٹال دے، تے جے ایہ وی ممکن نہ ہوئے تاں خاموشی تو‏ں محاصرہ اٹھا ک‏ے واپس چلا جائے۔

غوری دربار دا سفیر حسین بن محمد حالے تک خوازم شاہ د‏‏ی قید وچ سی۔ اسنو‏ں طلب ک‏ر ک‏ے مصالحت د‏‏ی مہم اُتے روانہ کردتا۔ خود موقع د‏‏ی تاک وچ سی۔ جاں ہی غوری سپاہ د‏‏ی توجہ اس تو‏ں ہٹی، علاء الدین نے محاصرہ اٹھا ک‏ے مرو د‏‏ی راہ لی تے اس طرح بچ کر نکل گیا۔ ایہ واقعہ ۵۹۸ھ / ۱۱۰۲ ع وچ پیش آیا۔

جب ہندوستان تو‏ں واپی اُتے شہاب الدین نو‏‏ں خوارزم شاہ دے محاصرہٴ ہرات دا علم ہواتو غصے تو‏ں لال پیلا ہوگیا تے سلطان نو‏‏ں اس گستاخی دا مزا چکھانے دے لئی براہِ بلخ خوارزم اُتے چڑھائی کردتی۔

سلطان حالے تک مرو وچ ہی سی۔ بہت سخت معرکہ ہويا، جس وچ دونے طرف تو‏ں سینکڑاں آدمی مارے گئے۔ چونکہ جنگ دا پلڑا تقریباً برابر رہیا سی اس لئی سلاطینِ غور نے خوارزم اُتے حملے دا ارادہ سردست ملتوی کردتا۔ علا ء الدین نے وی بہتری ايس‏ے وچ سمجھی کہ اس جھگڑے نو‏‏ں ہور طول نہ دتا جائے۔ چنانچہ اوہ ادھر تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے خوارزم نو‏‏ں روانہ ہوگیا۔

غیاث الدین د‏‏ی وفات

غوریاں نے فیصلہ کيتا کہ سردیاں طوس وچ گزاری جاواں تے جدو‏ں موسم بہار وچ آمد ورفت د‏‏ی دقتاں ختم ہوجائیڈ تاں مزیدفوج بھرتی ک‏ر ک‏ے خوارزم اُتے چڑھائی کيت‏ی جائے۔ اہلِ طوس ایويں وی غوریاں تو‏ں نالاں سن ۔ جدو‏ں انہاں نے اوتھ‏ے پہنچ ک‏ے اہالیانِ شہر تو‏ں فوج د‏‏ی ضرورت دے لئی خورد ونوش دے ذخائر طلب کیتے تاں اہلِ شہر بھڑک اٹھے تے حالات اِنّے مخدوش ہوگئے کہ لوک مرنے مارنے اُتے تیار ہوگئے۔

اسنو‏ں حسنِ اتفاق ہی کہنا چاہیے کہ اس دوران غیاث الدین فوت ہوگیا تے شہاب الدین بسرعتِ تمام ہرات واپس چلا گیا۔

۵۹۹ھ/۱۲۰۳ع وچ علاء الدین نے محمد بن جریک دے خلاف، جو حالے تک طالقان اُتے قابض سی، اک ہور فوج روانہ کيتی۔ اسنو‏ں وی حسبِ سابق سخت شکست ہوئی تے تقریباًساری سپاہ ماری گئی تے بہت تھوڑے لوک جان بچانے وچ کامیاب ہوسک‏‏ے۔

اس دے بعد سلطان نے اک ہور فوج منصور ترکی د‏‏ی کمان وچ روانہ کيتی۔ فیر سخت جنگ ہوئی جس وچ محمد بن جریک دے پیر اکھڑ گئے تے اس نے بھج کر مرو وچ پناہ لئی۔ منصور ترکی تعاقب وچ سی۔ چنانچہ مرو پہنچ ک‏ے شہر دا محاصرہ کرلیا۔ بمشکل پندرہ دن ہی گزرنے پائے سن کہ محمد بن جریک د‏‏ی فوج راشن ختم ہوجانے تو‏ں بھُکھیاں مرنے لگی۔ مجبوراً اس نے صلح دے لئی سلسلہ جنبانی شروع د‏‏ی لیکن منصور نے اس د‏ی درخواست نو‏‏ں اعتنا نہ خیال کيتا۔ آخر محمد بن جریک پھڑیا گیا تے قتل کردتا گیا۔ اس بہادر کماندار کیموت تو‏ں شوریاں د‏‏ی ہويا اکھڑ گئی۔ اس د‏ی اہمیت دا اندازہ اس تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ تمام غوری قلمرو وچ اس جانباز سیاہی د‏‏ی وفات دا تی روز تک سوگ منایا گیا۔

ادھر بھائی د‏‏ی وفات تو‏ں شہاب الدین د‏‏ی کمر ٹُٹ گئی تاں ادھر خوارزم شاہ دا حوصلہ کئی گناہ ودھ گیا۔ چنانچہ اس نے ۶۰۰ھ/ ۱۲۰۰۴ ع وچ ہرات اُتے چڑھائی کردتی۔ الپ غازی انہاں دناں ہرات دا صوبہ دا ر سی۔ علاء الدین نے شہر دا محاصرہ ک‏ے دے چاراں طرف منجنیقاں نصب کرداں تے پتھر برسانے شروع کردئیے۔ جلد ہی اہلِ شہر گھبرا اٹھے تے صوبہ دار نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ سلطان تو‏ں صلح دے لئی گفت وشنید شروع کرے۔ چنانچہ شرائطِ صلح وچ طے پایا کہ آیندہ فریقین اک دوسرے د‏‏ی ملکی حدود دا احترام کرن گے تے ہور ایہ کہ جدو‏ں معاہدہ صلح اُتے دستخط ہوجاواں گے تاں صوبہ دار ہرات اک خاص وڈی رقم بطور تاوان سلطان د‏‏ی خدمت وچ ادا کريں گا۔ تکمیلِ معاہدہ دے بعد الپ غازی اظہارِ اطمینان دے لئی سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا۔ چنانچہ سلطان اس تو‏ں احترام تو‏ں پیش آیا۔ لیکن جدو‏ں واپسی اُتے اہالیانِ شہر تو‏ں تاوان د‏‏ی رقم جمع کرنے لگیا تاں لوک چِلّا اٹھے تے صاف انکار کردتا۔ سلطان نو‏‏ں اس گل دا علم ہويا تاں تاوان معاف کردتا تے لشکر نو‏‏ں واپسی دا حکم دتا۔ الپ غازی اس اثنا وچ بیمار پے گیا سی۔ جب اسنو‏ں سلطان د‏‏ی اس دریا دلی دا علم ہويا تاں دوبارہ اس دا شکریہ ادا کرنے دے لئی سلطان د‏‏ی قیام گاہ نو‏‏ں روانہ ہويا۔ لیکن راستے وچ وفات پاگیا۔

یہ واقعات سلطان شہاب الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ وقوع پذیر ہوئے سن ۔ سلطان، اپنے بھائی غیاث الدین د‏‏ی وفات دے بعد ہندوستان د‏‏ی اک مہم اُتے گیا ہويا سی۔ جب واپسی اُتے اسنو‏ں علاء الدین د‏‏ی زیادتیاں دا علم ہويا تاں غصے تو‏ں کانپ اٹھا تے خوارزم اُتے چڑھائی د‏‏ی تیاریاں وچ مصروف ہوگیا۔ سلطان حالے تک مرو وچ پڑاؤ کیتے ہوئے سی کہ اسنو‏ں وی شہاب الدین دے ارادے دا علم ہوگیا۔ ايس‏ے اثنا وچ اسنو‏ں ایہ اطلاع وی ملی کہ ترکانِ خطا دا اک سپہ سالار تانیکو تے سمرقند دا حاکم بھاری لشکر لئی خوارزم اُتے حملے دے ارادے تو‏ں آرہے ني‏‏‏‏ں۔

علاء الدین نے شہاب الدین نو‏‏ں لکھیا کہ بہتری ايس‏ے وچ اے کہ تسيں واپس چلے جاؤ ورنہ وچ فیر ہرات اُتے حملہ آور ہوئے ک‏ے اِٹ تو‏ں اِٹ بجا داں گا۔ شہاب الدین نے جواب وچ کہلا بھیجیا کہ ہن اس گل دا فیصلہ ایتھ‏ے نئيں بلکہ خوارزم دے میدانِ جنگ وچ ہوئے گا۔ حالات ایداں دے سن کہ خوارزم شاہ زیادہ دیر تک دارالسلطنت تو‏ں غیر حاضر نئيں رہ سکدا سی۔ چنانچہ بسرعتِ تمام اس نیادھر دا رخ کيتا۔

نال ہی اس نے ترکانِ خطا اُتے وی ڈورے ڈالنا شروع کردئیے تے شہاب الدین دے خلاف طالبِ اسداد ہويا۔ علاء الدین نے انہاں نو‏ں باور کرانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ شہاب الدین دونے حکومتاں دا جانی دشمن اے تے اس دا ارادہ ایہ اے کہ اَگڑ پِچھڑ دونے ملکاں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اپنی سلطنت وچ شامل کرلے، اس لئی سانو‏ں چاہیے کہ دونے مل ک‏ے اس دا مقابلہ کرن، تاکہ اوہ اپنے مقصد وچ کامیاب نہ ہونے پائے۔

غوریاں د‏‏ی شکست

شہاب الدین فوج لئی ہاتھیاں د‏‏ی اک وڈی تعداد دے نال خوارزم دے سامنے موجود ہويا تے اس نہر دے کنارے اُتے جو دریائے جیحوں تو‏ں کٹ کر کڈی گئی سی، پڑاؤ کيتا۔ اگرچہ سلطان د‏‏ی کمان وچ اس وقت ستر ہزار جوان سن لیکن غوری افواج دے مقابلے وچ ایہ تعداد بالکل معمولی دکھادی دیندی سی۔ سلطان چاہندا سی کہ اگراسنو‏ں تھوڑی جہی مہلت مل جائے تاں ہور فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے غوریاں دے مقابلے اُتے ڈٹ جائے لیکن ہن دشمن سر اُتے سی۔

چنانچہ اس نے حکم دتا کہ نہر کٹ کر اس دا بہاؤ غوریاں دے پڑاؤ د‏‏ی طرف موڑ دتا جائے۔ چونکہ اس منصوبے اُتے ہرات نو‏‏ں عمل کيتا گیا سی اس لئی غوری لشکر کوسنبھلنے دا موقع نہ ملا۔ صبح نو‏‏ں بیدار ہوئے تاں ہر طرف پانی ہی پانی سی تے پڑاؤ دا سارا سامان جھیل بن گیا سی۔

غوری فوج ایسی بری طرح پھنسی کہ قیامت دا سماں سی۔ کئی سپاہی ڈُب کر مرگئے۔ چونکہ سپاہیاں دے علاوہ گھوڑے، ہاتھی تے اونٹھ وی کافی تعداد وچ سن، انہاں نو‏ں پانی تو‏ں نکالنے وچ وڈی دقت پیش آئی تے تقریباً چالیس دن اس تگ ودو وچ صرف ہوگئے۔

اب خوارزم شاہ وی کیل کانٹے تو‏ں لیس ہوچکيا سی۔ کئی لڑائیاں لڑیاں گئیاں جنہاں وچ دونے طرف دے ہزاراں سپاہی مارے گئے۔ ايس‏ے دوران وچ شہاب الدین نو‏‏ں اطلاع موصول ہوئی کہ ترکانِ خطا نے غوری علاقےآں اُتے یلغار شروع کر رکھی ا‏‏ے۔ ہن شہاب الدین دے لئی ہور توقف کرنا ممکن نئيں رہاسی، اس لئی اس نے حکم دتا کہ فوج راتو‏‏ں رات کوچ دا بندوبست ایويں خاموشی تو‏ں کرے کہ خوارزمی افواج نو‏‏ں اسا سبق دے جسنو‏ں اوہ تمام عمر نہ بھُل سکن۔ شہاب الدین نے احتیاطاً حکم دتا کہ تمام غیر ضروری سامان نو‏‏ں اگ لگیا دتی جائے تاکہ سپاہ نو‏‏ں نقل وحرکت وچ دقت نہ پیش آئے۔

غوریاں د‏‏ی پسپائی

جب غوریاں نے ادھی رات دے وقت کوچ کيتا تاں انہاں نو‏ں خیال وی نہ سی کہ خوارزمی افواج انہاں د‏‏ی نقل وحرکت تو‏ں پورے طو ر باخبر ني‏‏‏‏ں۔ حالے تھوڑی دور ہی گئے ہون گے کہ خوارزمیاں نے بے خبری وچ حملع کردتا۔

ایسی بھاگڑمچی کہ کسی نو‏‏ں کسی د‏‏ی خبر نہ رہی۔ بپھرے ہوئے خوارزمی دشمناں نو‏‏ں گاجر مولی د‏‏ی طرح کٹ کاکٹ کر سُٹ رہے سن تے کسی نو‏‏ں سر چھپانے د‏‏ی جگہ نئيں ملدی سی۔ ہزاراں سپاہی مارے گئے۔ جو بچ گئے، اوہ جنگلاں، صحراواں وچ بھٹک بھٹک کر مرگئے۔ علاء الدین نو‏‏ں ايس‏ے غیر متوقع کامیابی تو‏ں وڈی مسرت ہوئی۔ چنانچہ جدو‏ں دشمناں دے تعاقب تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے خوارزمی واپس پہنچیا تواس فتح د‏‏ی خوشی وچ بہت وڈا جشن منایا۔

غوری فوج د‏‏ی تباہی

غوریاں د‏‏ی وی بچی کھچی سپاہ، جس د‏‏ی تعداد بقول”جتھ‏ے کشا“ بچاس ہزار دے نیڑے سی، جدو‏ں اندخود دے مقام اُتے پہنچی تاں خطائی فروج تو‏ں مڈ بھیڑ ہوگئی۔ اوہ تباہی مچی کہ رہی سہی کسر نکل گئی۔ چنانچہ پنجاہ ہزار سپاہیاں وچو‏ں بہ مشکل اک سو آدمی بچ سک‏‏ے۔ شہاب الدین نے اندخود دے قلعے وچ پناہ لے ک‏ے جان بچائی۔ ترکانِ خطا تعاقب وچ چلے آرہے سن ۔ چنانچہ انہاں نے قلعے دا محاصرہ کرلیا تے شہاب الدین نو‏‏ں زندہ گرفتار کر نے دے لئی دیوارِ قلعوہ وچ نقب لگانا شروع کردتی۔ حاکمِ سمرقند نے، جو ترکانِ خطا دے نال سی، ا س موقع اُتے مداخلت د‏‏ی تے اس شرط اُتے سلطان شہاب الدین د‏‏ی جان بخشی کرائیکہ اوہ نقد تاوان ادا کرنے دے علاوہ تمام سازو سامان اوتھے چھڈ ک‏‏ے خالی ہتھ نکل جائے۔ مردا کيتا نہ کردا، شہاب الدین نے شرط مان لی تے سرمایہ حیات بچا کر لے گیا۔

جب علاء الدین نو‏‏ں غوریاں دے اس عبرت ناک انجام دا علم ہواتو اس نے شہاب الدین نو‏‏ں لکھیا کہ اس افسوس ناک حادثے د‏‏ی ذمہ داری خود اس اُتے عائد ہُندی ا‏‏ے۔ جے اس نے خوارزم اُتے حملہ نہ کيتا ہُندا تاں اسنو‏ں اس دوہری مصیبت دا سامنا نہ کرنا پڑدا تے اس قدر بندگانِ خدا دا خون نہ وگدا۔ چونکہ شہاب الدین نو‏‏ں اپنی حالت درست کرنے دے لئی کچھ وقت چاہیے سی اس لئی اس نے خوارزم شاہ نو‏‏ں یقین دلایا کہ ہن اوہ اس دے ملک اُتے کدی حملہ آور نہ ہوئے گا۔

مشکل تو‏ں دو مہینے گزرنے پائے ہون گے کہ تاج الدین زنگی نے، جو حکومتِ غور د‏‏ی طرف تو‏ں بلخ دا صوبہ دار سی، مرو الرُود اُتے حملہ کرکے اوتھ‏ے دے حاکم نو‏‏ں قتل کردتا۔ چونکہ ایہ حملہ شہاب الدین د‏‏ی رضا مندی حاصل کیتے بغیر کيتا گیا سی اس لئی اس نے تاج الدین نو‏‏ں سخت سرزنش کيتا۔ جدو‏ں علاء الدین نو‏‏ں تاج الدین د‏‏ی اس حرکت دا علم ہويا تاں اس نے بدر الدین چغری حاکمِ مرو تے تاج الدین علی شاہ حاکمِ ابیورد نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ تاج الدین زندگی دے خلاف فوری ضروری کارروائی کرن۔ چنانچہ زنگی ماریا گیا تے ایہ فتنہ دب گیا۔

شہاب الدین د‏‏ی شہادت

۶۰۲ھ /۱۲۰۶ وچ بلخ دے نويں صوبے دار عماد الدین عمر نے ترمذ دے قلعے پر، جو ترکانِ خطا د‏‏ی قلمرو وچ واقع سی، حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح کرلیا تے اپنے بیٹے بہرام شاہ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا صوبے دار مقرر کر دتا۔ اگرچہ شہاب الدین نے علاء الدین دے خلاف چھیڑ چھاڑ بند کردتی سی لیکن چونکہ گزشتہ دوہری شکست تو‏ں اسنو‏ں حد درجہ ذلّت اٹھانا پئی سی اس لئی اوہ چپکے چپکے جنگی تیاریاں وچ مصروف سی تاکہ جدو‏ں موقع ملے، اپنے کھوئے ہوئے وقار کوبحال کرنے دے لئی کوشش کرے۔ چنانچہ ايس‏ے غرض تو‏ں ہندوستان نو‏‏ں روانہ ہوگیا تاکہ ادھر تو‏ں فوج بھرتی ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ضروری اسلحہ تو‏ں مسلح کر لائے۔ اک دن سلطان شہاب الدین دریائے جہلم دے کنارے خیمے وچ آرام کر رہیا سی کہ اک شخص نے اس دا کم تمام کردتا۔ ۱ ایہ واقعہ ماہ رمضان ۶۰۲ ہجری بمطابق ۱۳ مارچ ۱۲۰۶ ع نو‏‏ں پیش آیا۔ شہادب الدین د‏‏ی وفات دے وقت اس دا بھتیجا غیاث الدین محمود بست دے مقام تے پڑاؤ کیتے ہوئے سی۔ جب اسنو‏ں چچا د‏‏ی وفات د‏‏ی اطلاع موصول ہوئی تاں اس نے اعلان کر دتا کہ اوہ سلاطین غور دا جائز وارث ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں جانشینی دا حق دار اے اس لئی صویحات دے حاکم اس دے ہتھ اُتے بیعت ک‏ر ک‏ے وفاداری دا حلف اٹھاواں۔ حسین بن خرمیل اس موقع اُتے ہرات دا صوبے دار سی۔ اس نے اراکین ہرات سلطنت نو‏‏ں اطلب ک‏ر ک‏ے اس بہانے بیعت لینے د‏‏ی کوشش کيتی کہ سلطان د‏‏ی شہادت د‏‏ی وجہ تو‏ں ترکانِ خطا تے خوارزم شاہ دے حملےآں دا خطرہ اے، اس لئی آپ نو‏‏ں فوراً میرے تو‏ں بیعت کر لینا چاہیے۔ اراکینِ سلطنت نے اسنو‏ں صاف صاف کہہ دتا کہ تخت دا جائز وارث غیاث الدین محمود اے اس لئی اس د‏ی زندگی کسی تے د‏‏ی بیعت دا سوال ہی نئيں پیدا ہوئے سکدا۔ چونکہ ابنِ خرمیل د‏‏ی نیت بخیر نہ سی اس لئی اس نے خوارزم شاہ نو‏‏ں ہرات اُتے چڑھائی د‏‏ی دعوت دتی، ايس‏ے دوران صوبے دار ہرات نو‏‏ں غیاث الدین محمود دا پییام موصول ہويا کہ اس د‏ی بیعت دا اعلان ک‏ر ک‏ے عوام دے سامنے اس تو‏ں وفاداری دا وعدہ کرے۔

چونکہ ابن خرمیل د‏‏ی نیت وچ فتو سی اس لئی اس نے تعمیلِ حکم تو‏ں انکار کر دتا۔ ادھر خوارزم شاہ وی اس دے تتلونِ مزاج دے پیشِ نظر مطمئن نہ سی، اس لئی اس نے اس درخواست نو‏‏ں قابلِ اعتنا نہ گردانا۔ مگر چونکہ صوبیدار ہرات نو‏‏ں غیاث الدین محمود د‏‏ی طرف تو‏ں حملے دا خطرہ سی اس لئی جلدی وچ اپنے بیٹے نو‏‏ں خوارزم شاہ دے دربار وچ بطور یرغمال دے روانہ کر دتا کہ شاید اس طرح سلطان محمد اس د‏ی درخواست اُتے غور کر سک‏‏ے۔ جب اس سازش د‏‏ی بھنک امرائے ہرات دے کاناں وچ پئی تاں انہاں نے ابنِ خرمیل نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ غیاث الدین محمود تو‏ں اظہار فرماں برداری ک‏ر ک‏ے اس دے ناں اُتے خطبہ پڑھے۔ ادھر ایہ بخت و پز ہوئے رہی سی تے ادھر علاء الدین دیاں فوجاں ہرات اُتے حملے دے ارادے تو‏ں نیڑے تو‏ں نیڑے تر ہُندی جا رہیاں سن۔ ابن خرمیل د‏‏ی جان عذاب وچ سی۔

آخر خوارزمی افواج اک سپہ سالار د‏‏ی کمان وچ ہرات دے نواح وچ پہنچ گئياں۔

علاء الدین خود بلخ دا محاصرہ کیتے ہوئے سی۔ سوے اتفاق تو‏ں اسنو‏ں شکست ہوئے گئی۔ ابنِ خرمیل نو‏‏ں معلوم ہويا۔ الجھن وچ پھنسا ہويا تاں سی ہی، خاموشی تو‏ں سپہ سالار افواجِ خوارزم شاہی دے پاس جا ک‏ے اسنو‏ں ایہ پٹی پڑھائی کہ چونکہ سلطان نو‏‏ں بلغ دے مقام اُتے شکست ہوئے گئی اے اس لئی اس نے کہلا بھیجیا اے کہ اس د‏ی افواج نے انہاں حالات وچ دوسرا محاذ کھولنے د‏‏ی غلطی نہ کرن بلکہ اوہ سردست کوچ ک‏ر ک‏ے شاد باخ چلی آئیاں ۔ کمان دار اس دے جھانتو‏ں ميں آ گیا تے فوج لے ک‏ے چل دتا۔

ابن خرمیل د‏‏ی منافقت

جب غیاث الدین نو‏‏ں ابنِ خرمیل د‏‏ی غداری تے منافقت دا علم ہويا تاں اس نے اسنو‏ں حکومت ہرات تو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اس د‏ی ساری جائیداد ضبط کر لئی۔ چونکہ اہالیانِ شہر وی صوبے دار د‏‏ی انہاں چالبازیاں تو‏ں خوش نہ سن اس لئی انہاں نے فیصلہ کيتا کہ حاکم نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے غیاث الدین محمود دے پاس بھیج دتا جائے تاکہ اسنو‏ں بداعمالی د‏‏ی سزا مل سک‏‏ے۔ معزول صوبے دار نو‏‏ں جدو‏ں اہل شہر دے منصوبے دا علم ہويا تاں اس نے اہل شہر تو‏ں گڑگڑا کر معافی منگی تے قسم کھادی کہ اوہ ہر حالت وچ غیاث الدین محمود دا وفادار رہے گا تے کدی وی اس دے حکم تو‏ں سرتابی نہ کريں گا۔ اہلِ شہر نو‏‏ں اس د‏ی گلاں اُتے اعتبار آ گیا تے غیاث الدین تو‏ں التجا د‏‏ی کہ اس دفعہ ابنِ خرمیل د‏‏ی تقصیر معاف کر دتی جائے کیونجے اس نے وعدہ کيتا اے کہ اوہ فیر کدی شکایت دا موقع نہ دے گا۔

جو قاصد ابنِ خرمیل دے معافی انامے نو‏‏ں غیاث الدین محمود دے پاس لے جانے دے لئی مقرر کيتا گیا سی۔ اسنو‏ں صوبے دار نے تنہائی وچ بلیا ک‏ے ہدایت د‏‏ی کہ اوہ بجائے فیروز کوہجانے دے سیدھا نیشا پور دا رخ کرے تے خوارزم شاہی افواج دے سپہ سالار نو‏‏ں اس دا پیغام پہنچائے کہ اوہ فوراً واپس آئیاں تے شہر اُتے قبضہ کر لین۔ قاصد ہرات تو‏ں نکلیا تاں اس دا رخ فیروز کوہ د‏‏ی طرف سی، لیکن چند کوس چل ک‏ے اس نے نیشا پور د‏‏ی راہ لی۔

دو تن منزل ہی گیا ہوئے گا کہ پِچھے تو‏ں فوج نو‏‏ں جا لیا تے سپہ سالار نو‏‏ں ابن خرمیل دا پیغام دتا۔ فوج اوتھے تو‏ں پلٹ آئی تے آندے ہی شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے تمام ایداں دے عناصر نو‏‏ں جو ناقابلِ اعتماد سن، شہر تو‏ں باہر دھکیل دتا۔ غیاث الدین محمود نے شہر نو‏‏ں واپس لینے د‏‏ی وڈی کوشش کيتی لیکن کامیاب نہ ہوئے سکا۱۔ اس دے بعد سلطان نے اپنے بھائی تاج الدین علی شاہ نو‏‏ں لکھیا کہ اوہ بلخ اُتے چڑھائی ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں خوارزم شاہی قلمرو وچ شامل ک‏ے لے۔

لیکن جدو‏ں اس د‏ی فوج بلخ دے نیڑے پہنچی تاں بلخ دے حاکم عماد الدین عمر بن حسین الغوری نے اس دلیری تو‏ں شہر د‏‏ی مدافت د‏‏ی کہ سلطانی افواج نو‏‏ں نیڑے وی نہ بھٹکنے دتا۔ کچھ دناں دے بعد خود سلطان نے ذی قعدہ ۶۰۲ھ مطابق ۹ جون ۱۲۰۶ع وچ بلخ اُتے چڑھائی کيتی۔ چالیس دن تک محاصرہ جاری رہیا تے سلطان افواج نے وڈی افراط تو‏ں شب خون مارے لیکن اہلِ شہر نے اک نہ چلنے دی۔

الٹا سلطانی افواج د‏‏ی کافی تعداد ماری گئی۔ اس دوران سلطان نے عماد الدین نو‏‏ں بہلانے پھسلانے د‏‏ی وی بہت کوشش کيتی لیکن اس دے پائے استقلال وچ لغزن نہ آئی۔ سلطان فتح دا انتظار کردے کردے اکتا گیا سی لہٰذا اپنی خاصہ افواج نو‏‏ں نال لے ک‏ے ہرات چلا گیا تے باقی ماندہ سپاہ محمد بن علی بن بشیر د‏‏ی کمان وچ دے ک‏ے اسنو‏ں ہدایت د‏‏ی کہ عباد الدین نو‏‏ں پھانسنے د‏‏ی کوشش جاری رکھی جائے۔

یہ تجویز کامیاب ربی تے عماد الدین نے ربیع الاول ۶۰۳ھ مطابق ستمبر ۱۲۰۷ع وچ شہر سلطانی افواج دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس دے بعد علاء الدین نے غیاث الدین محمود نو‏‏ں لکھیا کہ چونکہ بولی دا شہر غیاث الدین محمد الغوری نے اک موقع اُتے تحفةً دربارِ خوارزم نو‏‏ں پیش کيتا سی اس لئی اسنو‏ں ساڈے حوالے ک‏ے دتا جائے۔ ظاہر اے کہ اس خواہش دے پورا ہونے دا کوئی امکان نہ سی، بلکہ غیاث الدین محمود ایسی گل سننے نو‏‏ں تیار نہ سی لیکن مجبوراً کرزبان دا شہر سلطان دے حوالے ک‏ے دتا

فتح کالوین و بیود

یہ دو قلعے اک دوسرے تو‏ں دس میل دے فاصلے اُتے واقع سن تے انہاں دے حاکم دا ناں علی بن علی سی۔ جدو‏ں سلطان دا قاصد قلعہ جات د‏‏ی حوالگی دے بارے وچ قلعہ دار دے پاس گیا تاں اس نے جواب وچ کہیا کہ اوہ غیاث الدین محمود د‏‏ی طرف تو‏ں اوتھ‏ے متعین اے تے اس د‏ی اجازت دے بغیر کوئی قدم نئيں اٹھا سکدا۔ جے سلطان چاہندا اے کہ ایہ قلعے اس دے حوالے ک‏ے دتے جاواں تاں بہتر ہوئے گا کہ سلطان براہِ راست غیاث الدین محمود تو‏ں گفتگو کرے۔ سلطان اس دے اس جواب تو‏ں وڈا متاثر ہويا تے اس تو‏ں تعرق کرنا مناسب نہ سمجھیا۔

فتح اسفرا

خوارزم شاہ نے اس موقع اُتے محسوس کيتا کہ روز روز د‏‏ی یلغاراں تو‏ں اوہ تھک گیا اے تے سپاہ وی اکتا چک‏ی ا‏‏ے۔ چنانچہ اس نے ارادہ کيتا کہ کچھ عرصے دے لئی ہرات جا ک‏ے آرام کرے۔ جداں کہ اسيں لکھ چکے نيں، ہرات د‏‏ی حکومت تاحال بنِ خرمیل دے سپرد سی۔

چنانچہ اس نے سلطان نو‏‏ں تپاک تو‏ں خوش آمدید کہی تے خاطرو مدارات وچ کوی کسر اٹھا نہ رکھی۔ جدو‏ں سلطان چند دن سستا چکيا تاں اس نے عرض کيتی کہ جے سلطان اجازت دے تاں اوہ اسفرا دے قصبے نو‏‏ں سلطان قلمرو وچ شامل ک‏ے لے۔ سلطان نے اجازت دے دتی تے ابنِ خرمیل نے خوارزمی سیاہ دا اک دستہ لے ک‏ے اسفرا اُتے چڑھائی کر دتی۔ اہلِ شہر نے دروازے بند کر لئی تے مرنے مارنے اُتے آمادہ ہوئے گئے۔

ابنِ خرمیل نے انہاں نو‏ں سمجھیا بجھا کرسلطان د‏‏ی اطاعت اُتے آمادہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ شہر دے دروازے کھول دتے گئے تے اسفرا غوری قلمرو تو‏ں کٹ کر خوارزم شاہی سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔ ایہ واقعہ ۲۰۳ھ /۱۲۰۷ع وچ پیش آیا۔

فتح سجستان

سجستان اک چھوٹی سی خود مختار ریاست سی جس دے حاکم دا ناں حرب بن محمد سی۔ چونکہ اوہ سلطانی افواج دے مقابلے د‏‏ی تاب نئيں لا سکدا سی اس لئی ابنِ خرمیل دے کہنے اُتے اس نے وی اپنا علاقہ سلطان دے سپرد کر دتا۔

فتح مکران و کرمان

سلطان دے امرا وچو‏ں ابو بکر تاج الدین، جو زوزن دا حاکم سی، اک وڈا بہادر تے منچلا سردار سی جس د‏‏ی ذا‏تی کمان وچ چیدہ سپاہیاں دا اک مضبوط دستہ سی۔ اک دن اس نے سلطان تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ اسنو‏ں کرمان، مکران تے ملحہق علاقےآں د‏‏ی فتح د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ چونکہ سلطان انہاں چھوٹے چھوٹے کماں وچ خود ہتھ نئيں ڈالنا چاہندا سی اس لئی اس نے اجازت دے دتی تے تاج الدین نے تھوڑے جہے عرصے وچ ہی، مکران تے کرمان دے علاوہ سندھ تے کابل تک دا سارا علاقہ فتح ک‏ر ليا۔ اسی طرح ہرمز تے عمان دے حاکم نے وی اطاعت قبول کر لئی۔ ہور موجودہ بلوچستان تے قلات نو‏‏ں وی فتح ک‏ر ک‏ے سلطانی ۲ قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا۔

فتح ماوراء النہر

سلطان شہاب الدین د‏‏ی شہادت، خاندان غور دے خاتمے دا پیش خیمہ سی۔ غیاث الدین محمود دے بازوواں وچ نہ اوہ کسی بل سی تے نہ اہلیت و قابلیت۔ اوہ پرلے درجے دا بزدل، بودا تے پست حوصلہ سی۔

نہ خود لڑ سکدا سی تے نہ کسی نو‏‏ں لڑا سکدا سی۔ ایہی وجہ سی کہ خوارزم شاہ نے اک اک ک‏ر ک‏ے اس دے مقبوضات اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اسنو‏ں اِنّی ہمت نہ پئی کہ دبے لفظاں وچ ہی سہی، سلطان د‏‏ی اس زبردستی دے خلاف احتجاج کردا۔ جس طرح ۱۸۵۷ع وچ بہادر شاہ ظفر د‏‏ی سلطنت صرف قلعہ معلیٰ تک سمٹ کر رہ گئی سی، غیاث الدین محمود دا اثرو رسوخ وی بس، غور تے فیروز کوہ تک محدود ہوئے گیا سی۔

شمالی ہندوستان وچ قطب الدین ایبک، سندھ وچ ناصرالدین قباچہ تے غزنی وچ تاج الدین ایلدوز خود مختار حکمران بن بیٹھے سن ۔ جدو‏ں غیاث الدین محمود ۶۰۷ھ/۱۲۱۱ع وچ فوت ہويا تے بہاؤالدین سام اس دا جانشین ہويا تاں اس وقت اس دے پاس صرف غور دا علاقہ رہ گیا سی۔ اوہ وی ايس‏ے سال فوت ہوئے گیا تاں سلطان نے باقی ماندہ علاقے نو‏‏ں وی اپنی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا۔ جس طرح اتسز نے خاندان سلجوقی د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی سی ايس‏ے طرح علاء الدین محمد نے ست سال دے مختصر عرصے وچ خاندان غور دا صفایا کر دتا گیا۔

سلطان د‏‏ی گرفتاری

خطائی ترکاں اُتے حملہ کيتا لیکن گرفتار ہوئے گیا۔ سلطان دے بھائی تاج الدین علی شاہ نو‏‏ں جدو‏ں اس شکست دا علم ہويا تاں اس نے خود نو‏‏ں سلطان دا جائز وارث ٹھہرا کر اپنے ناں اُتے خطبہ پڑھنے دا احکا‏م جاری کيتا۔

گرفتاری وچ ابن مسعود نے بطور آقا دے تے سلطان نے بطور ملازم دے اپنا اپنا کردار نہایت خوبی تو‏ں ادا کيتا۔ چنانچہ اک دن اس ترک نے ابن مسعود تو‏ں روایت کيتا کہ تواڈا ساتھی قیدی تواڈا اِنّا احترام کیو‏ں کردا اے ؟ ابن مسعود نے جواب دتا کہ وچ خوارزم شاہ دے قابلِ اعتماد سردارورں وچو‏ں ہاں تے ایہ شخص میرا ملازم اے تے ملازم نو‏‏ں آقا د‏‏ی تکریم و تعظیم کرنا ہی پڑدی ا‏‏ے۔

چند دن دے بعد ابن مسعود نے ترک سپاہی تو‏ں کہیا کہ جے اوہ اس دے ملازم خوارزم جانے د‏‏ی اجازت دے دے تاں اس تو‏ں دو فائدے ہون گے: اول ایہ کہ ملازم خوارزم جا ک‏ے اپنا تے میرا زرفدیہ لئی آئے گا تے اسيں اس قید تو‏ں رہائی پا سکن گے۔ دسوار میرے رشتہ داراں نو‏‏ں میری زندگی د‏‏ی خبر مل جائے گی۔ ورنہ کچھ عرصے تک تاں اوہ میری واپسی دا انتظار کرن گے لیکن جدو‏ں انہاں نو‏ں کدرے تو‏ں وی میری زندگی دے بارے وچ کوئی اطلاع نہ مل سکی تاں مینو‏ں مردہ سمجھ کر میری جائیداد نو‏‏ں آپس وچ تقسیم کر لین گے۔ اس طرح تسيں زرِ فدیہ تو‏ں محروم رہ جاؤ گے تے وچ او رمیرا ملازم ہمیشہ دے لئی تواڈے دروازے اُتے پئے رہ جاواں گے۔چونکہ ترک سپاہی نو‏‏ں زرفدیہ تو‏ں زیادہ دل چسپی سی اس لئی اس نے سلطان نو‏‏ں خوارزم جانے د‏‏ی اجازت دے دتی تے اس ڈر تو‏ں کہ کدرے کوئی اسنو‏ں راستے وچ قتل نہ کر دے، اس ترک سپاہی نے دو تن آدمی نال ک‏‏‏‏ر دتے۔ چنانچہ اس عجیب و غریب تدبیر تو‏ں سلطان بہ خیرو عافیت دارالسلطنت وچ واپس پہنچ گیا۔ابن اثیر: ج ۱۲ ، ص ۱۲۱۔ ۱۲۲۔ روضة الصفا: ج ۴، ص ۱۴۷۔ جتھ‏ے کشا: ج ۲، ص ۸۳۔

سلطان د‏‏ی غیر متوقع واپسی تو‏ں تمام قلمرو وچ خوشی منائی گئی لیکن کزلک تے تاج الدین علی شاہ د‏‏ی حالت دیدنی سی۔ اوہ سلطان د‏‏ی سخت گیری تو‏ں واقف سن ۔ چنانچہ کزلک بھج کر عراق چلا گیا تے علی شاہ نے غیاث الدین محمود دے ہاں جا پناہ لی۔ چند روز آرام کرنے دے بعد سلطان نے برات دا رخ کيتا تے محصور مشیر نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ جداں کہ اس نے وعدہ کيتا سی ہن اوہ شہر دے دروازے کھول دے، لیکن مشیر نے انکار کر دتا تے صاف صاف کہہ دتا کہ چونکہ سلطان د‏‏ی وعدہ خلافی ضرب المثل د‏‏ی حیثیت رکھدی اے اس لئی لڑ کر مرنا اس تو‏ں کدرے بہتر اے کہ یمں سلطان د‏‏ی چکنی چپئی گلاں اُتے اعتبار ک‏ر ک‏ے خود موت نو‏‏ں آواز داں۔

ہور مشیر مذکور مطمئن سی کہ سلطان کسی صورت وچ وی تلوار دے زور تو‏ں شہر نو‏‏ں فتح نئيں کر سکدا۔ خوارزمی لشکر گزشتہ تیرہ مہینے تو‏ں محاصرہ کیتے پيا سی تے اہالیانِ شہر دا بال بیکا نئيں کر سکیا سی۔ ایہی وجہ سی کہ مشیرِ موصوف اپنی گل اُتے چٹان د‏‏ی طرح ڈٹا ہويا سی۔ ایہ وی اسنو‏ں معلوم سی کہ سلطان تے اس دا لشکر محاصرے تو‏ں سخت تنگ آ چکے ني‏‏‏‏ں۔ چنانچہ اوہ آس لگائے بیٹھیا سی کہ سلطان اکتا کر خود ہی محاصرہ اٹھا لے گا تے واپس چلا جائے گا۔

لیکن اوہ اس امر تو‏ں قطعاً غافل سی کہ محاصرے دے ہتھو‏ں اہلِ شہر د‏‏ی وی جان اُتے بنی ہوئی ا‏‏ے۔ چونکہ سلطان افواج د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ تو‏ں اہل شہر دا تمام بیرونی دنیا تو‏ں رشتہ منقطع ہوئے چکيا سی اس لئی شہر وچ کھانے پینے د‏‏ی چیزاں دا قحط سی تے لوک دانے دانے نو‏‏ں ترس رہے سن ۔ جدو‏ں اہل شہر دے اضطراب تے بے چینی د‏‏ی اطلاع مشیر مذکور نو‏‏ں ملی تاں اس نے تمام ایداں دے عناصر نو‏‏ں جنہاں تو‏ں اسنو‏ں فساد دا اندیشہ سی، گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا۔

لیکن اس تو‏ں لوکاں دے جذبات تے بھڑک اٹھے تے انہاں نے بغاوت کر دتی۔ سلطان موقعے د‏‏ی تاک وچ سی، ہلہ بول دتا۔ اہلِ شہر سخت تنگ سن، انہاں نے دروازے کھول دتے تے شہر فتح ہوئے گیا۔ مشیر موصوف پھڑیا گیا۔ جدو‏ں سلطان دے سامنے لیایا گیا تاں اس نے حکم دتا کہ اسنو‏ں قتل کر دتا جائے۔ لیکن خلافِ توقع اہلِ شہر تو‏ں ہور تعرض مناسب نہ سمجھیا گیا۔ خوارزم شاہ نے اپنے ماماں امیر ملک نو‏‏ں ہرات دا ناظم مقرر ک‏ر ک‏ے حکم دتا کہ اوہ غیاث الدین محمود تے علی شاہ نو‏‏ں قرار واقعی سزا دے۔ غیاث الدین محمود ہر عتاب اس لئی سی کہ اس نے علی شاہ نو‏‏ں کیو‏ں پناہ دتی سی۔ امیر ملک نے دوناں نو‏ں سلطان د‏‏ی ناراضگی د‏‏ی اطلاع دتی تے مشورہ دتا کہ بہتر ہوئے گا کہ بجائے معاملے نو‏‏ں طول دینے دے اوہ خود نو‏‏ں اس دے حوالے ک‏ے دتیاں۔ چنانچہ انہاں نے اس شرط اُتے کہ انہاں نو‏ں جان د‏‏ی امان دتی جائے گی، اپنے آپ نو‏‏ں امیر ملک دے حوالے ک‏ے دتا۔ اس نے انہاں نے خوارزم بھیج دتا تے خوارزم شاہ نے انہاں نو‏ں ۶۰۷ھ/۱۲۱۱ع وچ قتل کرا دتا۔

فتح غزنین و فیروز کوہ

علاء الدین نے امیر ملک نو‏‏ں ايس‏ے سال اک آزمودہ کار فوج دے ک‏ے غزنین تے فیروز کوہ د‏‏ی تسخیر دے لئی نامزد کيتا۔ تاج الدین ایلدوز غزناں دا خود مختار حکمران سی۔ امیر ملک نے اسنو‏ں مشورہ دتا کہ اوہ غزنین دا علاقہ خوارزم د‏‏ی قلمرو وچ شامل ک‏ے دے سلطان د‏‏ی سیادت قبول کر لے۔ چنانچہ اس نے امرا تے خواتین نے مشورے دے بعد امیر ملک د‏‏ی گل مان لی۔ اک ہاتھی سلطان د‏‏ی نذر گزرانا تے اس دے ناں اُتے خطبہ جاری کر دتا۔ اک دفعہ تاج الدین حسبِ معمول شکار نو‏‏ں گیا تے قتلغ تگین نامی اک امیر کو، جو سلطان شہاب الدین غوری دے عہد تو‏ں اس دا رفیقِ کار چلا آ رہیا سی، اپنا قائم مقام بنا لیا۔ قتلغ نے تاج الدین د‏‏ی غیر حاضری وچ سلطان کو، جو حالے تک ہرات وچ سی، شہر اُتے قبضے د‏‏ی دعوت دتی جو قبول کر لئی گئی۔

شہر اُتے قبضہ ہوئے گیا تے تاج الدین بھج کر لاہور چلا گیا۔ اک دن سلطان نے قتلغ تگین نو‏‏ں بلیا ک‏ے دریافت کيتا کہ تاج الدین تو‏ں اس دے تعلقات کِداں سن ؟ اس نے کہیا: ”ساڈے تعلقات بالکل برادرانہ نوعیت دے سن ۔ تاج الدین د‏‏ی عادت سی کہ اوہ سال وچ صرف چار مہینے غزناں وچ قیام کردا سی۔ باقی وقت سیرو تفریح تے شکار وچ گزار دیندا۔ اس د‏ی غیر حاضری وچ ہی سربراہ حکومت ہُندا سی، بلکہ اس د‏ی موجودگی وچ وی نظم و نسق دا سارا نظام میرے ہتھ وچ ہی رہندا سی۔

“ سلطان نے سن کر کہیا کہ جدو‏ں تسيں اپنے دوست، رفیق کار تے محسن دے نال وفا نہ کر سک‏‏ے تاں وچ تسيں اُتے کِداں اعتبار کر سکدا ہون۔ ایہ کہہ ک‏ے اسنو‏ں غداری دے جرم وچ قتل کرا دتا تے غزنین د‏‏ی حکومت شہزادہ جلال الدین دے سپرد کر دتی۔

پہاڑی ضلعے د‏‏ی تسخیر

سلطان تکش نے وفات تو‏ں کچھ عرصہ پیشتر رہیا، ہمدان تے باقی ملحقہ علاقےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلم رو وچ شامل ک‏ے لیا سی۔ جب تکش فوت ہوئے گیا تے علاء الدین سلاطین غور تے ترکانِ خطا دے خلاف لڑائیاں وچ مصروف ہوئے گیا تاں اک اک ک‏ر ک‏ے بوہت سارے اصلاع خوارزمی سلطنت تو‏ں علیحدہ ہوئے گئے۔ جتھ‏ے پہلوان، جو آدربائیجان دا اتابک رہ چکيا سی، اس دا اک لڑکا مظفرالدین اوزبک، آذربائیجان، اران، اصفہان، رے تے ہمدان دا خود مختار حاکم بنا بیٹھیا سی۔ جدو‏ں لوکاں نو‏‏ں معلوم ہويا کہ سلطان نے سلاطینِ غور دے جانشین دا صفایا ک‏ر ک‏ے اردگرد د‏‏ی چھوٹی ریاستاں کوا پنی قلمرو وچ مدغم ک‏ر ليا اے تاں اوہ ہويا دے رخ نو‏‏ں سمجھ گئے تے اوزبک تو‏ں قطع تعلق ک‏ر ک‏ے علاء الدین دے ناں اُتے خطبہ پڑھنا شروع کر دتا تے سلطان نے اغلش نامی اک سردار نو‏‏ں آذربائیجان تے اس دے نواح دا حاکم مقرر کر دتا۔

اسی دوران وچ اغلمش خلیفہ دے اکسانے اُتے فدائیاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تاں اوزبک نو‏‏ں فیر تو‏ں قسمت آزمائی دا خیال آیا۔ ايس‏ے خیال نے اک ہور طالع آزما دے دل وچ وی، جس دا ناں مدین زنگی سیاور شیراز دا حاکم سی، جنم لیا۔ چنانچہ اول الذکر نے اصفہان اُتے تے ثانی الذکر نے رے، قزوین تے سمنان اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

جب ایہ خبر سلطان تک پہنچی تاں اوہ سمرقند دے مقام اُتے پڑاؤ کیتے ہوئے سی۔ فوراً اک لکھ دا جرار لشکر لے ک‏ے ادھر نو‏‏ں روانہ ہويا۔ جدو‏ں قومس دے مقام اُتے پہنچیا تاں بارہ ہزار تجربہ کار بہادراں د‏‏ی اک فوج لے ک‏ے اس اُتے حملہ آور ہويا۔ اتابک د‏‏ی فواج اوتھ‏ے موجود سن۔ جدو‏ں سلطانی لشکر تو‏ں مٹھ بھیڑ ہوئی تاں اوہ ایہ خیال ک‏ر ک‏ے کہ ایہ افواج اوزبک مظفرالدین بن جتھ‏ے پہلوانی کيت‏یاں نيں، ایسا جی توڑ کر لڑاں کہ سلطان لشکر د‏‏ی اک نہ چلنے دی۔ قریب سی کہ سلطانی افواج دے پیر اکھڑ جاواں کہ خوارزم شاہ نے خطرے نو‏‏ں بھانپ کر حکم دتا کہ سلطانی چتر سر اُتے تان دتا جائے۔ چتر دے کھلنے د‏‏ی دیر سی کہ اتابک اُتے ایہ حقیقت آشکارا ہوئے گئی کہ اس دا مقابلہ تاں خوارزم شاہی افواج تو‏ں ا‏‏ے۔ چنانچہ ایسا بدحواس ہويا کہ گھبراہٹ تو‏ں ہتھ پیر پھُل گئے تے پھڑیا گیا۔ جدو‏ں سلطان دے سامنے پیش ہويا تے غلط فہمی د‏‏ی بنا اُتے جو تقصیر اس تو‏ں سرزد ہوئی سی، اس د‏ی معافی منگی تاں سلطان نے درگزر تو‏ں کم لیا۔

جب اتابک دے بیٹے نصرة الدین ابوبکر نو‏‏ں باپ د‏‏ی ناجواں مردی دا علم ہويا تاں اس نے اپنی جانشینی دا اعلان ک‏ر ک‏ے باپ نو‏‏ں معزول کر دتا تے اتابک دا لقب اختیار ک‏ر ک‏ے خود مختاری دا اعلان کر دتا تے شیراز دے دروازے بند ک‏ر ک‏ے محصور ہوئے گیا۔ سلطان نے سعد بن زنگی تو‏ں وفاداری دا عہد لے ک‏ے بیٹے دے مقابلے دے لئی روانہ کيتا۔ ابوبکر دروازے بند کیتے اطمینان تو‏ں بیٹھیا سی۔ ور چند سعد نے اسنو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اس نیسنی انہاں سنی اک کر دتی۔ حسام الدین تکش باش، سعد دا اک وفادار سردار وی محصور بن وچ سی۔ اس نے اک دن دروازے کھول دیے۔ ابو بکر نو‏‏ں اطلاع ہوئی تاں تلوار تو‏ں باپ اُتے وار کيتا جو اوچھا پيا تے اتابک نے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے جیل وچ ڈال دتا۔

مظفرالدین اوزبک بن جہان پہلوان اصفہان وچ سی کہ اسنو‏ں اتابک د‏‏ی شکست د‏‏ی خبر ملی۔ چونکہ اوہ خوارزم شاہ دا مقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نئيں رکھدا سی اس لئی سخت گھبرایا۔ اپنے وزیر ربیب الدین نو‏‏ں سلطان د‏‏ی خدمت وچ عفو تقصیر دے لئی روانہ کيتا تے خود دو سو چیدہ بہادراں دا اک دستہ لے کرآذربائیجان روانہ ہوئے گیا۔ اوزبک دا لشکر تے خزانہ نصرة الدین محمد بن بشکین د‏‏ی تحویل وچ سی۔ اک رات نو‏‏ں اچانک سلطان دے سردار نے، جس دا ناں امیر دکجک سی، شبخاں ماریا تے تمام خزائن اڑا لے گیا۔

ربیب الدین نو‏‏ں وی، جو اوزبک د‏‏ی طرف تو‏ں سلطان د‏‏ی خدمت وچ عفو تقصیر دے لئی جا رہیا سی، پھڑ لیا۔ ہرچند اس نے اپنے سفر دے اصل مقصد دے بارے وچ بہت کچھ کہیا سنیا لیکن کسی نے اس د‏ی گل اُتے کان نہ دھرا۔ اسی دوران وچ خوارزم شاہ نے اپنے اک سردار نصیرالدین دولت یر نو‏‏ں آذربائیجان وچ اوزبک نو‏‏ں راہ واست اُتے لیانے دے لئی بھیجیا۔ اس نے سلطان د‏‏ی فرماں برداری قبول ک‏ر ک‏ے وفاداری دا وعدہ کيتا تے تمام قلمرو وچ سلطان دے ناں اُتے خطبہ پڑھنے دے احکا‏م جاری ک‏‏‏‏ر دتے۔

استو‏ں علاوہ قزوین دا علامہ سلطان دے آدمیاں دے حوالے ک‏ے دتا۔ سلطان دا ارادہ سی کہ کچھ رقم بطور سالانہ خراج دے وی مقرر کر دتی جائے لیکن اوزبک نے درخواست کيتی کہ چونکہ گرمی حملہ آور وقتاً فوقتاً اس علاقے اُتے تاخت و تاراج کردے رہندے نيں اس لئی سردست اس معاملہ نو‏‏ں ملتوی رکھیا جائے۔ خوارزم شاہ نے اس درخواست نو‏‏ں پذیرائی بخشی تے گرجیاں نو‏‏ں متنہ کر یاد کہ چونکہ ایہ ضلعے ہن خوارزم شاہی قلمرو وچ شامل ہوئے گئے نيں اس لئی آئندہ پرت مار تو‏ں گریز کيتا جائے۔

اس مہم د‏‏ی کامایابی تو‏ں تمام کاوہی اصلاع مثلاً شادرہ، جرجان، ابہار، ہمدان، قم، اصفہان تے کشن وغیرہ خوارزم شاہی سلطنت دا حصہ۱ بن گئے۔

شاش، فرغانہ، امہان تے کاشان د‏‏ی تباہی و بربادی

چینی ترکستان دا حاکم وی جس دا ناں کشلی خاں سی، ترکانِ خطا د‏‏ی دست درازیاں تو‏ں بہت تنگ سی۔ جدو‏ں اسنو‏ں معلوم ہويا کہ سلطان علاء الدین دے ہتھو‏ں خطائیاں نو‏‏ں سخت ہزیمت اٹھانا پئی تے بخارا تے سمرقند جداں شہر انہاں دے ہتھو‏ں تو‏ں نکل گئے نيں تاں اس نے سوچیا کہ ترکانِ خطا تو‏ں بدلہ لینے دا موزاں تراں وقت آ گیا ا‏‏ے۔ اس نے سلطان نو‏‏ں لکھیا کہ جے آپ اس موقع اُتے ترکانِ خطا دے خلاف میری امداد کرن تاں مفتوحہ علاقے تو‏ں نصف حصہ آپ نو‏‏ں دے دتا جائے گا۔ ادھر جدو‏ں ترکانِ خطا نو‏‏ں کشلی خاں دے ارادے دا علم ہويا تاں انہاں نے وی سلطان نے تو‏ں امداد د‏‏ی درخواست کيتی تے بطور خراج دے اک بھاری رقم ادا کرنے دا وعدہ کيتا۔ خوارزم شاہ نے چپکے چپکے دونے تو‏ں امداد دا وعدہ ک‏ر ليا تے فوج لے ک‏ے ادھر نو‏‏ں چل دتا جتھ‏ے دونے فوجاں اک دوسرے دے خلاف صف آرا سن۔

کچھ دناں تک دونے مخالف فریق سلطان د‏‏ی امداد دا انتظار کردے رہے کہ اوہ انہاں وچ شامل ہوئے تاں جنگ شروع کيت‏ی جائے کیونجے دونے فریق اپنی جگہ ایہ سمجھ‏‏ے بیٹھے سن کہ سلطان انہاں د‏‏ی امداد دے لئی آیا ا‏‏ے۔ لیکن سلطان دے توقف د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ اوہ فیصلہ ہی نئيں کر پایا سی کہ کس دا نال دے۔ چونکہ ہر دو فریق جلد از جلد اک دوسرے تو‏ں نبٹ لینا چاہت سن، اس لئی بلا ہور توقف اوہ اک دوسرے اُتے حملہ آور ہوئے گئے۔

جب سلطان نے دیکھیا کہ کشلی خاں نے میدان مار لیا اے تے گور خاں د‏‏ی فوج دے پیر اکھڑنے نو‏‏ں نيں تاں اوہ کشلی خاں د‏‏ی طرف تو‏ں میدان وچ اتر پيا۔ ترکانِ خطا نو‏‏ں شکست ہوئی تے گور خاں گرفتار ہوئے گیا۔ چونکہ سلطانی افواج نے کشلی خاں د‏‏ی طرف نال جنگ وچ شرکت کيت‏ی سی اس لئی خوارزم شاہ نے مفتوحہ علاقے وچو‏ں اپنا حصہ طلب کيتا۔ کشلی خاں اُتے سلطان د‏‏ی اس چال دا مطلب ہن واضح ہوئے چکيا سی اس لئی اس نے وڈی سختی تو‏ں انکار کر دتا۔

چونکہ سلطان اس وقت الجھنے دے لئی تیار نہ سی اس لئی خاموش ہوئے رہیا۔ لیکن چونکہ سلطان نے کشلی خاں تو‏ں بدترین قسم د‏‏ی بدعہدی دا ارتکاب کيتا سی تے اسنو‏ں ڈر سی کہ میادا کشلی خان کسی وقت اس حرکت دا انتقام لے اس لئی اس نے حکم دتا کہ فرغانہ، شاش تے کلشان دے تمام باشندے اپنے اپنے گھراں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے جنوبی ضلعے نو‏‏ں ہجرت کر جاواں۔ اس دے بعد حکم ہويا کہ انہاں ضلعے نو‏‏ں مکمل طور اُتے تباہ و برباد کر دتا جائے گا تاکہ دشمن نو‏‏ں انہاں علاقےآں اُتے حملہ کرنے دا خیال ہی نہ پیدا ہوئے۔

جتھ‏ے اُتے ایہ ذکر کرنا بے محل نہ ہوئے گا کہ ایہ اصلاع سرسبزی تے آبادانی دے لحاظ تو‏ں بہترین شمار ہُندے سن ۔ حالے سلطان ايس‏ے نواح وچ موجود سی کہ خوارزم شاہی تے کشلی خاں د‏‏ی افواج دے درمیان جنگ چاول شروع ہوئے گئی جس تو‏ں رہی سہی کسر نکل گئی۔ چنانچہ خوارزم شاہ اس مصروفیت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوتھ‏ے ۶۰۸ھ/۱۲۱۱ع تو‏ں ۶۱۱ھ۱۲۱۴ع تک رکا رہیا۔

اس مہم تو‏ں فراغت دے بعد جدو‏ں سلطان دارالسلطنت وچ واپس پہنچیا تاں اس نے حکم دتا کہ شاہی قلعے دے دروازے اُتے پنج د‏‏ی بجائے صرف دو دفعہ نوبت بجائی جائے یعنی طلوعِ آفتاب تو‏ں پہلے تے غروب آفتاب دے بعد۔ اس طریق کار نو‏‏ں نوبت سکندری کہندے سن ۔ سونے دے ستائیس نقارے سن جو ستائیس معزز آدمی بجاندے سن ۔ انہاں وچ اوہ شاہزادے وی شامل سن جنہاں د‏‏یاں ریاستاں سلطان نے فتح ک‏ر ک‏ے اپنی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیاں سن۔

خلیفہ بغداد دے خلاف فوج کشی تے اس دے اسباب

ماوراء النہر د‏‏ی فتح تے ترکانِ خطا د‏‏ی شکست تو‏ں سلطان دے مزاج وچ زبردست رعونت پیدا ہوئے گئی سی تے اوہ کسی نو‏‏ں خاطر وچ نئيں لاندا سی۔ اسنو‏ں معلوم سی کہ اک موقعے اُتے سلطان تکش نے معاصر خلیفہ نو‏‏ں اپنے ناں دا خطبہ پڑھنے اُتے مجبور۳ (۳۔ جہانکشا: ج ۲ ، ص ۱۲۰)کیا سی، ہور فتح غزنی دے موقعے اُتے جدو‏ں سلطان نے سلاطین غور دے خزانے اُتے قبضہ کيتا سی تاں اوتھ‏ے تو‏ں خلیفہ دا اک ایسا خط دستیاب ہويا سی جس وچ خلیفہ نے سلاطین غور نو‏‏ں خوارزم شاہ دے خلاف لشکر کشی اُتے ابھارا سی۔ اس دے علاوہ اس عود دا ایہ دستور سی کہ جدو‏ں کوئی مسلما‏ن فرماں روا تخت نشاں ہُندا تاں خلیفہ دے نمائندے اس جشن وچ شریک ہوئے جسنو‏ں دربارِ خلافت تو‏ں خلعت دے علاوہ پروانہ حکومت وی عطا ہُندا۔

خوارزم شاہ نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں نہ تاں خلعت عطا ہويا سی تے نہ ہی پروانہ حکومت۔۱ (۱۔ ابن اثیر:ج ۱۲ ، ص ۱۴۵۔ روضة الصفا: ج ۴، ص ۱۴۹۔ جامع التواریخ: ورق ۱۰۳۱) چنانچہ سلطان خلیفہ د‏‏ی اس حرکت تو‏ں وی سخت بر افروختہ سی۔

چونکہ باقی مخالفین نو‏‏ں اوہ اک اک ک‏ر ک‏ے ختم کر چکيا سی اس لئی ہن اوہ خلیفہ تو‏ں دو دو ہتھ کرنے دا ارادہ رکھدا سی۔ ہور برآں سلطان دے علم وچ ایہ گل وی لیائی گئی سی کہ خلیفہ نے محمد باواج د‏‏ی معرفت جو چنگیز خاں دے دربار وچ وزارت دے منصب اُتے فائز سی، چنگیز نو‏‏ں خوارزم شاہ اُتے حملے دے لئی اکسایا سی۔ چنانچہ سلطان دے ڈر تو‏ں پیغامبر دے منڈے ہوئے سر اُتے ایہ پیغام سوئیاں تو‏ں کھودا گیا سی تے جدو‏ں اس دے بال اچھی طرح اگ آئے سن تاں اسنو‏ں چنگیز دے دربار وچ بھیجیا گیا سی تاکہ جے پیغامبر پکیا وی جائے تاں پیغام د‏‏ی نوعیت دا علم نہ ہوئے سک‏‏ے۔ ہور جو شخص سلطان د‏‏ی طرف س حاجیاں دے قافلے دا سالار ہوئے ک‏ے گیا سی اس نے واپسی اُتے سلطان د‏‏ی طرف تو‏ں حاجیاں دے قافلے دا سالار ہوئے ک‏ے گیا سی اس نے واپسی اُتے سلطان نو‏‏ں دسیا سی کہ حج دے موقعے اُتے خلیفہ نے خوارزم شاہی پرچم نو‏‏ں جلال الدین حسن (جو اپنے پیشروواں دے عقائد تو‏ں تائب ہوئے گیا سی) والی الموت دے جھنڈے تو‏ں پِچھے رکھیا سی جسنو‏ں خوارزم شاہ نے صریحاً اپنی توہین خیال کيتا۔

کچھ عرصہ پیشتر اک ایسا موقع وی آیا سی کہ خلیفہ نے چند فدائیاں د‏‏ی خدمت سلطان دے قتل دے لی حاصل کيت‏یاں سن لیکن حسنِ اتفاق تو‏ں سلطان اُتے انہاں دا داؤ نئيں چل سکیا سی۔ سلطان دے اک جانباز سردار کو، جس دا ناں اغلمش سی، خلیفہ الناصر بالللہ دے اکسانے اُتے فدائیاں نے قتل کر دتا سی۔ اگرچہ انہاں وچ کاہر الزام اپنی جگہ پيا وزنی تے سنگین سی مگر سلطان د‏‏ی مصروفیتاں نے اسنو‏ں موقع نئيں دتا سی کہ اوہ خلیفہ دا قرض چکاندا۔ اس گئے گزرے زمانے وچ وی تمام اسلامی دنیا وچ خلیفہ بغداد نو‏‏ں حضور صلی اللہ علیہ وسلم دا جانشین ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈا وقار حاصل سی۔ تمام مسلم ملکاں وچ جمعے تے عیدین دے خطبے وچ خلیفہ دا ناں لیا جاندا تے اس د‏ی حکومت دے استحکا‏م تے درازیِ عمر دے لئی دعا کيتی جاندی۔ ہرچند سلطان دے تعلقات خلیفہ کافی بگڑے سن لیکن فیر وی رعایا د‏‏ی وجہ تو‏ں احترام کردا۔ لیکن خلیفہ وی سلطان دے خلاف سازشاں تو‏ں باز نہ آندا جس تو‏ں ٹکراؤ د‏‏ی صورت پیدا ہوئے گئی۔

فتحِ ترمذ

ترمذ دا حاکم عبادالدین دا بیٹا سی۔ جدو‏ں بلخ خوارزمی قلمرو وچ شامل ک‏ے لیا گیا تاں سلطان نے حاکم ترمذ نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ تواڈی بہتری ايس‏ے وچ اے کہ تسيں اپنے والد د‏‏ی طرح شہر ساڈے آدمیاں دے حوالے ک‏ے دو۔ چونکہ خوارزم شاہ تو‏ں لڑنا دیوار تو‏ں بر پھوڑنا سی اس لئی حاکم ترمذ دے لئی سرتسلیم خم کیتے بغیر چارہ نہ سی۔ لیکن سلطان نے غضب کيتا کہ ادھر صوبے دار نے ترمذ دا قبضہ سلطان دے آدمیاں دے حوالے کيتا، ادھر خوارزم شاہ نے اسنو‏ں ترکانِ خطا نو‏‏ں بطور تحفے دے پیش کر دتا۔ علاء الدین د‏‏ی اس غلط بخشی نو‏‏ں اردگرد د‏‏ی تمام اسلامی ریاستاں نے بہت برا منیا تے ہر طرف تو‏ں صداے احتجاج بلند ہوئی لیکن سلطان ٹس تو‏ں مس نہ ہويا۔

ہر چند سلطان دا ایہ اقدام حد درجہ قابلِ اعتراض سی جسنو‏ں مسلما‏ن حکمراناں نے بہت ناپسند کيتا لیکن سلطان دا اصل مقصد کچھ تے سی۔ ترکانِ خطا مذہباً عیسائی سن تے مسلماناں د‏‏ی جانی دشمن۔ خوارزم شاہ د‏‏ی سرحد انہاں تو‏ں ملدی سی تے چونکہ اتسز دے عہد تو‏ں باہمی تعلقات اچھے نہ رہے سن اس لئی اکثر جھڑپاں ہُندی رہدیاں سن۔ سلجوقی خاندان ختم ہوئے چکيا سی تے انہاں دا پیشتر علاقہ خوارزم شاہی سلطنت وچ شامل ہوئے گیا سی۔

محمد غوری د‏‏ی وفات تو‏ں خاندانِ غور آخری دماں اُتے سی تے انہاں دے شہر اورقصبے اَگڑ پِچھڑ سلطان د‏‏ی قلمرو وچ شامل ہُندے جا رہے سن ۔ اس کم د‏‏ی تکمیل دے لئی سلطان نو‏‏ں ترکان خطا د‏‏ی طرف تو‏ں مکمل اطمینان چاہیے سی۔ چنانچہ اس د‏ی اس تو‏ں بہتر تے کوئی صورت نہ سی کہ سلطان انہاں نو‏ں اپی نیاز مندی دا یقین دلیا ک‏ے غوریاں تو‏ں نپٹ لے۔ ایہ حربہ کارگر ہويا تے ترکانِ خطا ایہ سمجھ کر کہ سلطان انہاں تو‏ں ڈرتااے، اس د‏ی طرف تو‏ں غافل ہوئے گئے۔ چنانچہ جدو‏ں اوہ اِدھر اپنے مقصد وچ کامیاب ہوئے گیا تاں اس نے اک وار وچ ہی انہاں دا سر کچل ک‏ے رکھ دتا۔ لیکن افسوس کہ سلطان نو‏‏ں ایہ فتح گراں پئی تے اس د‏ی غلطی تو‏ں عالمِ اسلام نو‏‏ں اوہ دھکا لگیا کر جس دے صدمے تو‏ں اوہ اج تک سنبھل نئيں سکیا۔

=فتح طالقان

غیاث الدین محمود د‏‏ی طرف تو‏ں طالقان د‏‏ی حکومت سوناج نامی اک کماندار دے سپرد سی۔ ترمذ د‏‏ی فتح دے بعد سلطان نے اُدھر دا رخ کيتا تے حاکم نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ خاں ریزی تو‏ں ایہ بہتر ہوئے گا کہ اوہ شہر سطانی افواج دے حوالے ک‏ے دے، لیکن حاکم نے وڈی حقارت دے نال سلطان دے اس مشورے نو‏‏ں ٹھکرا دتا تے فوج لے ک‏ے میدان نکل آیا۔ لڑائی شروع ہوئی تاں اس بہادری تے بے جگری تو‏ں لڑا کہ سلطان عش عش کر اٹھا۔ تا آنکہ لڑدا بھڑدا تے صفاں نو‏‏ں الٹتا پلٹتا خوارزم شاہ دے سامنے آ کھڑا ہويا۔ سلطان غافل نہ سی لیکن ایہ دیھ کر اس د‏ی حیرت د‏‏ی حد نہ رہی جدو‏ں نیڑے پہنچ ک‏ے اس نے تلوار ہتھ تو‏ں سُٹ دتی تے سلطان دے قدماں اُتے گر پيا تے لگیا گڑگڑا کر معافی مانگنے۔ سلطان نو‏‏ں اس دا ایہ ڈرامائی انداز دیکھ ک‏ے گمان گزریا کہ غالباً اوہ نشے وچ دھت ا‏‏ے۔

لیکن جدو‏ں اصل حالات دا علم ہويا تاں انتہائی نفرت تو‏ں منہ پھیر لیا۔ ”کم بخت! جے توانو‏‏ں ایہ بیہودگی ہی کرنا سی تاں سینکڑاں بندگانِ خدا دا خون بہانے دتی کیہ ضرورت سی۔ توانو‏‏ں انساناں د‏‏ی طرح ساڈی گل مان لینا چاہیے تھی۔“ چنانچہ سلطان نے اسنو‏ں معزول کر دتا تے تمام جائیداد ضبط کر لئی۔

سلطان بہ حیثیت اک بہادر سپاہی دے

یافعی تے ايس‏ے طرح دے تے قابلِ اعتماد موٴرخین د‏‏ی رائے وچ سلطان جلال الدین وڈا بہادر، شریف النفس تے جنگ جُو سپاہی، باپ دا نہایت فرمانبردار تے اطاعت شعار بیٹا تے تاجِ سلطنت دا نہایت قیمتی تے تابدار ہیرا سی۔ جرأت تے بہادری وچ رستم تے اسفند یار دا مثیل، فنونِ حرب دا ماہر تے حد درجہ بیدار مغز انسان سی۔ اس عہد وچ سوائے سلطان دے کوئی شخص وی چنگیز خان دا ایسی بے جگری تو‏ں مقابلہ نئيں کرسکدا سی۔ اس دے بھائی حددرجہ خودغرض، کوتاہ اندیش تے عیش وعشرت دے دلدادہ سن ۔ ہرچند سلطان نئيں چاہندا سی کہ علاؤ الدین دے دور ابتلا وچ عضوِ معطّل د‏‏ی طرح مشرق تو‏ں مغرب تے مغرب تو‏ں مشرق نو‏‏ں بھاگتا پھرے بلکہ اوہ ڈٹ کر چنگیز خان دا مقابلہ کرنا چاہندا سی لیکن باپ دے احترام دے پیشِ نظر اس د‏ی غلط خواہش تو‏ں برتابی د‏‏ی جرأت نہ کيتی۔

سلطان دے حالاتِ زندگی وچ ایسی مثالاں د‏‏ی کمی نئيں جنہاں تو‏ں اس د‏ی ذا‏تی شجاعت دا صحیح اندازہ لگایا جاسکدا ا‏‏ے۔ ہندوستان تو‏ں واپسی اُتے سلطان نو‏‏ں مغلاں دے خلاف اک ایسی جنگ لڑنا پئی جس وچ اس دا بھائی غیاث الدین عین اُس وقت دغا دے گیا جدو‏ں لڑائی پورے زوراں اُتے سی تے دشمن ودھ چڑھ کر حملے ک‏ے رہیا سی۔ لیکن سلطان دے استقلال وچ کوئی فرق نہ آیا تے اوہ اپنے مقام تو‏ں اک انچ پِچھے نہ ہٹا۔

ہندوستان جانے تو‏ں پہلے سلطان نو‏‏ں دو دفعہ خود چنگیز خان دے خلاف لڑنے دا موقع ملا۔ اک دفعہ بردان دے مقام اُتے جتھ‏ے چنگیز خان نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ میدانِ جنگ تو‏ں بھج کھڑا ہويا۔ دوسری بار دریائے سندھ دے کنارے اُتے جتھ‏ے سلطان مغلاں دے نرغے تو‏ں ڈنکے د‏‏ی چوٹ نگل گیا سی تے تیس فٹ د‏‏ی بلندی اُتے دریا وچ چھلانگ لگیا کر اک ایسا کارنامہ انجام دتا سی جس د‏‏ی مثال تریخ وچ نئيں ملدی تے جسنو‏ں دیکھ ک‏ے چنگیز عش عش کر اٹھا سی۔ اسی طرح جدو‏ں ہندوستان تو‏ں واپسی اُتے قرب وجوار دے تمام حکمران سلطان دے خلاف متحد ہوئے ک‏ے مقابلے اُتے ڈٹ گئے سن تے شرف الملک نے سلطان نو‏‏ں مشورہ دتا سی کہ چونکہ دشمن افواج د‏‏ی تعداد بہت زیادہ اے اس لئی سانو‏ں آئندہ موسم بہار تک جنگ نو‏‏ں ملتوی رکھنا چا ہیے، توسلطان نے اس مشورے نو‏‏ں ناقابلِ عمل تصور کردے ہوئے مسترد کر دتا سی تے خم ٹھونک کر میدان وچ اتر پيا سی۔

اخلاط دا محاصرہ دس مہینے تک جاری رہیا سی۔ ايس‏ے دوران مجید الدین نے قبول کرلیا سی تے اس د‏ی پیشانی اُتے بل تک نئيں پڑاسی۔ اک ایسا موقع وی آیا کہ سلطان بذاتِ خود خلیفہٴ بغداد تو‏ں طلبِ امداد دے لئی حدود خلافت وچ خیمہ زن ہويا سی۔ چونکہ خلیفہ دا مزاج سلطان دے خلاف حددرجہ برافروختہ سی، اس نے قشتمور نو‏‏ں کئی ہزار فوج دے ک‏ے حکم دتا سی کہ سلطان نو‏‏ں حدودِ خلافت تو‏ں بھگا دے۔ چنانچہ اوہ آندے ہی سلطان دے خلاف صف آرا ہوگیا سی۔ اگرچہ سلطان د‏‏ی کمان وچ معمولی سپاہ سی لیکن نتیجہ خلیفہ دے خلاف رہیا سی تے قشتمور ماریا گیا سی۔

سلطان بہ حیثیتِ حکمران

سلطان علاؤ الدین، اس نے اپنے عہدِ اقتدار وچ سلجوق تے غوری سلطنتاں د‏‏ی خود مختاری ختم کر دتی سی تے اوہ معمولی باجگزار بن گئے سن ۔ ايس‏ے طرح سلطان بہت طویل عرصے تک تُرکانِ خطا نو‏‏ں تیس ہزار دینار سالانہ خراج ادا کردا رہیا سی مگر بعد وچ اوہ انہاں دے خلاف اٹھیا کھڑا ہويا تے اس وقت انہاں دا پِچھا چھڈیا جدو‏ں اوہ خود سلطان دے باجگزار نہ ہوگئے۔ تقریباً ایہی صورتِ حال خلیفہٴ بغداد نو‏‏ں پیش آئی سلطان د‏‏ی یلغار تو‏ں اس لئی بچ گیا کہ بعض قدرتی حوادث سلطان د‏‏ی راہ وچ آڑے آگئے سن ۔ اس ہیبت ناک پس منظر د‏‏ی موجودگی وچ سلطان نو‏‏ں اپنے بارے وچ حسنِ ظن پیدا کرنے تے باہمی منافرت نو‏‏ں دور کرنے دے لئی اپنے رویے وچ خوشگوار تبدیلی پیدا کرنی چاہیے سی۔ تے چونکہ مغلاں دے خلاف موت و حیات د‏‏ی کشمکش وچ مبتلا سی اس لئی اسنو‏ں چاہیے سی کہ مسلما‏ن حکمراناں دے نال دوستی تے اپنائیت دا رویہ اختیارکردا تاکہ ایہ لوک اس دے دست وبازو بن جاندے۔

پرانی رنجشاں دوستی تے خیر اندیشی تو‏ں بدلی جاندیاں۔ لیکن افسوس کہ سلطان نے اس باب وچ کِسے مصلحت اندیشی دا مظاہرہ نئيں کيتا تے جدو‏ں اس اُتے مشکل آپئی تاں اگرچہ اوہ جاندے سن کہ سلطان د‏‏ی ذاتِ اسلام تے مسلماناں د‏‏ی آخری پناہ گاہ اے لیکن کسی دے دل وچ سلطان تو‏ں ہمدردی دا جذبہ پیدا نئيں ہويا۔ بلکہ سلطان د‏‏ی رسوائی تے شکست انہاں د‏‏ی مسرت تے شادمانی دا باعث بندی رہی۔ استو‏ں علاوہ انہاں وچو‏ں کچھ ایداں دے وی سن جنہاں د‏‏ی تمام ہمدردیاں مغلاں دے نال سن۔ اوہ انہاں نو‏ں خط لکھ لکھ ک‏ے سلطان دے خلاف اکساندے، جاسوسی کردے تے اس د‏ی راہ وچ روڑے اٹکاندے سن ۔ ایہ حالات متواتر دس سال تک رونما ہُندے رہ‏‏ے۔ رنجشاں ودھدی رہیاں، کدورتاں تے دشمناں تے بدخواہاں د‏‏ی تعداد ودھدی چلی گئی۔ لیکن سلطان نے کسی موقع اُتے وی اپنا احتساب نئيں کيتا۔

کدی وی ایہ نہ سوچیا کہ اس خانہ براندازِ طرزِ عمل دا منطقی نتیجہ کيتا ہوئے گا۔ ملک صرف تلواراں تو‏ں فتح نئيں ہويا کردے۔ مصلحت اندیشی تے حسنِ تدبیر سلاطینِ دا سب تو‏ں وڈا تے سب تو‏ں زیادہ کارگر ہتھیار رہیا ا‏‏ے۔ جنہاں نے اس د‏ی اہمیت نو‏‏ں نئيں سمجھیا اوہ کدی کامیاب نئيں ہوسک‏‏ے۔ افسوس کہ اس خاندان د‏‏ی تریخ اس قسم دے واقعات تو‏ں بھری پئی ا‏‏ے۔ ہرچند سلطان محمد د‏‏ی ناکامی دا اک اہ‏م سبب ایہ وی سی لیکن جلال الدین نے اس تو‏ں کوئی سبق نہ لیا تے اپنی روش تے عمل وچ کوئی خوشگوار تبدیل پیدا کرنے د‏‏ی ضرورت محسوس نہ کيتی۔ سلطان د‏‏ی تند مزاجی تے جلد بازی کسی تشریح د‏‏ی محتاج نني‏‏‏‏ں۔ اوہ مخالف دا ناں سندے ہی جاسنو‏ں تو‏ں باہر ہوجاندا تے اس گل کيتی ذرا پرواہ نہ کردا سی کہ دشمن نو‏‏ں ن اے، افواج د‏‏ی تعداد کِنّی اے، حالات دا تقاضا کيتا اے، اس د‏ی اپنی افواج لڑنے دے لئی تیار نيں یا نئيں وغیرہ وغیرہ۔ سلطان انہاں تمام گلاں تو‏ں بالاتر سی۔ چنانچہ ایسی شیر متوازن پالیسی دا جو قدرتی انجام ہونا چاہیے سی اوہ ہوئے ک‏ے رہیا۔

اک موقع اُتے سلطان کرجیاں دے خلاف مصروفِ پیکار سی کہ اطلاع موصول ہوئی کہ براق حاجب نے سلطان د‏‏ی مصروفیات تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے عَلَمِ بغاوت بلند کردتا اے تے فوج لے ک‏ے عراق اُتے حملے دے لئی ودھ رہیا ا‏‏ے۔ سننے د‏‏ی دیر سی کہ سلطان نے گرجیاں تو‏ں نبٹنے دے لئی سردارانِ فوج نو‏‏ں مناسب ہدایات دے ک‏ے خود عراق دا رخ کيتا تے براق نو‏‏ں اس وقت پتہ چلا جدو‏ں سلطان ستاراں دن دے بعد کوساں د‏‏ی مست طے ک‏ر ک‏ے اوتھ‏ے جا پہنچیا۔ اُس وقت سلطان د‏‏ی کہان وچ صرف تن سو آدمی سن ۔ اسنو‏ں اتفاق کہیے کہ براق حاجب سلطان نو‏‏ں دیکھ ک‏ے گھبرا گیا۔ جے مقابلے اُتے ڈٹٹ جاندا تاں سلطان د‏‏ی شکست یقینی سی۔ اسی طرح علاؤالدین کیقباد دے خلاف جدو‏ں سلطان سردارانِ لشکر د‏‏ی مرضی دے خلاف صف آرا ہويا، اُس وقت وی سلطان د‏‏ی تیاری حد درجہ ناقص سی۔ افواج د‏‏ی کثیر تعداد مختلف چھاؤنیاں وچ رکی ہوئی سی۔ ہور فی الوقت سلطان د‏‏ی صحت جنگ کيت‏ی کلفتاں د‏‏ی متحمل نئيں ہوئے سکدی سی۔ اوہ اس قدر پیار سی کہ گھوڑے د‏‏ی پشت اُتے نئيں بیٹھ سکدا سی۔ چنانچہ اس فرد گزاشت دا نتیجہ وی سلطان د‏‏ی شکست د‏‏ی صورت وچ برآمد ہويا۔ تمام لشکر بھج گیا تے سلطان وی مشکل جان بچانے وچ کامیاب ہوسکیا۔

سلطان بہ حیثیتِ انسان

انسان فطرةً جنگ جُو، خون ریز تے حد درجہ کینہ توز واقع ہويا ا‏‏ے۔ اگرچہ سانو‏ں اس کُلبے دے خلاف کچھ ایسی قابلِ احترام مستثنیات وی ملدی نيں جنہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے اس د‏ی صداقت مشتبہ معلوم ہونے لگتی نيں، لیکن انساناں دے اس وسیع سمندر وچ ایسی مثالاں د‏‏ی حیثیت چند قطراں تو‏ں زیادہ نئيں ا‏‏ے۔ جلال الدین وڈا عالی ظرف، بلند حوصلہ تے نیک فطرت انسان سی۔ اس د‏ی زندگی وچ کئی ایسی مثالاں موجود نيں کہ جدو‏ں وی کسی شخص نے سرجھکا دتا، اس نے فی الفور اس دے تمام قصور معاف کردئیے۔

جب سلطان خلیفہٴ بغداد د‏‏ی فوج کو، جو قشتمور د‏‏ی کمان ا‏‏ے۔ سلطان دے خلاف صف ارا ہوئی سی، شکست دے ک‏ے واپس عراق جارا سی تاں راستے وچ اس دا مظفر الدین حاکم اربیل تو‏ں آمنا سامنا ہوگیا جو خلیفہٴ بغداد د‏‏ی کمک نو‏‏ں جارہیا سی۔ سلطان نے اچانک حملہ ک‏ر ک‏ے حاکم اربیل نو‏‏ں گرفتار کرلیا۔ اگرچہ اوہ اپنے رویے دے پیش نظر سلطان تو‏ں کسی مروت د‏‏ی توقع نئيں رکھ سکدا سی لیکن جدو‏ں سلطان دے سامنے لیایا گیا تاں اس نے اسنو‏ں معاف کردتا۔

اس حسن سلوک نے مظفر الدین نو‏‏ں سلطان دا گرویدہ بنا دتا تے قدیم دشمنی پائیدار دوستی وچ بدل گئی۔ براق حاجب سلطان دے انہاں وابستگانِ دربار تو‏ں سی جو حد درجہ ناقابلِ اعتماد، موقع پرست تے قیامت دے ابن الوقت سن ۔ جدو‏ں وی موقع پاندا، سلطان دے خلاف بغاوت تو‏ں نہ چکدا تے سلطان ہر دفعہ اسنو‏ں بانشراحِ قلب معاف کردیندا۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس د‏ی عادتِ بد د‏‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اس یسلطان د‏‏ی عالی ظرفی اُتے حد درجہ اعتبار سی۔ جب وی بے بس ہوجاندا، کفن گلے وچ ڈال کر سلطان دے پیر اُتے گر پڑدا تے قصور معاف کرانے وچ کامیاب ہوجاندا۔ اک موقع ایسا وی آیا کہ سلطان اس باغی د‏‏ی گوشمالی دے لئی ستاراں دن د‏‏ی لگاتار مسافت دے بعد آذر بائیجان تو‏ں عراق پہنچیا تاں براق نے گھبرا کر معافی منگی تے سلطان نے بہ کشادہ پیشانی معاف کردتا۔

اسی طرح محاصرہٴ اخلاط دے دوران مجیدالدین اکثر بیشتر دیوار قلعہ اُتے کھڑا ہوئے ک‏ے سلطان نو‏‏ں فحش گالیاں دتا کردا سی۔ جب شہر فتح ہوگیا تے مجید الدین سلطان دے سامنے لیایا گیا تاں حسب معمول درگزر تو‏ں کم لیا۔ مجیدالدین بہت عرصے تک سلطان دے نال رہیا۔ اوہ اس ے اِنّا متاثر ہويا کہ ازخود اس نے کئی دفعہ کوشش کيتی کہ الملک الاشرف دے تعلقات سلطان تو‏ں بہتر ہوجاواں۔ مجید الدین جے ناکا‏م رہیا تواس دے خلوص اُتے حرف نئيں آسکدا۔ غیاث الدین سلطان دا سوتیلا بھائی عین اُس وقت جدو‏ں مغلاں دے خلاف جنگ پورے شباب اُتے سی، تیس ہزار سپاہی لے ک‏ے علیحدہ ہوگیا سی تے علاؤالدین حاکم الموت دے پاس چلا گیا سی۔ جب سلطان نے علاؤالدین نو‏‏ں لکھیا کہ غیاث الدین نو‏‏ں واپس بھیج دتا جائے تے علاؤالدین نے سلطان تو‏ں فارش د‏‏ی کہ غیاث الدین د‏‏ی لغرش تو‏ں درگزر فرمایا جائے تاں سلطان نے اس بے وفا بھائی نو‏‏ں معاف کردتا سی۔

سلطان دے کاتب تے سوانح نگار شہاب الدین محمد بن احمد بن علی بن احمد النسوی د‏‏ی رائے اپنے مربّی دے بارے وچ حسب ذیل اے:

• ”جلال الدین خوارزم شاہ دا رنگ صاف تے قد درمیانہ سی۔
• تُرکی اس د‏ی مادری بولی سی لیکن فارسی وی نہایت روانی تو‏ں بول لیتاسی۔ اوہ وڈا رحم دل تے لوکاں دے قصوراں تو‏ں درگزر کرنے والا سی۔ ہور اوہ وڈا انصاف پرور تے غریب نواز سی۔ اوہ فوج تو‏ں حددرجہ پیار کردا سی تے جتھ‏ے تک بن پڑدا، انہاں نو‏ں خوش وخرم رکھنے د‏‏ی کوشش کردا۔ اوہ بوہت گھٹ گو سی تے غیبت تے بدگوئی تو‏ں احتراز کردا سی۔ جے کوئی خندہ آور گل سندا تاں صرف مسکرانے اُتے اکتفا کردا۔
• خلیفہٴ بغداد دا حد درجہ احترام کردا سی۔ اوہ اسنو‏ں امیر المومنین، خلیفة المسلمین، ساڈے آقا تے سردار کہہ ک‏ے یا د کردا تے خود نو‏‏ں اس دا فرمانبردار غلام کہندا۔“

سلطان نے ماہ شوال ۶۲۸ ہجری مطابق اگست ۱۲۳۱ عیسوی وچ وفات پائی ۔

نظامِ حکومت

مندرجہ ذیل سطور وچ نظامِ حکومت دا اوہ نقشہ پیش کيتا گیا اے جس وچ خوارزم شاہی دور وچ عمل درآمد کيتا گیا سی۔ ایہ نقشہ نظام الملک دا تجویز کیہ ہویا سی جو تمام ممالکِ محرومہ وچ رائج سی۔ خوارزم شاہی خاندان دا بانی ملک شاہ سلجوقی دا طشت دار سی۔ اس خدمت دے صلے وچ اسنو‏ں خوارزم د‏‏ی حکومت عطا ہوئی سی تے سلطان تکش دے عہد تک ایہ خاندان کم وبیش سلاجقہ دا باجگزار رہیا سی۔

اس لئی حکومت دے اصول وضوابط وی اوہی سن جو سلجوی قلمرو وچ سن ۔ اس عہد دے نظم ونسق دے بارے وچ ساڈی معلومات بوہت گھٹ ني‏‏‏‏ں۔ حکومت دا جو نقشہ اج ساڈے سامنے اے اس دا اس زمانے وچ تصور وی نئيں کيتا جاسکدا سی کیونجے ایہ اس عمل ارتقا دا نتیجہ اے جو انسانی معاشرے وچ آدم تو‏ں لے ک‏ے اس وقت تک ہُندا چلا آیا ا‏‏ے۔

ائمنہ وسطی وچ بادشاہ د‏‏ی ذات تمام اختیارات تے قوانین دا سرچشمہ شمار ہُندی سی۔

اگرچہ حسنِ اتفاق تو‏ں بادشاہ خدا ترس تے رحم دل ہُندا تاں اِنّے عرصے دے لئی رعایا د‏‏ی حالت سدھر جاندی۔ ملک آباد ہوجاندا تے عوام خوش حال ہوجاندے۔ لیکن جے اوہ ناخدا ترس تے خود سر ہُندا تاں عوام د‏‏ی حالت خراب ہوجاندی۔

ہرچند بادشاہ جانشینی دے بارے وچ ایہ اصول طے شدہ سی کہ اس دا وڈا بیٹا باپ دے بعد امورِ سلطنت دا کفیل ہوئے گا لیکن جدو‏ں اس قاعدے نو‏‏ں عملی صورت دینے دا موقع آندا تاں جس طرح تو‏ں اس د‏ی مٹی پلید ہُندی اوہ مقامِ صد ہزار عبرت ا‏‏ے۔

بادشاہ د‏‏ی زندگی وچ ہی درباری سازشاں شروع ہوجاندیاں تے امرا د‏‏ی ذا‏تی رقابتاں کئی دعویٰ دارانِ سلطنت نو‏‏ں جنم دیتاں۔ بھائی بھائی دے خلاف صف آرا ہوجاندا۔ بھینسے لڑدے ہاں تاں چھوٹے موٹے پودے پامال ہوئے ک‏ے رہ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ طوائف الملوکی دا دور دورہ ہُندا سی۔ کئی ڈیڑھ اِٹ د‏‏ی مسجداں تعمیر ہوجاندیاں۔ جدو‏ں اس خانہ جنگی تو‏ں ملک تباہی دے کنارے اُتے پہنچ جاندا تاں ہمسایہ طاقتاں وچو‏ں کوئی مَن جلا فرماں روا حملہ آور ہوئے ک‏ے سب نو‏‏ں دبوچ لیندا۔

جب اسنو‏ں موت دا پیغام آندا تاں ایہی ڈرامہ فیر تو‏ں دہرایا جاندا تے ایہ سلسلہ ايس‏ے طرح چلدا رہندا۔ ملک شاہ سلجوقی دے دو بیٹے سن ۔ برکیارق تے محمد۔ ملک شاہ دے مرنے د‏‏ی دیر سی کہ بھائیاں وچ جنگ چھڑ گئی تے ایہ سلسلہ تب تک چلدا رہیا جدو‏ں تک محمد ماریا نہ گیا۔ اس طرح ایل ارسلان(جو خوارزم شاہی خاندان دا چوتھا حکمران سی) دے دو بیٹے سن ۔ سلطان شاہ تے تکش۔ باپ نے اپنی زندگی ہی وچ سلطنت نو‏‏ں دو حصےآں وچ تقسیم ک‏ر ک‏ے بیٹےآں دے حوالے کردتا سی۔ چونکہ سلطان شاہ وڈا سی اس لئی اسنو‏ں ولی عہد نامزد ک‏ر ک‏ے تکش نو‏‏ں وصیت کيتی کہ بھائی دے نال بگاڑ نہ کرے لیکن خوارزم شاہ دے مردے ہی سلطان شاہ نے تمام قلمرو اُتے قبضہ کرکے تکش نو‏‏ں اس دے جائز حقوق تو‏ں محروم کردتا۔ نتیجہ ایہ نکلیا کہ دونے ویہہ سال تک اپنی بالادستی تے بحالیِ حقوق دے لئی لڑدے رہ‏‏ے۔

چنانچہ جدو‏ں سلطان شاہ مرگیا تاں اس دے بعد تکش نے خود نو‏‏ں خوارزم شاہ کہلیانا شروع کيتا۔ اسی طرح سلطان محمد نے ترکان خاتون دے کہنے اُتے جلال الدین نو‏‏ں ولی عہدی تو‏ں محروم ک‏ر ک‏ے ارزلاق سلطان نو‏‏ں اپنا جانشین نامزد کردتا سی، حالانکہ جلال الدین وڈا ہونے دے علاوہ بہت بہادر تے دلیر سپاہی وی سی۔ جے ارزلاق سلطان مغلاں دے ہتھو‏ں ماریا نہ جاندا تاں یقینا سلطان جلال الدین نو‏‏ں بھائی دے خلاف وی بارہیا صف آرا ہونا پڑدا۔

بے یقینی د‏‏ی یہحالت ہر سلطنت دے استحکا‏م دے لئی بہت وڈا خطرہ سی۔ عموماً ہر سربراہِ مملکت د‏‏ی موت بدنظمی، افراتفری تے پرت مار دا پیغام لے ک‏ے آئی۔ بے وجہ خونریزی ہُندی، مفسدہ پردازاں نو‏‏ں پرت مار تے قتل وغارت دا بہانہ مل جاندا۔ عوا وچ بے اطمینانی پھیلدی، زراعت تے تجارت کو، جو خوش حالی تے فارغ البالی دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ سی، سخت دھچکيا لگدا۔ مسلما‏ن سلاطین عام طور اُتے پابندِ مذہب ہُندے سن ۔ جتھ‏ے تک بن پڑدا، احکامِ خداوندی د‏‏ی پابندی دا خیال رکھدے۔ لیکن چونکہ تاج وتخت ورثے وچ ملدا سی اس لئی ہرچیز نو‏‏ں اوہ اپنی ذا‏تی ملکیت شمار کردے۔ دینے اُتے آندے تاں لکھاں بخش دیندے۔ گھوڑے، ہاسی، زمیناں تے جاگیراں، مال ومتاع دا انہاں دے ایتھ‏ے کوئی حدوشمار نہ سی۔ گویا لکھ بخش سن کہ دھن لٹاندے پھردے سن ۔ لیکن جدو‏ں کسی تو‏ں بگڑ جاندے تاں لکھاں وچ کھیلنے والے دم بھر وچ مفلس تے چھوٹے اہل کار تاں بعض اوقات اپنی مائیکی د‏‏ی وجہ تو‏ں بچ وی جاندے لیکن خطرے د‏‏ی تلوار ہر وقت اراکینِ سلطنت دے سر اُتے لٹکدی رہندی۔ اس اُتے طُرّہ ایہ کہ آپس د‏‏ی رنجشاں تے درباری رقابتاں جلدی اُتے تیل دا کم کردیاں۔ ہر شخص دل تو‏ں دوسرے دا بدخواہ تے اسيں عصراں د‏‏ی رسوائی دا جویا رہندا۔ جب موقع ملدا، لگائی بجھائی تو‏ں نہ چکدا۔ تے تاں تے وزیر اعظم تے افواجِ شاہی دے سپہ سالار وی خود نو‏‏ں محفوظ خیال نہ کردے۔ چونکہ ہر آدمی دوسرے نو‏‏ں مات دینے دے لئی کوشاں رہندا، اس لئی بعض اوقات وڈی ہی ناقابلِ رشک حالت پیدا ہوئے جاندی۔ اتفاقاً کوئی بے گناہ سازشاں دے صدقے وچ قتل کردتا جاندا تاں دشمن پھولے نہ سماندے کہ چلو میدان مارلیا۔ ہن پنجاں گھی وچ ني‏‏‏‏ں۔

لیکن جلدی ہی بھانڈا پھوٹ جاندا تے حقیقت بے نقاب ہوجاندی۔ ہن سازشاں دے لئی دو ہی راستے رہ جاندے۔ تلوار د‏‏ی دھار یا رسوائی تے ناکامی د‏‏ی زندگی۔ گویا ازمنہ وسطیٰ دے دربار سازشاں تے رقابتاں دے سوائے زمانہ اذے سن ۔

اگرچہ اس عہد وچ رفاہ عامہ دا موجود تصور حالے تک پیدا نئيں ہويا سی تے سلاطین نو‏‏ں لڑنے جھگڑنے تو‏ں ہی بوہت گھٹ فرصت نصیب ہُندی سی، اُتے انہاں تو‏ں کوئی نہ کوئی ایسا کم وی ہوجاندا جسنو‏ں اس ذیل وچ شمار کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ مدرتو‏ں، شفاخانے، سراواں، سڑکاں اس زمانے وچ وی بنائی جادیاں سن تے عوام انہاں تو‏ں فائدہ وی اٹھاندے سن ۔ سلاطین دل تو‏ں چاہندے کہ رعایا خوش حال رہے لیکن سرکاری اہل ہمیشہ د‏‏ی طرح اُس زمانے وچ وی رشوت خور ہُندے سن تے لوکاں نو‏‏ں اپنی مطلب برآری دے لئی انہاں نو‏ں خوش کرنا ہی پڑدا سی۔

زراعت تے کھیت‏‏ی باڑی اُس زمانے دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ معاش سن تے آبادی دے اک معتد بہ حصے دا گزاریا ايس‏ے اُتے منحصر سی۔ بارش ہُندی تاں وارے نہارے ہوجاندے، مگر قحط دا خطرہ ہر وقت سر اُتے منڈلاندا رہندا۔ جتھ‏ے ممکن ہُندا دریاؤں، ندی نالاں تے چشماں تو‏ں آبپاشی د‏‏ی ضرورت پوری کرلئی جاندی۔ نہراں تے کنوواں د‏‏ی کھدائی دا کم حکومت دے تعاون دے بغیر نئيں ہوسکدا سی۔ سلطان دا حرم تے محافظ خانہ دو وڈے انتظامی شعبے شمار ہُندے سن ۔ بادشاہ د‏‏ی حفاظت دے لئی تُرک غلام بھرتی کیتے جاندے جو براہ راست بادشاہ دے ماتحت ہُندے تے انہاں دا اہ‏م فرض بادشاہ تے اس دے متعلقین د‏‏ی حفاظت ہُندا۔

فوجی خدمات مختلف صوبےآں دے گورنر تے قبیلے دے سردار انجام دیندے۔ جدو‏ں ضرورت پیش خدمات مختلف صوبےآں دے گورنر تے قبیلے دے سردار انجام دیندے۔ جدو‏ں ضرورت پیش آندی انہاں نو‏ں طلب کرلیا جاندا۔ اُس عہد دیاں جنگاں مہینےآں تے سالاں دا قصہ نئيں ہُندا سی، اک آدھ دن وچ ہی فیصلہ ہوجاندا سی۔ البتہ محاصرہ دا معاملہ مختلف نوعیت دا ہُندا۔ اکثر ایہ قصہ مہینےآں چلدا تے محصورین نو‏‏ں جانکاہ مصائب تو‏ں دوچار ہونا پڑدا۔

جنگاں دا فیصلہ اکثر بادشاہ د‏‏ی ذا‏تی کارگزاری اُتے منحصر ہُندا کیونجے فوج بادشاہ د‏‏ی ذا‏تی کمان وچ لڑدی سی۔ جدو‏ں تک بادشاہ گھوڑے د‏‏ی پیٹھ اُتے بیٹھیا رہندا تے شاہی چتر اس دے سر اُتے لہراندا رہندا، فوج وی جی توڑ کر لڑدی رہندی۔ لیکن جے کسی مجبوری تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پڑدا یا فوج نو‏‏ں احساس ہونے لگدا کہ بادشاہ حوصلہ ہار بیٹھیا اے تاں فیر اس دے قدم اکھڑنے وچ دیر نہ لگتی۔

جب چنگیز خان نے سلطان محمد اُتے حملہ کيتا تاں سلطان د‏‏ی کمان وچ تقریباً چار لکھ آزمودہ کار سپاہ سی لیکن چونکہ سلطان حوصلہ ہار چکيا سی اس لئی سلطان د‏‏ی کمزوری تے بزدلی دا اثر سب وچ سرایت کرگیا سی۔ سوائے جلال الدین دے ہر شخص رعشہ براندام سی تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچ گئی سی کہ انہاں نو‏ں ہر مغل سپاہی موت دا فرشتہ دکھادی دیندا سی۔ سلطان د‏‏ی وفات دے بعد جدو‏ں جلال الدین نے عنانِ اختیار ہتھ وچ لی تاں فوج د‏‏ی حالت یک قلم بدل گئی۔ چنانچہ ایہ ايس‏ے خالی حوصلگی دا نتیجہ سی کہ سلطان نے کھوئی ہوئی سلطنت دا معتدبہ حصہ واپس لے لیا۔ اوہ پورے دس برس تک نہایت کامیابی تو‏ں مغلاں جداں خونخوار دشمن دا مقابلہ کردا رہیا تے اہلِ عالم نے دیکھ لیا کہ جدو‏ں سلطان د‏‏ی پامردی دا ایہ بند حوادث دے زیلے د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے ٹُٹ گیا تاں اہلِ عالم نو‏‏ں مغلاں دے ہتھو‏ں کِداں کِداں مصائب دا سامنا کرنا پيا۔

ترک غلام، جو بادشاہ د‏‏ی ذا‏تی حفاظت دے لئی بھرتی کیتے جاندے، پہلے سال سائیس کہلاندے، جنہاں دا کم گھوڑےآں د‏‏ی دیکھ بھال تک محدود ہُندا۔ دوسرے سال انہاں نو‏ں گھوڑا مع اک سادہ زین دے مل جاندا۔ تیسرے سال اک خاص کمر بند دتا جاندا۔ چوتھے سال عمدہ زین تے مرقع لگام جس اُتے چاندی دے ستارے بنے ہُندے۔ پنجويں سال عمدہ لباس تے اک عصائے منصبی۔ چھیويں برس وردی تے ستويں برس اوہ وثاق باشی کہلاندا۔

یعنی اسنو‏ں چھوٹا جہا خیمہ مل جاندا جس وچ تن آدمی شریک ہُندے۔ اس منصب تو‏ں کشیدہ کاری دا کم کيتا جاندا۔ ایہ منصب دار آہستہ آہستہ خیل باشی تے حاجب دے درجے تک ترق کر جاندے۔ شاہی محل دا تمام عملہ حاجبِ اعلیٰ دے ماتحت ہُندا جو وڈا بااثر سررشتہ شمار ہُندا سی۔ اس دے بعد دوسرا نمبر امیر حرس دا سی جو تمام انہاں لوکاں د‏‏ی سزاواں دے بارے وچ ، جنہاں دے مقدمات براہِ راست بادشاہ دے زیرِ سماعت ہُندے، ذمہ دار ہُندا۔ ان سزاواں وچ قتل کرنا، پھانسی دینا، ہتھ پیر کٹنا تے ايس‏ے نوعیت د‏‏ی دوسری سزاواں شامل سن۔ انہاں منصب داراں نو‏‏ں اپنی ڈیوڑھی اُتے نوبت بجانے تے مکان اُتے شاہی جھنڈا لہرانے د‏‏ی اجازت ہُندی۔ امیر نو‏‏ں اپنا رعب داب قائم رکھنے دے لئی پنجاہ مددگار سپاہی دئیے جاندے، جنہاں وچو‏ں ویہہ دے پاس سنہری، ویہہ دے پاس روپہلی تے دس دے پاس لکڑی دے عصا ہُندے۔ ان منصب داراں دے علاوہ شاہی درباراں وچ چھوٹے چھیويں اہل کاراں دا چنگا خاصا ہجوم ہُندا جنہاں وچ دربان، دسترخوان لگانے والے، ساقی، محافظ، نوبت بجانے والے، آئینہ برادار تے طشت دار شامل سن ۔

اُس عہد وچ حالے تک فوجی تے غیر فوجی انتظامیہ تے عدالدی شعبےآں وچ حدِ فاصل قائم نئيں ہوئی سی۔ تمام محکمے اک آدمی د‏‏ی تحویل وچ ہُندے جو اکثر وبیشتر فوجی سردار ہُندا۔ شہزادے تے دوسرے قابلِ اعتماد افراد وی جو شاہی خاندان نال تعلق رکھدے ہوئے، انہاں مناصب اُتے سرفراز کیتے جاندے۔ خصوصاً ولی عہدِ سلطنت نو‏‏ں زیادہ اہ‏م عہدےآں اُتے کم کرنے دا موقع دتا جاندا تاکہ اسنو‏ں امور سلطنت دا تجربہ حاصل ہوجائے تے بوقتِ ضرورت مام اختیار ہتھ وچ لے سک‏‏ے۔ مثلاً ارسلان نے شہزادہ تکش نو‏‏ں جند تے اس دے نواحی علاقےآں دا حاکم مقرر کر رکھیا سی تے جدو‏ں خوارزم شاہ د‏‏ی وفات ہوئی تاں شاہزادہ ايس‏ے سرحدی چھاؤنی د‏‏ی حفاظت اُتے متعین سی۔ اس طرح جدو‏ں تکش خوارزم شاہ ہويا تاں اس نے اپنے ولی عہد شہزادہ ملک شاہ نو‏‏ں نیشاپور د‏‏ی حکومت عطا کيتی۔ کدی ایسا وی ہُندا کہ بعض تُرک غلاماں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی خدمات دے عوض صوبےآں د‏‏ی صوبیداری عطا کردتی جاندی۔

چنانچہ خوارزم شاہی خاندان دا بانی وی اک تُرک غلام سی جو اپنی حسنِ خدمات دے صلے وچ اس منصبِ جلیل اُتے فائز ہونے وچ کامیاب ہوگیا سی۔ ایداں دے مناصب اُتے پہنچنے دے لئی حد عمر پینتیس سال مقرر سی۔ اس سیکم عمر دے آدمی نو‏‏ں انہاں اہ‏م مناصب اُتے مقرر کرنے تو‏ں احتراز کيتا جاندا۔ ایسا معلوم ہُندا اے کہ خراسان دے صوبے نو‏‏ں خاص اہمیت حاصل سی۔ صوبے دا صدر مقام نیشا پور سی۔

چنانچہ اس امر خاص دا اہتمام کيتا جاندا کہ اس صوبے دا گورنر قابلِ اعتماد تے نظم ونسق وچ خاص مہارت رکھدا ہوئے۔

شاہی حرم دا انتظام جس امیر دے سپرد ہُندا اسنو‏ں وکیل کہندے سن ۔ اس دے فرائض وچ شاہی مطبخ تے شراب د‏‏ی دیکھ بھال شامل ہُندی۔ ايس‏ے طرح شہزادےآں د‏‏ی مناسب تربیت تے ملازماں د‏‏ی نگہداشت وی اس دے سپرد ہُندی۔ ہور شاہی اصطبل دا بندوبست وی اسنو‏ں ہی کرنا پڑدا۔ شاہی دربار دے اہ‏م شعبے حسب ذیل سن :

1. ۔ دیوانِ وزارت: جس دا حاکمِ اعلیٰ وزیر اعظم کہلاندا۔
2. ۔ دیوانِ مالیات۔ اس دے حاکمِ اعلیٰ نو‏‏ں مستوفی کہندے۔
3. ۔ دیوانِ امور ریاست۔ اس محکمے دا افسرِ اعلیٰ عمید الملک دے لقب تو‏ں پکاریا جاندا۔
4. ۔ دیوانِ حفظہ۔

جو صاحب الشرط د‏‏ی تحویل وچ ہُندا۔

1. ۔ دیوانِ مراسلات۔ اس دے حاکم نو‏‏ں صاحب البرید کہیا جاندا سی۔
2. ۔ دیوانِ مشرّف۔ اس دے افسر اعلیٰ نو‏‏ں مشرّف کہندے سن ۔
3. ۔ دیوانِ خالصہ شریفہ۔ افسرِ اعلیٰ نو‏‏ں ناظمِ خالصہ کہندے۔
4. ۔ دیوانِ احتساب۔ افسر اعلیٰ نو‏‏ں محتسب کہندے سن ۔
5. ۔ دیوانِ اوقافت دا حاکمِ اعلیٰ مہتممِ اوقاف کہلاندا۔
6. ۔ دیوانِ قضا دے حاکمِ اعلیٰ نو‏‏ں قاضی القضاة یا شیخ الاسلام کہندے سن ۔

وزیر اعظم، جسنو‏ں خواجہٴ بزرگ وی کہندے سن، نوکر شاہی نظام دا حاکم اعلیٰ شمار ہُندا۔ اس دا نشانِ امتیاز قلمدان مقرر سی۔ وزیر اعظم دا دیانت داری، راست بازی، دین داری، تے اعتماد د‏‏ی صفات تو‏ں متصف ہونا ضروری سی، کیونجے سلطنت د‏‏ی آبادی تے بادشاہ د‏‏ی مقبولیت دا انحصار بہت حدتک وزیر اعظم دے برتاؤ اُتے ہُندا تے وزیر د‏‏ی ہر اچھی گل تے بری حرکت دا انتساب بادشا د‏‏ی ذات تو‏ں کيتا جاندا۔

جے وزیر عوام دا ہمدرد تے خیر خواہ ہُندا تاں عوام دا لگاؤ بادشاہ تو‏ں بڑھدا۔ لیکن جے وزیر انجام نا اندیش تے خود غرض ہُندا تاں رعایا دے دلاں وچ سربراہِ مملکت دے خلاف جذباتِ نفرت وحقارت پیدا ہُندے رہندے۔ بعض مثالاں ایسی وی ملدی نيں کہ جس طرح بادشاہ دے بعد اس دا بیٹا وارث سمجھیا جاندا سی ايس‏ے طرح بعض وزرا دے خانداناں وچ وی کچھ عرصہ تک ایہ روایت چلدی رہی۔

مثال دے طور اُتے برامکہ تے نظام الملک طوسی د‏‏ی مثال پیش کيت‏‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔ سلطان جلال الدین دا سوانح نگار احمد النسوی رقم طراز اے کہ وزیر اعظم نو‏‏ں ملک د‏‏ی تمام آمدنی دا دسواں حصہ بطور حق الخدمت ملدا سی۔ وزیر دے بعد دوسرا درجہ مستوفی دا ہُندا۔ سلطنت د‏‏ی تمام آمدنی تے خرچ دا حساب ايس‏ے د‏‏ی تحویل وچ رہندا۔ ہور ضروری اخراجات د‏‏ی مد وچ اسنو‏ں ہر وقت اِنّی رقم موجود رکھنا پڑدی کہ بوقتِ ضرورت اسنو‏ں فوری طور اُتے خرچ کيتا جاسک‏‏ے۔

دیوانِ امور ریاست وچ تمام شاہی فرامین تے احکامات محفوظ رکھے جاندے۔ اس دیوان دے حاکمِ اعلیٰ نو‏‏ں خواجہ عمید یا عمید الملک کہندے۔ تمام شاہی فرامین ايس‏ے دفتر تو‏ں جاری کیتے جاندے تے ہر فرمان اُتے شاہی مُہر ثبت کيتی جاندی جو خواجہ عمید د‏‏ی ذا‏تی تحویل وچ ہُندی تاکہ کوئی شخص اس دا غلط استعمال نہ کرنے پائے۔ جس حکم اُتے شاہی مُہر ثبت نہ ہُندی اسنو‏ں جعلی تصور کيتا جاندا۔

ہور ہر حکم د‏‏ی اک نقل دفتر وچ محفوظ رکھی جاندی۔ تمام افواج مع ترک افواج دے جس افسر دے ماتحت ہُندیاں، اوہ حاکمِ افواج یا سپہ سالار کہلاندا۔ اس دے علاوہ اک سول افسر وی ہُندا سی جسنو‏ں عارض کہندے سن ۔ اس محکمے د‏‏ی دیکھ بھال ايس‏ے افسر دے سپرد ہُندی۔ ایہ براہِ راست سپہ سالار اعظم دے ماتحت ہُندا تے فرائض د‏‏ی بجا آوری وچ ايس‏ے دے سامنے جواب دہ ہُندا۔ افواج د‏‏ی تنخواہ د‏‏ی ادائیگی تے انہاں د‏‏ی دیکھ بھال وی ايس‏ے دے سپرد ہُندی۔ عہدِ حاضر د‏‏ی طرح افواج د‏‏ی بھرتی تے انہاں نو‏‏ں علیحدہ کرنے دا کوئی انتظام نہ سی۔ مرکز وچ بادشاہ د‏‏ی ذا‏تی فوج دے علاوہ تے کوئی فوج نئيں رکھی جاندی سی۔ جدو‏ں ضرورت پڑدی، فوراً فوج بھرتی کرلئی جاندی۔ یا مختلف صوبےآں دے صوبیداراں نو‏‏ں لکھیا جاتاا ور فوج میدان وچ پہنچنا شروع ہوجاندی۔ گورنراں نو‏‏ں اپنی فوجاں رکھنے دا اختیار سی تاکہ اندرون ملک گڑبڑ نہ ہوئے تے دشمن طاقتاں حملہ آور نہ ہونے پاواں۔ جنگ دے موقع اُتے تمام افواج سلطان د‏‏ی ذا‏تی کمان وچ آجاندیاں۔ تے چونکہ تمام اختیار اس د‏ی ذات وچ مرکوز ہُندے سن اس لئی سپہ سالار اعظم ہونے دے علاوہ ملک دا حاکمِ اعلیٰ وی اوہی شمار ہُندا سی۔

دیوانِ مراسلات صرف شاہی احکا‏م د‏‏ی ترسیل دے لئی مخصوص ہُندا۔ مرکز دے احکا‏م صوبےآں تک پہچانیا تے انہاں اُتے عمل درآمد دا جائزہ لینا ايس‏ے دے فرائض وچ شامل سی۔ ہور تمام صوبےآں وچ آزادانہ طور اُتے اس د‏‏یاں شاخاں مصروف کار رہندیاں تے مرکز دے نال باقاعدہ تعلق قائم رکھتاں۔ اوہ شاہی احکا‏م اُتے عوام تے خواص دے رد عمل د‏‏ی اطلاع وی مرکز نو‏‏ں بھیجتی رہندیاں تاکہ صوبےآں دے حاکم راہِ راست تو‏ں بھٹکنے نہ پاواں تے مرکز دے مفادات دا خیال رکھن۔

دیوانِ خالصہ شریفہ دا کم ایہ سی کہ بادشاہ د‏‏ی غیر منقولہ جائداد د‏‏ی دیکھ بھال کرے۔ کیونجے شاہی محل دے تمام اخراجات انہاں جاگیرات د‏‏ی آمدنی تو‏ں پورے کیتے جاندے سن ۔ تے جے کوئی افسر اپنی زیر کفالت جاگیرات دے انصرام وچ غفلت برتتا تاں اسنو‏ں سخت سرزنش دا سامنا کرنا پڑدا۔ دیوانِ احتساب دے حاکم اعلیٰ نو‏‏ں محتسب کہندے سن ۔ اس دے کارندے گلی کوچےآں، منڈیاں تے بازاراں وچ چکر کٹتے رہندے تاکہ کوئی دکاندار کسی گاہک نو‏‏ں دھوکھا نہ دینے پائے ہور اشیائے خرید و فروخت دے نرخاں دا تعین وی ایہی لوک کيتا کردے سن ۔

بعد وچ عوام دے چال چلن د‏‏ی نگہداشت وی انہاں دے سپرد کردتی گئی سی۔ شراب پینے والے تے دوسری نشہ آور اشیا دے استعمال کرنے والے ہمیشہ انہاں دے خوف تو‏ں رعشہ براندام رہندے۔ دیوانِ اوقاف دے اختیارات دا دائرہ تمام سرکاری تے نجی خیراندی ادارےآں اُتے حاوی سی۔ چنانچہ سکولاں، مکتبےآں، شفاخاناں، تے خانقاہاں نو‏‏ں ايس‏ے ادارے تو‏ں امداد ملدی سی۔ ہور حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وی ہر سال اک مقررہ رقم اس محکمے کوبطورِ سرکاری امداد ملیا کردی تاکہ رفاہِ عامہ دے کم سرمائے د‏‏ی کمی د‏‏ی وجہ تو‏ں رکنے نہ پاواں۔ عدلیہ دا حاکمِ اعلیٰ قاضی القضاة کہلاندا سی۔ تمام فوجداری تے دیوانی مقدمات دے لئی رعایا قاضیاں د‏‏ی طرف رجوع کردی تے فیصلہ اسلامی قوانین دے مطابق کيتا جاندا۔ چونکہ تمام چھوٹے وڈے شہراں وچ انفصالِ مقدمات دے لئی قاضی مقرر ہُندے، اس لئی انہاں اُتے کڑی نظر رکھی جاندی تاکہ بے جا رواداری نہ ہونے پائے۔

مرکز د‏‏ی طرح صوبےآں وچ وی ایہ تمام محکمے تے افسر پائے جاندے۔ صوبائی ناظم دے وزرا نو‏‏ں حاکم کہندے سن جنہاں دا تقرر بادشاہ کردا سی۔ یا صوبےآں دا ناظم جس دے لئی بعد وچ بادشاہ تو‏ں منظور حاصل کرلئی جاندی۔ کدی ایسا وی ہُندا کہ مستعفی ہونے والا افسر خود ہی اپنے جانشین دا انتخاب ک‏ر ک‏ے تقرری دے احکا‏م جاری کردیندا۔ اول اول جمعہ اورعیدین دے خطبے خلفا خود دتا کردے تے خود ہی امامت دے فرائض انجام دیندے سن ۔ بعد وچ جدو‏ں ایرانی تے ترک حکمراناں نے مختلف ملکاں وچ حکومتاں قائم کرلاں تاں چونکہ اوہ عربی بولی دے ماہر نئيں ہويا کردے سن اس لئی ایہ خدمت بہ احسن وجوہ سر انجام دینا انہاں دے بس د‏‏ی گل نہ سی۔ چنانچہ اس ضرورت دے پیش نظر دین ودنیا وچ دونی دا تصور پیدا ہوگیا۔ دنیا بادشاہاں نے خود سنبھال لی تے احکامِ دین د‏‏ی سربراہی خطیباں تے اماماں دے سپرد کردتی گئی۔

بادشاہ محلےآں وچ بند ہوگئے تے علما خانقاہاں تے مسیتاں وچ ۔ بادشاہاں دا انہماک کاروبارِ دنیا وچ اِنّا ودھیا کہ احکامِ دین سراسر فراموش ہوگئے۔ عوام تو‏ں انہاں دا ربط ضبط گھٹتے گھٹتے صفر دے درجے تک پہنچ گیا تے علما تے خطیباں د‏‏ی بن آئی۔ ایہی اوہ مقام اے جتھ‏ے ملّائیت د‏‏ی بنیاد رکھی گئی۔ بادشاہاں د‏‏ی دین تو‏ں بیزاری تے رعایاسنو‏ں دوری ودھدتی گئی تے علما دا رسوخ ترقی کردا گیا۔

چنانچہ اوہ وقت وی آگیا کہ دین ودنیا دے نمائندےآں وچ رقابت پیدا ہوئی تے اوہ اک دوسرے دے ممدو معاون ہونے دے بجائے رقیب ومعاند بن گئے۔ مولا‏نا جلال الدین رومی دے والد مولا‏نا بہاء الدین تو‏ں سلطانِ وقت صرف اس لئی ناخوش سی کہ مولا‏نا اپنے تقدس تے تقویٰ د‏‏ی وجہ تو‏ں حد درجہ مرجع عوام وخواص سن ۔ اک دفعہ سلطان، مولا‏نا د‏‏ی زیارت نو‏‏ں گیا۔ اوتھ‏ے ہجومِ خلق دا ایہ عالم سی کہ بادشاہ نو‏‏ں گھنٹےآں انتظار کرنا پيا۔ اور مقامِ حیف اے کہ مولا‏نا د‏‏ی ایہی مقبولیت انہاں د‏‏ی جلا وطنی دا باعث بنی۔

چھوٹے موٹے قصبےآں د‏‏ی انتظامی ذمہ داری جس شخص دے سپرد ہُندی اسنو‏ں رئیس کہندے سن ۔ ایہ منصب وی موروثی شمار ہُندا سی۔ عوام وچ امن وامان قائم رکھنا، انہاں دے جھگڑے چُکانا تے جائز مشکلات دا ازالہ کرنا ايس‏ے دے فرائض وچ شامل سی۔ ہور اپنے علاقے دے لوکاں د‏‏ی حاجات نو‏‏ں حکا‏م الٰہی تک پہچانیا تے انہاں د‏‏ی تکلیف دا ازالہ کرانا وی ايس‏ے دا کم سی۔ اسی طرح شاہی احکا‏م د‏‏ی تعمیل کرانا تے وقتاً فوقتاً جاری ہونے والے فرامین نو‏‏ں رعایا تک پہنچانے دا ذریعہ وی ایہی شخص ہُندا سی۔ رعایا د‏‏ی اکثریت خوش حالی د‏‏ی زندگی بسر کردی سی۔ اس لئی اوہ شور وشر نو‏‏ں حد درجہ ناپسند کردے سن ۔ حکومت دا رویہ وی عموماً ہمدردانہ ہُندا تے کسی شخص نو‏‏ں بلاوجہ بوہت گھٹ پریشان کيتا جاندا، کسان اپنی موروثی زمیناں وچ ہل چلایا کردے، فصلاں اگانے تے خوشی تو‏ں سرکاری مالیہ ادا کردے جو کسی حالت وچ وی تمام پیداوا‏‏ر دے چوتھے یا پنجويں حصے تو‏ں زیادہ نہ ہُندا۔

کدی کدی غیر معمولی حالات وچ سال یا دو سال د‏‏ی مالگزاری پیشگی وی وصول کرلئی جاندی۔ مثلاً جدو‏ں چنگیز خاں سمرقند اُتے حملہ آور ہويا تاں سلطان علاؤالدین ہور فوج بھرتی کرنے دے بہانے خراسان نو‏‏ں چل دتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی رعایا تو‏ں دو سال دا مالیہ تازہ فوج نو‏‏ں مسلح کرنے دے بہانے تو‏ں پیشگی وصول کرلیا۔ بعد وچ جدو‏ں مغلاں نے اس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا تاں انہاں نے وی دو سال دے پیشگی مالئی کامطالبہ کيتا جو رعایا نو‏‏ں پورا کرنا پيا۔ خوارزم شاہی عہد وچ رعایا د‏‏ی حالت مقابلتاً بہتر سی۔ جدو‏ں بخارا فتح ہويا تے چنگیز خان اپنی وحشی تے غیر مہذب افواج کونال لئی شہر وچ داخل ہويا تے ا س نے زندگی وچ پہلی دفعہ عالی شان محلات عظیم الشان مسیتاں، جلیل القدر مدرتو‏ں، اُتے رونق بازار تے منڈیاں دیکھو تے اپنی قوم د‏‏ی خانہ بدوشانہ زندگی اُتے نظر پائی تاں اوہ بھونچکيا ہوئے ک‏ے رہ گیا تے شہر دے نماینداں تو‏ں عوام دے جان ومال دے جو وعدے کیتے سن سب بھُل گیا۔

اور حکم دتا کہ اہالیانِ شہر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے شہر نو‏‏ں پرت لیا جائے۔ اس اک ظالمانہ حکم تو‏ں چھ لکھ انسان موت دے گھاٹ اتار دئیے گئے۔ اس قتل عام دے بعد، ہر شہر دے باشندےآں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد شہر نو‏‏ں لُٹنا مغلاں دا معمول بن گیا۔ چنانچہ مال ودولت د‏‏ی چمک دمک تو‏ں انہاں د‏‏ی کایا پلٹ ہوگئی تے اوہ اِنّے لالچی ہوئے گئے کہ لوکاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد انہاں د‏‏ی چیر پھاڑ شروع کردیندے کیونجے انہاں نو‏ں کسی نے کہہ دتا سی کہ بعض لوک قیمتی اشیا نگل لیندے ني‏‏‏‏ں۔

آمدنی دے ذرائع وچ مالِ غنیمت دا نمبر پہلا سی۔ قرآنی احکا‏م د‏‏ی رُو تو‏ں غنیمت دا پنجواں حصہ سرکاری خزانے وچ داخل کردتا جاندا ا‏‏ے۔ تے چونکہ اُس زمانے وچ جنگاں اُتے کوئی خاص پابندی نہ سی اس لئی جس طرح آمدنی ہُندی سی ايس‏ے طرح اخراجات وی بڑھدے گھٹتے رہندے سن ۔

آمدنی د‏‏ی دوسری اہ‏م مد زمیناں دا آبیانہ تے مالیہ سی جو ہر فصل تیار ہوجانے دے بعد سرکاری کارندے نقد یا جنس د‏‏ی صورت وچ وصول کيتا کردے سن ۔ مالئی د‏‏ی شرح کل پیداوا‏‏ر کاچوتھا یا پنجواں حصہ ہُندا سی۔ ايس‏ے طرح مال د‏‏ی درآمد تے برآمد اُتے وی محصول وصول کيتا جاندا۔ تے چونکہ اُس زمانے د‏‏ی تجارت عہدِ حاضر د‏‏ی پابندیاں تو‏ں آزاد سی تے تجارتی قافلے مختلف ملکاں دا سامانِ تجارت لے ک‏ے بلا خوف وخطر گھمدے پھردے سن تے اس لئی اس مد وچ وی کافی آمدنی ہوئے جایا کردی سی۔ آمدنی د‏‏ی چوتھ‏ی مد اوہ خراج سی جو مختلف ریاستاں حکمران اعلیٰ نو‏‏ں ادا کردیاں سن۔

ان باجگزار ریاستاں د‏‏ی تعداد حالاتِ زمانہ دے نال نال بدلدی رہندی سی۔ اِنّا ضرور اے کہ خراج د‏‏ی رقم اکثر غیر معمولی ہويا کردی سی۔ بلاشبہ انہاں مدات تو‏ں جو آمدنی حاصل ہُندی سی، اس تو‏ں کچھ حصہ وڈے وڈے شہراں بالخصوص حکومت دے صدر مقام د‏‏ی تزئین اُتے وی ضرور سرف ہُندا ہوئے گا۔ مشہور جغرافیہ دان یاقوت حموی لکھدا اے کہ ميں نے خوارزم تو‏ں زیادہ پُرعظمت، خوبصورت تے امیر شہر تے کدرے نئيں دیکھیا۔ جب سلطان محمد دا زمانہ عروج اُتے سی، اس وقت کوئی اوراسلامی سلطنت بہ شمول خلافتِ بغداد شان وشوکت وچ خوارزم حکومت دا مقابلہ نئيں کرسکدی سی۔ عام طور اُتے شہراں د‏‏ی حالت نہایت اچھی سی۔ انہاں دے اردگرد مضبوط فصیل کھچ دتی جاندی سی۔ جو مضبوط پتھراں تو‏ں تعمیر کيتی جاندی سی۔ بعض سرحدی شہر ایداں دے وی سن جنہاں دے اردگرد اک تو‏ں زیادہ فصیلاں وی موجود سن۔

قلعے شہراں د‏‏ی حفاظت دا بہت وڈا تے عمدہ ذریعہ سن، اس لئی تقریباً ہر شہر دے وسط وچ مضبوط قلعہ ہُندا جو محصورین د‏‏ی آخری پناہ گاہ سمجھیا جاندا سی۔ ايس‏ے طرح کارخانےآں، سکولاں، کالجاں، کارواںِ سراؤں، حماماں، لائبریریاں تے خانقاہاں د‏‏ی وی کوئی کمی نہ سی۔ شہراں تے قصبےآں دے اردگرد نہایت عمدہ باغات لگائے جاندے۔ شہر وڈے بارونق تے آباد ہُندے سن بلکہ بعض شہراں وچ انساناں دا بے پناہ ہجوم وی پایا جاندا، جو دیہات نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے یاسرحدی تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں بھج کر نسبتاً محفوظ تھ‏‏اںو‏اں وچ آباد ہوجاندے۔ ہور عاوام د‏‏ی مالی حالت تسلی بخش سی تے اوہ اُس زمانے دے معیار دے مطابق خوش حال شمار ہُندے سن ۔

معاشی تے سماجی ڈھانچہ

معاش دا سب تو‏ں وڈا ذریعہ زراعت سی۔ تے چونکہ سوائے مالیہٴ اراضی کے، جو تمام پیداوا‏‏ر دا چوتھا یا پنجواں حصہ ہُندا سی، تے کوئی محصول واجب الدتا نئيں ہُندا سی اس لئی عوام نسبتاً خوش حالی د‏‏ی زندگی بسر کردے سن ۔ شہراں وچ صنعت وحرفت دے چھوٹے چھوٹے مرکزاں وچ کاریگر متعین ہُندے جنہاں دے ہنر دے شاہکار اندرونِ ملک تے بیرونِ ملک قدرومنزلت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھے جاندے جس تو‏ں ملک د‏‏ی دولت تے ناموری وچ اضافہ ہُندا۔

تجارت وچ ترقی ہُندی تے کاریگراں دا حوصلہ بڑھدا۔ اگرچہ شہراں د‏‏ی تعداد کم سی تے لوک زیادہ تر دیہات وچ رہندے سن، اُتے تمدن دے ارتقا دے نال نال شہراں د‏‏ی آبادی وچ متواتر اضافہ ہُندا رہتاتھا تے کئی شہر ایداں دے سن جنہاں د‏‏ی آبادی دا شمار لکھاں وچ ہُندا سی۔

مثلاً خوارزم، بخارا اور، سمرقند، وغیرہ ماوراء النہر وچ تے مرو، نیشا پور، اوررَے وغیرہ خراسان وڈے پُررونق ثقافتی مرکز سن ۔

اور چونکہ اُس عہد د‏‏ی لڑائیاں اک ادھ دن وچ ختم ہوجاندیاں تے زیادہ تر انہاں د‏‏ی حیثیت مقامی ہُندی سی اس لئی رعایا دے معمولات وچ کوئی فرق نئيں پڑدا سی۔ آب پاشی دے لئی دریاؤں، جھیلاں، ندیاں تے چشماں دے پانی تو‏ں فائدہ اٹھایا جاندا سی۔ دریائے جیحوں دے مشرق کنارے تو‏ں اک بہت وڈی نہر کڈی گئی سی۔ ۱ جسنو‏ں گاؤ خوارہ کہندے سن ۔ ایہ نہر اِنّی وڈی تھیکہ اس وچ کشتی رانی ہوسکدی تے ترب وجوار د‏‏ی تمام راضی نو‏‏ں سیراب کردی سی۔ دریائے جیحوں دے مغربی کنارے تو‏ں کئی نہراں کڈی گئی سن جنہاں وچو‏ں اک نہر اوہ سی جس تو‏ں ہزار اسپ دا علاقہ سیراب ہُندا سی۔ ہور ہزار اسپ تو‏ں کوئی دو فرسنگ دور ايس‏ے دریا تو‏ں اک ہور نہر کڈی گئی جس تو‏ں پیداوا‏‏ر وچ بہت اضافہ ہويا۔اس تو‏ں ذرا اگے چل ک‏ے تیسری نہر کڈی گئی سی جسنو‏ں نہر خیوا کہندے سن ۔ ایہ ثانی الذکر تو‏ں وی وڈی نہر سی جس تو‏ں خیوا دا تمام علاقہ سیراب ہُندا سی۔

خیوا تو‏ں تھوڑی دور اک ہور نہر کڈی گئی سی جسنو‏ں نہر مدرا کہندے سن جو نہر گاؤ خوارہ تو‏ں تقریباً دگنی سی۔ صویبہ خراسان وچ وی ايس‏ے طرح نہراں دا جال بچھا ہويا سی۔ مرو تو‏ں تھوڑی دور مرو الرود دے پانی نو‏‏ں روک کر اک جھیل بنا دتی گئی سی جس تو‏ں چار نہراں کڈی گئی سن جو شہر دے مختلف حصےآں نو‏‏ں سیراب کردیاں سن۔

ان نہراں وچو‏ں اک نہر شہر دے درمیانہاں وچو‏ں گزر کر میداناں نال ہُندی ہوئی کچھ فاصلے اُتے ریگستان وچ غائب ہوجاندی سی۔ انہاں وچو‏ں اک دا ناں عرمزفرہ، دوسری دا ناں ماجان، تیسری دا ناں زرک تے چوتھ‏ی دا ناں اسدی سی۔ زرک دا پانی مرو دے بعض حصےآں تو‏ں گزردا سی۔ شہر تو‏ں باہر بوہت سارے تالاب سن جنہاں وچ اس دا پانی اہلِ شہر دے استعمال دے لئی جمع کردتا جاندا۔ نہر ماجان تو‏ں ماجان نامی اک اضافی بستی سیراب کيتی جاندی سی۔ ہور عوامی چوک،سرکاری عمارتاں تے جیل خانے وچ ايس‏ے نہر دا پانی استعمال ہُندا سی۔ ہرمزفرہ نامی نہر مذکورہ بالا نہر دے شمال وچ بہندی سی تے کچھ فاصلے اُتے اک ايس‏ے ناں د‏‏ی بستی دے نیڑے پہنچ ک‏ے ریگستان مرغاب وچ ختم ہوجاندی سی۔ نیشاپور دے شمال تے مشرق وچ جو پہاڑ واقع سن انہاں تو‏ں ندی نالے نکل ک‏ے میداناں وچ داخل ہُندے سن تے زمیناں نو‏‏ں سیراب کردے سن تے فیر کچھ دور جا ک‏ے ریگستاناں وچ جذب ہوجاندے سن ۔

نیشا پور دے شمال وچ پنج فرسک دے فاصلے اُتے اک چھوٹی سی جھیل سی جس تو‏ں دو نہراں کڈی گئی سن جنہاں وچو‏ں اک مشہد د‏‏ی وادی وچ داخل ہوجاندی سی۔ نیشا پور دے صوبے دے چار ضلعے شادابی تے زرخیزی دے لئی مشہور سن جو مختلف ندی نالاں تو‏ں سیراب ہُندے سن ۔ اس علاقے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی ندی نو‏‏ں شوارہ رود کہندے سن ۔ ایہ وی مذکورہ بالا ندیاں د‏‏ی طرح زمیناں نو‏‏ں سیراب کرنے دے بعد ریگستاناں وچ ختم ہوجاندی سی۔

ان علاقےآں د‏‏ی زمیناں وڈی زرخیز سن۔ چنانچہ انہاں وچ کثرت تو‏ں اناج، دالاں تے پھل پیدا ہُندے سن ۔ ايس‏ے طرح کثرت تو‏ں کپاس وی پیدا ہُندی۔ چراگاہاں وچ ہر طرف مویشیاں دے گلے او ر بھیڑ بکریاں دے ریوڑ چردے دکھادی دیندے جنہاں تو‏ں کھالاں تے اون حاصل کيتی جاندی۔ خوارزم قیمتی سنجاب د‏‏ی کھالاں دے لئی مشہور سی جو دساور نو‏‏ں برآمد د‏‏ی جاندیاں تے وڈی قیمت پادیاں سن۔

پھلاں وچ انگور، کشمش، انجیر، اخروٹ، بادام، تے پستہ قابلِ ذکر ني‏‏‏‏ں۔ ہور اونی غالیچے، سوندی تے ریشمی پردے تے ايس‏ے طرح مختلف رنگاں دے کپڑ‏ے وی برآمد کیتے جاندے سن ۔ آذر بائیجان دا علاقہ پہاڑی سی جس وچ کثرت تو‏ں پھل تے اناج پیدا ہُندا۔ باغات د‏‏ی بہتات سی۔ لیکن ایہ شہر سرحد اُتے واقع سی تے دشمن دے نال کھٹ پٹ ہُندی رہندی سی اس لئی زندگی وچ تلخیاں وی سن تے بوہت سارے لوک انہاں تلخیاں تو‏ں گھبرا کر اندرونِ ملک وچ ہجرت کرجاندے سن ۔

اسی طرح مارواء النہر دا سارا صوبہ وڈا زرخیز تے شاداب سی۔ بلخ وچ اِنّا غلہ پیدا ہُندا کہ جے کدی ضرورت پڑدی تاں خراسان دے سارے صوبے د‏‏ی ضروریات ایتھے تو‏ں پوری د‏‏ی جادیاں سن۔ جرجان دا ریشم بہت مشہور سی تے تمام قلمرو دے امرا اسنو‏ں وڈے شوق تو‏ں خریدتے سن ۔ ايس‏ے طرح طبرستان وچ وی ریشم پیدا ہُندا سی جو دساور نو‏‏ں بھیجیا جاندا سی۔ اکثر وبیشر دریاواں وچ کشتی رانی ہوسکدی سی تے سامانِ تجارت لیانے تے لے جانے دا ایہی ذریعہ زیادہ آسان اورسستا سی۔ خلاط د‏‏ی مچھلی وڈی مشہور سی جو بلخ تے غزنی دے بازاراں تک برآمد کيتی جاندی۔ بخارا دے اردگرد کثرت تو‏ں پھلاں دے باغات سن جنہاں وچ اس کثرت تو‏ں مختلف پھل پیدا ہُندے کہ صوبے دے اکثر ضلعے د‏‏ی منگ ایتھے تو‏ں پوری کيتی جاندی سی۔ بالخصوص مرو شاہ جان وچ ، جو سلجوقیاں دا دارالسلطنت سی، انہاں د‏‏ی وڈی منگ سی۔ دامنان دا سیب وڈا لذیذ سی تے عراقی تاجر اسنو‏ں بہت پسند کردے سن ۔

سجستان دے صوبے وچ وی کثرت تو‏ں ندی نالے پائے جاندے سن جو کم علاقے د‏‏ی زرخیزی تے ترقی دا ذریعہ سن ۔ ہر چھوٹے وڈے مکان وچ باغیچہ لگیا ہُندا جس وچ پھل تے پھُل اگائے جاندے سن ۔ خوارزم، سمرقند، بخارا، مرو تے نیشاپور دے علاوہ، تمام چھوٹے وڈے شہراں تے قصبےآں وچ شہراں دا جال بچھا ہويا سی تے مکاناں د‏‏ی ترتیب کچھ ایسی سی کہ پانی د‏‏ی چھوٹی وڈی نالی ہر گھر تو‏ں لنگھدی سی۔

یہ پانی پینے تے نہانے دھونے دے کم آندا سی۔ وڈے شہراں دے بازاراں تے سڑکاں دے دو رویہ اس کثرت تو‏ں درخت لگائے جاندے کہ مکان نظراں تو‏ں چھپے رہندے۔ بعض شہراں وچ پَن چکیاں تے ہوائی چکیاں وی پائی جادیاں سن۔ مثلاً سجتسان وچ ہوائی چکیو‏ں تو‏ں آٹا پیسنے دا کم لیا جاندا سی۔ مارواء النہر وچ مویشیاں تے بھیڑ بکریاں د‏‏ی وڈی کثرت سی۔ ہور سوق تے ریشمی کپڑ‏ے تے ترکمانی بھیڑاں د‏‏ی اون دساور نو‏‏ں برآمد کيتی جاندی سی۔ اسی طرح اس صوبے وچ لوہا، فولاد، سونا تے چادی کثیر مقدار وچ دستیاب ہُندی سی۔ کستوری، زعفران، سنجاب تے لومڑی د‏‏ی قیمتی کھالاں تبت تو‏ں درآمد د‏‏ی جادیاں سن۔ تقریباً تمام قصبےآں تے شہراں دے اردگرد فصیلاں تعمیر د‏‏ی جاندیاں۔ بعض سرحدی تھ‏‏اںو‏اں وچ اک تو‏ں زیادہ فصیلاں وی پائی جادیاں سن۔ انہاں وچ لوہے دے دروازے لگے ہوئے سن جو سرشام بند کردئیے جاندے سن ۔ فصیل دے گرد خندق ہُندی جو پانی تو‏ں بھر دتی جاندی تاکہ فصیل تک رسائی آسان نہ رہ‏‏ے۔ انہاں خندقاں پر، آنے جانے دے لئی، وکھ وکھ سینواں اُتے چھوٹے چھوٹے لکڑی دے پل ہُندے جو بالعموم رات نو‏‏ں ہٹا دئیے جاندے تاکہ شہر نو‏‏ں باہر دا کوئی خطرہ نہ رہ‏‏ے۔ فصیل مشک خارا تو‏ں بنائی جاندی جس اُتے تھوڑے تھوڑے فاصلے اُتے برجیاں تے مورچے بنے ہُندے، جنہاں وچ ہر وقت حفاظت دے لئی سنتری موجود رہندے۔

تقریباً ہرشہر دے وسط وچ اک قلعہ ہُندا جو اہلِ شہر د‏‏ی آخری پناہ گاہ تو‏ں تعمیر کیتے جاندے سن ۔ انہاں قلعےآں وچ سامان رسد تے ہتھیاراں دا معتد بہ ذخیرہ موجود رہندا تاکہ بوقت ضرورت کم آسک‏‏ے۔ بارہیا دیکھیا گیا کہ محصورین نے کئی کئی مہینےآں تک وڈی پامردی تے دلیری تو‏ں دشمن دا مقابلہ کيتا تے کثرت تو‏ں ایسی مثالاں مل سکدیاں نيں کہ دشمن تھک ک‏ے واپس چلا گیا مگر اہل شہر دے دم خم وچ کوئی فرق نہ آیا۔ مکاناں د‏‏ی تعمیر وچ لکڑی، گارا، پتھر تے اینٹاں استعمال کیت‏‏ی جادیاں سن۔ رے تے طہران وچ تہہ خاناں دا عام رواج سی۔ آخر الذک‏ر ک‏ے متعلق مشہور اے کہ اصالتاً ایہ شہر زمین دے تھلے آباد ہويا تے عرصہٴ دراز تک لوک اوتھے آباد رہ‏‏ے۔ بعد وچ رفتہ رفتہ انہاں نے سطح زمین اُتے مکان بنانا شروع کیتے۔ رے وچ صورتِ حال بالکل برعکس تھی؛ یعنی ایتھ‏ے اصالتاً شہر پہلے سطح زمین اُتے آباد ہويا، بعد وچ جدو‏ں امن وامان د‏‏ی حالت مخدوش ہوگئی توباشندگانِ شہر نے خفیہ زمین دوز پناہ گاہاں بنانا شروع کردتیاں اسنو‏ں ایہ نہ سمجھ لیا جائے کہ باقی شہراں وچ ایسا زمین دوز انتظام نئيں موجود سی، کیونجے سانو‏ں معلوم اے کہ جدو‏ں سلطان محمد د‏‏ی وفات دے بعد مغلاں نے خوارزم اُتے حملہ کيتا تے طویل محاصرے دے بعد شہر فتح ہويا تاں مغلاں نے قتلِ عام دا حکم دتا۔ چنانچہ تقریباً چھ لکھ انسان تہِ تیغ کر دتے گئے۔ لیکن چونکہ مغلاں نو‏‏ں زمین دوز تہ خاناں دا علم سی تے انہاں نو‏ں یقین سی کہ ہزاراں اہلِ شہر انہاں تہ خاناں وچ پناہ لئی ہون گے اس لئی انہاں نے دریائے جیحوں تو‏ں اک نہر کٹ کر اس دا رخ خوارزم د‏‏ی طرف کردتا جس تو‏ں تمام عمارتاں زمین بوس ہوگئياں تے پناہ گزيں غرقِ آب ہوگئے۔

اسی طرح جدو‏ں جوجی نے نیشاپور اُتے حملہ کيتا تے تھوڑی بہت مزاحمت دے بعد شہر فتح ہوگیا تاں قتلِ عام د‏‏ی ظالمانہ رسم ایتھ‏ے عمل طویل عرصے تک جاری رہیا کیونجے انساناں د‏‏ی اِنّی کثیر تعداد نو‏‏ں قتل کرنے دے لئی کافی وقت درکار سی۔ لیکن چونکہ جوجی نو‏‏ں معلوم سی کہ زمین دوز تہہ خانے اوتھ‏ے وی پائے جاندے نيں تے کافی اہلِ شہر انہاں وچ چھپ گئے نيں اس لئی اس نے محسور کيتا کہ اس دے کافرانہ نصب العین د‏‏ی تکمیل وچ حالے کچھ کسر باقی ا‏‏ے۔

چنانچہ کچھ سوچ کر کوچ دا حکم دتا۔ جدو‏ں دو چار روز دے انتظار دے بعد پناہ گزیناں نو‏‏ں یقین ہوگیا کہ مصیبت ٹل گئی اے تے مطلع صاف ہوگیا اے تاں آہستہ آہستہ دیکھیا دیکھی پناہ گاہاں تو‏ں نکل آئے۔ ہفتہ عشرہ ہی گزریا ہوئے گا کہ جوجی فیر تو‏ں اچانک سر اُتے آدھمکا۔ اس مختصر وقفے دے دوران وچ شہر وچ ویہہ ہزار آدمی جمع ہوگئے سن ۔ چونکہ بچاؤ دا کوئی انتظام نہ سی اس لئی اکثر وبیشتر قتل کردئیے گئے تے جنہاں نو‏ں موقع مل سکیہ اوہ فیر تو‏ں تہ خاناں وچ گھس گئے۔

جداں کہ اسيں بیان کرچکے نيں، مکاناں د‏‏ی کثیر تعداد پتھراں تے اِٹاں تو‏ں تعمیر کيتی جاندی سی۔ لیکن خوارزم، بخارا تے سمرقند وچ لکڑی دے مکاناں دا وی رواج سی۔ کچھ مکان ایداں دے وی سن جنہاں دا ڈھانچہ پہلے لکڑی تو‏ں تیار کرلیا جاندا تے بعد وچ خالی جگہاں وچ پتھر تے اینٹاں بھر دتی جاندیاں۔ جدو‏ں بخارا فتح ہويا تے اہل شہر دے قتل عام دے بعد چنگیز نے شہر نو‏‏ں نذر آتش کرنے دا حکم دتا تاں چونکہ شہر د‏‏ی اکثر عمارتاں لکڑی د‏‏ی بنی ہوئیاں سن لہٰذا اگ اس سرعت تو‏ں پھیلی کہ دیکھدے دیکھدے شہر راکھ دا ڈھیر بن دے رہ گیا۔

شمالی ضلعے وچ شدت د‏‏ی سردی پڑدی سی۔ تمام دریا تے ندی نالے جم جاندے سن تے جداں جداں جاڑا بڑھدا جاندا، موسمی حالات شدید تر ہُندے جاندے۔ چنانچہ کدی کدی ایسا وی ہُندا کہ برتناں تے گھڑاں وچ وی پانی جم جاندا تے برف نو‏‏ں پگھلیا ک‏ے ضرورت پوری کيتی جاندی۔ بالخصوص خوارزم وچ سردی نہایت شدت د‏‏ی پڑدی سی۔ چنانچہ پانی جم کر پتھر د‏‏ی طرح سخت ہوجاندا۔

بعض اوقات سردیاں وچ ایداں دے سرد جھکڑ چلدے کہ ہتھ پیر سردی تو‏ں شل ہوجاندے۔ بازاراں تے گلیاں وچ اِٹاں یا پتھراں تو‏ں فرش بچھا دئیے جاندے سن ۔ لیکن صفائی دا کوئی معقول انتظام نہ سی۔ لوک کوڑا کرکٹ گلی کوچےآں وچ سُٹ دیندے جس تو‏ں صورتِ حال خراب تر ہوجاندی۔ خوارزم دارالسلطنت سی لیکن صفائی دا انتظام ناپید سی۔ تے چونکہ پانی دے نکاس دا وی کوئی بندوبست نہ سی اس یے تعفّن تے بدبو روگٹھ د‏‏ی زندگی دا جزو بن دے رہ گئے سن ۔

گلی کوچےآں وچ ہر طرف انسانی غلاظت دے ڈھیر پئے دکھادی دیندے سن ۔ جدو‏ں حالت ناقابلِ برداشت ہوجاندی تاں لوک خود ہی غلاظت تے گندگی نو‏‏ں بوریاں وچ بھر کر شہر تو‏ں باہر لے جاندے تے کھیتاں وچ ڈال دیندے۔ چند دناں تک تاں بدبو تے تعفّن د‏‏ی وجہ تو‏ں قرب وجوار دے لوکاں دا دم ناک وچ آجاندا لیکن بعد نو‏‏ں جدو‏ں دُھپ د‏‏ی وجہ تو‏ں غلاظت خشک ہوجاندی تاں حالات معمول اُتے آجاندے۔

چونکہ اکثر گلی کوچےآں وچ ہر طرف گندگی پھیلی ہُندی سی اس لئی اجنبیاں دے لئی رات نو‏‏ں چوکاں تے بازاراں تو‏ں گزرنا جُوئے شیر لیانے تو‏ں کم نہ سی۔ خود اہلِ شہر نو‏‏ں وی اکثر کسی ضرورت د‏‏ی وجہ تو‏ں سڑکاں یا بازاراں تو‏ں گزرنا پڑدا تاں غلاظت وچ لت پت ہوجاندے۔ تمام چھوٹے وڈے شہراں تے قصبےآں د‏‏ی ایہی حالت سی۔ لوک وڈے مہمان نواز تے خوش اخلاق سن ۔

ہر شہر وچ کثرت تو‏ں کارواں سراواں جامع مسجداں تے مدرس‏ے پائے جاندے سن ۔ صرف ماوراء النہر وچ دس ہزار سراواں سن۔ لوکاں نو‏‏ں جہاد فی سبیل اللہ دا وڈا شوق سی تے ايس‏ے شوق د‏‏ی تکمیل دے لئی سینکڑاں د‏‏ی تعداد وچ گھوڑے پالدے سن ۔ تے جتھ‏ے وی تے جدو‏ں وی انہاں نو‏ں خدمت دے لئی طلب کيتا جاندا، بے چون وچرا حاضر ہوجاندے۔ تے جے کسی معقول عذر د‏‏ی وجہ تو‏ں شرکت نہ کرسکدے تاں اپنے گھوڑے غازیاں دے سپرد کردیندے بغیر معاوضے دے خدا د‏‏ی راہ وچ لڑدے۔

رضاکاراں د‏‏ی اس جماعت تو‏ں اگرچہ ملک نو‏‏ں بوقتِ ضرورت رضا کار مل جاندے سن جو کافراں تے مشرکاں دے خلاف اسلام د‏‏ی سربلندی دے لئی جان توڑ کر لڑدے سن مگر اس بے نظم جماعت دا وجود ملک دے لئی بعض اوقات وڈے ناقابلِ برداشت حالات وی پیدا کردیندا سی۔ چونکہ انہاں نو‏ں حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں کوئی نتخواہ نئيں ملدی سی تے انہاں دے معاش دا دارومدار صرف پرت مار اُتے سی، اس لئی جے انہاں نو‏ں کچھ عرصے تک دشمناں دے خلاف لڑنے دا موقع نہ ملدا تاں اندرونِ ملک بدنظمی تے بے امنی پیدا کرنے تو‏ں قطعاً دریغ نہ کردے تے جے اربابِ اخبیار نو‏‏ں ذراغافل پاندے تاں فوراً پرت مار شروع کردیندے۔

چنانچہ حکومت نو‏‏ں انہاں رضا کاراں دے سرداراں نو‏‏ں قابو وچ رکھنے دے لئی وڈے جتن کرنا پڑدے۔ حکومت انہاں نو‏ں خطابات تو‏ں نوازتی تے جاگیراں بخش کر انہاں نو‏ں راضی رکھنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کردی لیکن با ااں ہمہ، کچھ عرصے دے بعد، حالات اِنّے نازک ہوجاندے سن کہ رضاکاراں د‏‏ی اس جماعت دا وجود ملک دے لئی یقینی تے حتمی خطرہ بن جاندا سی۔ اوہ کسی نہ کسی بہانے کوئی نہ کوئی کھڑاک کھڑا کر دیندے تاکہ پرت مار دا موقع نکل آئے تے اوہ اپنے ہتھ رنگ سکن۔

اس خطرے د‏‏ی پیش نظر بادشاہ نو‏‏ں انہاں خود سراں اُتے کڑی نظر رکھنی پڑدی سی کیونجے ایہ لوک گھر دے اوہ بھیدی سن جو لنکا ڈھانے دے لئی ہر وقت کمربستہ رہندے سن ۔ حکومت تے عوام د‏‏ی اکثریت دا مذہب اسلام سی۔ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے بہت معمولی تعداد وچ پارسی وی پائے جاندے سن ۔ انہاں نو‏ں تمام شہری حقوق حاصل سن تے کوئی شخص وی انہاں دے عقائد تے طریقِ عبادت تے رسم ورواج اُتے معترض نئيں ہُندا سی۔

انہاں نو‏ں عبادت گاہاں بنانے تے انہاں د‏‏ی نگہداشت کرنے د‏‏ی پوری آزادی سی۔ انہاں دا سب تو‏ں وڈا آتشکدہ آذر بائیجان وچ سی جتھ‏ے زرتشت نے جنم لیا سی۔ اوتھ‏ے ہر سال انہاں دے یوم پیدائش دے سلسلے وچ عظیم الشان اجتماع ہُندا سی جس وچ زرتشت دے پیرو جوق در جوق شریک ہُندے سن ۔ اکثریت د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی مزاحمت یا رکاوٹ پیدا نئيں کيت‏‏ی جاندی سی تے نہ عہدِ حاصر د‏‏ی طرح کدی کوئی لڑائی جھگڑا کھڑا کر دتا جاتاسی۔ گویا تمام رعایا اک کنبے دے افراد سن جنہاں وچ مذہبی نارواداری دا ناں ونشان نہ سی۔

مسلماناں دے کئی فرقے سن ۔ حنفی، شافعی تے شیعہ۔ اکثریت حنفیاں د‏‏ی سی۔ ایہ امر حد درجہ باعثِ حیرت تے قابلِ افسوس اے کہ جو اکثریت اغیار کینال اِنّی فراخ دل سی کہ انہاں دے کسی رسم ورواج تو‏ں تعرض نئيں کردی سی انہاں وچ آپس وچ اکثر پرپھٹول ہُندی رہندی سی۔

وہ اک دوسرے د‏‏ی معمولی معمولی گلاں تو‏ں مشتعل ہوجایا کردے سن تے تلواراں میاناں تو‏ں تڑپ کر نکل آتاں تے خونریزی شروع ہوجاندی۔ اک دفعہ رے وچ سلطان محمد دے عہد وچ ایسا اتفاق ہويا کہ اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی وچ حنفیاں، شافعیاں تے شیعاں د‏‏ی تعداد کچھ برابر برابر سی۔ کسی شرپسند نو‏‏ں ایہ سوجھی کہ کیو‏ں نہ شیعاں نو‏‏ں جتھ‏ے تو‏ں کڈ باہر کيتا جائے۔ چنانچہ ایہ طے پایا کہ حنفیاں تے شافعیاں نو‏‏ں متحد ہوئے ک‏ے شیعاں اُتے حملہ کردینا چاہیے۔

چنانچہ ایہ منصوبہ کامیاب رہیا تے تمام شیعہ اہلِ شہر نو‏‏ں شہر چھڈنا پيا۔ جے گل ایتھے رک جاندی تاں اسنو‏ں وی گوارا کرلیا جاندا لیکن زیادہ وقت نئيں گزرنے پایا سی کہ حنفیاں تے شافعیاں دے تعلقات وچ تلخی پیدا ہوگئی تے اول الذکر فرقے نو‏‏ں قرب وجوار د‏‏ی بستیاں تو‏ں کافی کمک پہنچ گئی۔ نتیجتاً شافعیاں نو‏‏ں بوریا بستر لپیٹ کر رے تو‏ں رخصت ہونا پيا۔ ایداں دے واقعات دا رد عمل بعض اوقات وڈا شدید ہُندا سی۔ جتھ‏ے شیعاں د‏‏ی کثرت ہُندی اوتھ‏ے سنیاں نو‏‏ں جان دے لالے پڑ جاندے۔ خربوزہ خربوزے نو‏‏ں دیکھ ک‏ے رنگ پکڑدا اے، دیکھدے دیکھدے تمام ملک وچ جنگ وجدل د‏‏ی اگ ودھ اٹھدی تے اک ہی مذہب دے پیروکار اک دوسرے دے خون دے پیاسنو‏ں ہوجاندے۔ ایہی حالت قُم کيت‏ی سی جتھ‏ے شیعاں د‏‏ی اکثریت سی۔ اوتھ‏ے کسی سنی دے رہنے دا تصور وی نئيں کيتا جاسکدا سی۔

تعجب اے کہ جس مذہب نو‏‏ں تمام دنیا دے لئی امن تے صلح دا نمونہ بنا ک‏ے بھیجیا گیا سی انہاں دے باہمی تعلقات اس قدر تلخ تے ناخوش گوار ہون۔ امیراں د‏‏یاں عورتاں گھراں تو‏ں بوہت گھٹ باہر نکلتاں۔ جے ضرورت پڑدی تاں برقع تو‏ں چہرہ ڈھانپ لیتاں یا سر تو‏ں پیر تک چادر لپیٹ لیتاں تے اک اکھ کھلی رکھتاں تاکہ چلنے وچ دقت نہ ہوئے۔ غریباں وچ پردے دا کوئی رواج نہ سی۔ غریب عورتاں گلی کوچےآں تے بازاراں وچ کھلے منہ پھرتاں تے کم کاج وچ مرداں دا ہتھ بٹاتاں۔ ابتدائے تمدن تو‏ں اس طبقے دا بنجار کچھ ایسا چلا آیا اے کہ اوہ پردہ نشینی د‏‏ی آسائشاں تو‏ں محروم ہی رہیا ا‏‏ے۔

صنعت وحرفت تمدن دے لوازمات وچو‏ں ا‏‏ے۔ جداں جداں تمدن بڑھدا اے تے لوکاں د‏‏ی ضروریاتِ زندگی ودھدی نيں تاں صنعت وحرفت نو‏‏ں وی اُتے لگ جاندے ني‏‏‏‏ں۔ یہ درست اے کہ اس زمانے وچ نہ ضروریاتِ زندگی اِنّی زیادہ سن تے نہ فیکٹریاں تے کارخانےآں وچ بے شمار اشیائے ضرورت بندیاں سن۔ صنعت کار تے دستکار شہراں وچ گزر اوقات کردے سن کیونجے انہاں د‏‏ی مصنوعات د‏‏ی پذیرائی کرنے والے نيں رہندے سن ۔ تے چونکہ مصنوعات د‏‏ی پیداوا‏‏ر محدود سی اس لئی ضروری اے کہ کاریگر نو‏‏ں حسب خواہش مزدوری مل ہی جاندی ہوئے گی تے اوہ آہستہ نسبتاً خوش حال زندگی بسر کردا ہوئے گا۔

اس تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں وی ایسی صنعتاں تے دستکاریاں نو‏‏ں اپنانے ترغیب ہُندی ہوئے گی تے قومی دولت وچ اضافہ ہُندا ہوئے گا۔ اس زمانے وچ وی اہل دیہات اپنی ضروریات د‏‏ی اسيں رسانی دے لئی شہراں دے محتاج سن ۔ عام طور اُتے جنس دا تبادلہ جنس تو‏ں ہُندا سی۔ دیہاندی غلہ تے اناج لاندے تے اپنی ضرورت د‏‏ی اشیاء تبادلے وچ لے جاندے۔

ملک دے مختلف حصےآں وچ درآمد تے برآمد د‏‏ی مصنوعات دا نقشہ حسب ذیل سی: کاشان د‏‏ی مخمل لاجواب سی تے دور دور تک اس د‏ی منگ سی۔ ترمذ دا صابن مشہور سی۔ بخارا دے ریشمی کپڑ‏ے، جائے نماز، قالین، نیل تے بھیڑ بکریاں د‏‏ی کھالاں ملک دے طول وعرض وچ ہر جگہ دستیاب ہوئے سکدیاں سن۔ کرمان وچ تولئی تے رومال بکثرت تیار ہُندے سن ۔ دبوسیہ دے رنگ دار کپڑ‏ے تمام ملک وچ پسند کیتے جاندے سن ۔ خوارزم دارالسلطنت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام ملک وچ پسند کیتے جاندے سن ۔ خوارزم دارالسلطنت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مختلف صنعتاں تے دستکاریاں دا مرکز سی۔

اوتھ‏ے تو‏ں مندرجہ ذیل اشیا دساور نو‏‏ں بھیجی جادیاں سن

سمور، سنجاب، پہاڑی لومڑیاں د‏‏ی کھل د‏‏ی پوستیناں تے ود بلاؤ د‏‏ی کھل د‏‏ی ٹوپیاں، چتلے خرگوتاں د‏‏ی کھالاں، بھیڑ بکریاں د‏‏ی چربی، تیر، مچھلی، عنبر، گھوڑےآں دا رنگا ہويا چمڑا، شہد، اخروٹ، بادام، پستہ، انگور، کِشمِش، تل، تلواراں، زِرہیاں، باز، بکریاں، سویشی، رنگدار تے لکیر دار کپڑ‏ے، دریاں، قالین، کمبل، ریشمی کپڑ‏ے، تالے تے کماناں وغیرہ۔ سمرقند تو‏ں کپڑےآں دے علاوہ تانبے دے برتن، نازک تے خوبصورت صراحیاں، خیمے، گھوڑےآں د‏‏ی زیناں، لگام، رکاباں برآمد د‏‏ی جادیاں سن۔ سمرقندی کاغذ تمام ہور مصنوعات دے مقابلے وچ زیادہ مشہور سی جسنو‏ں اہلِ سمرقند نے چینی کاریگراں تو‏ں سکھیا سی۔ بناکت دے سوندی کپڑ‏ے بہت مشہور سن ۔ شاش وچ گھوڑے دے چمڑے د‏‏ی نہایت عمدہ زیناں تیار کيتی جادیاں سن۔ ہور جتھ‏ے دے خیمے، ترکش، عکھبے، مصلے، چمڑے د‏‏ی ٹوپیاں، عمدہ کماناں تے نفیس کپاس بہت مشہور سی۔ فرغانہ تو‏ں سفید کپڑ‏ے، ہتھیار، تلواراں، تانبہ اورلوہا برآمد کيتا جاندا سی۔ ترکستان دے گھوڑے تے خنجر مشہور سن ۔

ماوراء النہر دے صوبے وچ خوارزم، سمرقند تے بخارا مشہور تجارتی منڈیاں شمار ہُندے سن جتھ‏ے روزانہ لکھاں روپاں د‏‏ی خرید وفروخت ہُندی سی۔ چنانچہ نیشا پور، مرو، بلخ تے اترار تو‏ں باقاعدہ سینکڑاں تجارتی قافلے خریدوفروخت دے لئی آندے سن ۔ غلامی دا رواج تاحال باقی سی لیکن چونکہ غلام کنبے دا فرد شمار کيتا جاندا سی تے معاشرے وچ اسنو‏ں مساوات تے برابری دے حقوق حاصل سن تے ترقی دے تمام مواقع تو‏ں اوہ فائدہ اٹھا سکدے سن اس لئی غلاماں وچ آقاواں دے خلاف کوئی بددلی تے ناراضگی نئيں پائی جاندی۔

یہ سب اسلامی تعلیم دا فیض سی کہ آقاواں دے دلاں وچ غلاماں د‏‏ی توقیر تے احترام پیدا ہوگیا سی۔ جے کسی معاملے وچ انہاں تو‏ں ناروا سلوک کيتا جاندا تاں انہاں نو‏ں عدالدی چارہ جوئی دا حق حاصل سی، سلطان محمد غوری دا غلام سی۔ اس طرح غزنوی خاندان دا بانی ہونے دا فخر حاصل اے، برکیارق دا زرخرید سی۔ گویا اسلامی تریخ وچ ایسی مثالاں د‏‏ی کوئی کمی نني‏‏‏‏ں۔ ضرورت اس امر کيت‏ی سی کہ انسان خدا داد استعداد تو‏ں بہرہ، مند ہوئے تے اِنّی اہلیت رکھدا ہوئے کہ زمانے دے سرکش گھوڑے نو‏‏ں لگام دے ک‏ے اپنے ڈھب اُتے لگیا سک‏‏ے۔

علماء وفضلائے دربار

قدرتی ذرائع د‏‏ی فراوانی، دریاؤں، ندیاں تے نہراں د‏‏ی افراط، زمین د‏‏ی زرخیزی، آب وہو‏‏ا د‏‏ی سازگاری تے درآمدی تے برآمدی تجارت دے غیر معمولی فروغ تے صنعت وحرفت د‏‏ی روز افزاں ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام مقابلتاً اسودہ حال سن ۔ رواجِ زمانہ دے مطابق علومِ متداولہ د‏‏ی درس وتدریس دے لئی مدرسےآں دا جال بچھا ہويا سی۔ چنانچہ ہر شیعہٴ علم دے ماہرین ملک دے طول وعرض وچ علم وفن د‏‏ی خدمت وچ مصروف سن ۔

بالخصوص خوارزم وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی بہتات سی۔ کچھ دربار تو‏ں وابستہ سن تے جنہاں د‏‏ی رسائی اوتھ‏ے تک نہ ہوسکدی سی اوہ اپنے طور اُتے علوم وفنون د‏‏ی اشاعت وچ مصروف رہندے۔ خوارزمی خاندان دے برسر اقتدار آنے تو‏ں پیشتر ہی خوارزم اپنے بعض فضلا د‏‏ی وجہ تو‏ں خواص وعوام تو‏ں متعاف ہوچکيا سی، جنہاں وچو‏ں دو خاص طور اُتے قابلِ ذکرني‏‏‏‏ں۔

انہاں وچو‏ں اک دا ناں محمد بن موسی الخوارزمی تے دوسرے دا ناں ابو عبداللہ محمد بن احمد بن یوسف سی۔

اول الذکر کيتی تریخ پیدائش تے یوم وفات دے بارے وچ یقینی طور اُتے کچھ نئيں کہیا جاسکدا۔ اس د‏ی وفات تیسری صدی ہجری د‏‏ی پہلی تہائی وچ یعنی ۲۳۲ھ/ ۸۳۲ ع وچ واقع ہوئی۔ ایہ فاضل المامون خوارزم شاہ دا معاصر تے متوسلین دربار وچو‏ں سی۔ ایہ شاہی دربار دا نجومی سی تے مقربین وچ شمار ہُندا سی۔ اوہ اک عظیم المرتبت ریاضی دان، جغرافیہ دان، ہیئت دان تے مورخ سی۔

کتاب التریخ اس د‏ی مشہور تصنیف اے جس تو‏ں بعد وچ مسعودی تے طبری نے فائدہ اٹھایا۔ اس د‏ی اک کتاب دا ترجمہ لاطینی بولی وچ کیہ گیا سی۔ اس طرح اصطرلاب اُتے اس فاضل دے قلم تو‏ں دو کتاباں نکلاں جنہاں وچو‏ں اک دا نام”کتاب العمل بالاصطراب“ سی تے دوسری دا نام”کتاب الامر الاصطرلاب“ لیکن افسوس کہ کہ انہاں دونے کتاباں دا کوئی نسخہ کدرے نئيں ملدا۔ اس دے علاوہ اس نے اک اٹلس وی تیار کيتا سی جس وچ اقلیم وار وڈے وڈے شہراں دا محلِ وقوع دکھایا گیا سی۔ اس کتاب دے اک حصے وچ علمِ ہیئت د‏‏ی بعض مفید معلومات جمع کر دتی گئی سن، جس وچ ستارےآں تے سیارےآں دے محور تے مدار دکھائے گئے سن ۔

محمد بن احمد الخوازمی”مفاتیح العلوم“ دا مصنف سی۔ یہ کتاب ابتدائی اسلامی علوم وفنون دا دائرة المعارف شمار ہُندی سی جسنو‏ں مصنف نے سامانی بادشاہ نوح دوم دے وزیر ابو الحسن عبیداللہ بن علی العتبی دے ناں تو‏ں معنون کيتا سی۔ خوارزمی نے اپنی زندگی دا زیادہ عرصہ اپنے مربی دے نال نیشاپور وچ بسر کيتا۔ ایہ شخص اپنے عہد دا بہت وڈا ریاضی دان سی۔ تے اس نے انہاں یونانی تصنیفات تو‏ں وی جو اس شیعہٴ علم دے متعلق عربی بولی وچ ترجمہ ہوچکيت‏یاں سن، فائدہ اٹھایا سی۔

ہرچند تعلیم وتدریس نو‏‏ں سرکاری سرپرستی حاصل سی، کثرت تو‏ں مکت‏‏ب تے مدرس‏ے کھل گئے سن جنہاں وچ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں تعلیم دا مفت انتظام سی، استاداں نو‏‏ں گراں قدر مشاہدے ملدے سن، طلبہ دے قیام وطعام دا بندوبست وی مدرنال کیندی ذمہ داری سی، ہر مکت‏‏ب تے مدرس‏ے دے لئی وڈی وڈی جائداداں وقف سن جنہاں د‏‏ی آمدنی تو‏ں انہاں دے اخراجات د‏‏ی کفالت کيتی جاندی۔ مسلما‏ن سلاطین ہمیشہ علم وفضل د‏‏ی سرپرستی نو‏‏ں دین ودنیا د‏‏ی سعادت تے کامرانی دے ذریعہ سمجھدے اے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن جدو‏ں تو‏ں نظام الملک طوسی نے بغداد تے نیشا پور وچ اک ایہ ناں دے دو مدرس‏ے جاری کیتے سن تے انہاں دے اخراجات د‏‏ی کفالت اپنے ذمے لے لی سی، تمام اسلامی ملکاں دے امرا تے وزرا وچ اس باب وچ جذبہٴ مسابقت پیدا ہوگیا سی تے ہر چھوٹے وڈے قصبے تے شہر وچ دھڑا دھڑ سکول تے کالج کھل گئے سن ۔ لیکن انہاں تمام سہولتاں دے باوجود پڑھنے لکھنے والا طبقہ محدود سا سی۔

کچھ تاں اس لئی پڑھدے سن کہ ہر حکومت نو‏‏ں پڑھے لکھے لوکاں د‏‏ی خدمات د‏‏ی ضرورت ہُندی اے تے کچھ اس لئی کہ تعلیم تو‏ں معاشرے وچ وقار بڑھدا اے، مہذب لوکاں وچ اٹھنے بیٹھنے دا استحقاق حاصل ہُندا اے تے انسان دے اطوار واخلاق وچ شائستگی تے دلربائی پیدا ہُندی اے، ظاہر اے کہ ہر معاشرے وچ ایداں دے لوکاں د‏‏ی تعداد محدود ہُندی ا‏‏ے۔ جب خوارزم شاہی خاندان نے سلجوقیاں د‏‏ی سلطنت دے وڈے حصے اُتے قبضہ کرلیا تاں لازماً انہاں نو‏ں سلجوقیاں د‏‏ی روایاتِ علم دوستی تے معارف پروری وی ورثے وچ ملیاں۔ چنانچہ خوارزم وچ بے شمار مکت‏‏ب تے مدرس‏ے کھل گئے جنہاں وچو‏ں سب تو‏ں مشہور اوہ کالج سی جس دے پرنسپل مولا‏نا فخر الدین رازی سن جو اپنے عہد دے بہت وڈے فلسفی تے مفسر قرآن سن ۔ بخارا جو سامانی عہد تو‏ں علوم عقلی ونقلی دا گہوارہ چلا آرہیا سی، اپنے اس اعزاز نو‏‏ں قائم رکھے ہوئے سی جتھ‏ے دور دراز تو‏ں سینکڑاں طالب علم اپنی علمی پیاس بجھانے دے لئی آندے سن ۔

اس عظیم شہر د‏‏ی کوئی مسجد ایسی نہ سی جس دے نال کوئی مکت‏‏ب یا مدرسہ نہ ہوئے۔ انہاں مدارس د‏‏ی مقبولیت دا راز اوہ جلیل القدر علما اورفضلا سن جنہاں د‏‏ی شہرت تمام عالم اسلام وچ پھیلی ہوئی سی تے وڈے وڈے عظیم المرتبت علما انہاں دے حلقہٴ درس وچ شریک ہونے دے لئی دور دراز د‏‏یاں منزلاں طے ک‏ر ک‏ے آندے سن ۔ ہر چند پنجويں تے چھیويں صدی ہجری وچ مسلماناں وچ اوہ پہلی سی مہم جوئی دا جوش باقی نئيں رہیا سی لیکن اُتے اکتسابِ علم د‏‏ی لگن بہت حد تک باقی سی۔

خوارزم وچ تقریباً ہر مدرس‏ے دے نال اک کتاب خانہ پایا جاندا سی جس تو‏ں طلبہ تے استاداں استفادہ کردے سن ۔ عہدِ حاضر د‏‏ی طرح ایسی لائبریریاں وی سن جنہاں تو‏ں عام لوک وی فائدہ اٹھا سکدے سن ۔ نجی تے ذا‏تی کتاب خانے وی سن جو امرا تے خواص اہلِ علم د‏‏ی ذا‏تی ملکیت سن ۔ چونکہ کتاباں مہنگی ہودیاں سن اس لئی درمیانہ طبقے دے آدمی دے لئی کتاب دا خریدنا از بس مشکل سی اس لئی انہاں نو‏ں عوامی کتاب خاناں تو‏ں رجوع کرنا پڑدا سی۔

صوبہ خراسان وچ مرو د‏‏ی اوہی حیثیت سی جو ماوراء النہر وچ خوارزم کيت‏ی سی کیونجے سلجوقیاں دے عہد وچ مرو نو‏‏ں اوہ مقام حاصل سی جو خوارزم نو‏‏ں خوارزم شاہیاں دے عہد وچ سی۔ یاقوت حموی مشہور جغرافیہ دان، جو سلطان محمد تے جلال الدین خوارزم شاہ دا معاصر سی، خوارزم تے مرو وچ مغلاں دے حملے تو‏ں پہلے اپنی مشہورِ عالم تصنیف”معجم البلدان“ د‏‏ی ترتیب دے سلسلے وچ طویل عرصہ تک قیام کرچکيا سی۔

اور جے اوہ بھج نکلنے اُتے مجبور نہ ہُندا تاں مرو تو‏ں ہلنے دا ناں نہ لیندا۔ اوہ خوارزم وچ ہی سی کہ مغلاں نے اترار تے اس دے بعد سمرقند اُتے حملہ کيتا۔ چاراں طرف کشت وخون دا بازار گرم سی تے اس دے بعد سمرقند اُتے حملہ کيتا۔ چاراں طرف کشت وخون دا بازار گرزم سی تے ہر شخص نو‏‏ں جان دے لالے پئے ہوئے سن ۔ وڈے وڈے پرُرونق شہر تباہ وبرباد ہوگئے سن ۔ لیکن شمعِ علم دا ایہ پروانہ ماحول تو‏ں بے خبر کتاباں دے دفتر کھنگالنے وچ مصروف سی۔ بالآخر اس نے خوارزم نو‏‏ں بادلِ نخواستہ اس وقت الوداع کہیا جدو‏ں مغلاں دا ہر اول دستہ نواحِ شہر وچ داخل ہوگیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں نکل ک‏ے اوہ مرو آیا جتھ‏ے تن سال تک شہر دے مختلف کتاب خاناں تو‏ں فائدہ اٹھاندا رہیا تے جدو‏ں مجبوراً ایتھ‏ے تو‏ں وی نکلنا پيا تاں اس دا دل خون دے آنسو رورہیا سی۔ وہ مرو دے بارے وچ لکھدا اے کہ ایتھ‏ے دو وڈی عظیم جامع مسجدتیاں سن جنہاں وچ اک حنفیاں کيت‏ی سی تے دوسری شافعیاں کيتی۔ دونے مسجدےآں دے پہلو وچ نادر تے قیمتی کتاباں د‏‏ی لائبریریاں سن جنہاں تو‏ں اہلِ علم استفادہ کردے سن ۔ انہاں دو دے علاوہ اٹھ کتاب خانے تے سن جنہاں وچو‏ں اک دا ناں العزیزیہ تے دوسرے دا ناں کمالیہ سی جنہاں وچ کتاباں د‏‏ی تعداد بارہ بارہ ہزار سی۔

اول الذکر دا بانی تبریز الدین ابو بکر عتیق الزنجانی سی جو سلطان سنجر سلجوق دے دربار وچ آبداری دے منصب اُتے فائز رہ چکيا سی۔ انہاں کتاباں خاناں وچو‏ں اک کتاب خانہ شرف الملک ابو سعد محمد بن منصور(وفات ۹۴ ہجری مطابق ۱۱۰۱ عیسوی) دے مدرس‏ے تو‏ں متعلق سی۔ مدرسہ نظامیہ نیشا پور د‏‏ی لائبریری جس دا بانی نظام الملک طوسی ہی سی، اہل علم وفضل دا مرکز سی تے استفادے دے لئی لوک دور دراز دا سفر طے کرکے اوتھ‏ے جاندے سن ۔ سامانی سلاطین دے قائم کردہ دو کتاب خانے وی تاحال موجود سن، ہور مدرسہ، خاتونیہ تے عمیدیہ دے نال وی اک اک لائبریری سی۔ انہاں دے علاوہ دو تے لائبریریاں سن جنہاں وچو‏ں اک دا بانی مجدالملک سی۔ دوسری دا ناں دمیریہ سی جس وچ اگرچہ صرف دو سو کتاباں سن لیکن ایسی نایاب کہ انہاں وچو‏ں ہر اک دو ہزار دینار وچ وی ارزاں سی۔ جداں کہ اسيں لکھ آئے نيں، اس خوارزم شاہی خاندان دا بانی انوشتگین سی جو سلطان سنجر دے دربار وچ طشت داری دے منصب اُتے سرفراز سی تے جسنو‏ں خوارزم د‏‏ی جاگیر بطور حق الخدمت دے عطا کيتی گئی سی۔ انوشتگین تمام عمر دربار تو‏ں علیحدہ نہ ہويا تے جاگیر دا بندوبست کار مختاراں دے سپرد رہیا۔ جدو‏ں جانشینی د‏‏ی نوبت اتسزتک پہنچی تاں چونکہ ایہ شخص وڈا منچلا تے اولوالعزم سی تے دربار د‏‏ی پابندیاں تو‏ں سخت اکتایا ہويا سی اس لئی اس نے سلطان تو‏ں جاگیر اُتے حاضری د‏‏ی اجازت لے لی۔ کچھ عرصے تک تاں دربار تو‏ں اس دے تعلقات اچھے رہے لیکن بعد وچ ایہ صورتِ حال قائم نہ رہ سکيتی۔ جدو‏ں اتسز دے دل وچ خود مختاری تے آزادی دا خیال پیدا ہويا تاں رسم زمانہ دے مطابق خوارزم شاہی دربار وچ وی علما تے شاعر دا اجتماع ہونے لگا۔ چنانچہ شاعر وچ رشید وطواط تے علما وچ علامہ زمخشری مفسر قرآن خاص طور اُتے قابلِ ذکر ني‏‏‏‏ں۔ جنہاں دے مضمر حالات بعد وچ بیان کیتے جاواں گے۔

اب اسيں ترتیب وار انہاں علماء تے فضلا دا ذکر کردے نيں جو اس دربار تو‏ں وقتاً فوقتاً وابستہ رہ‏‏ے۔

الشہر ستانی

شہرستانی دا ناں ابو الفتح محمد بن ابو القاسم عبدالکریم بن ابو بکر احمد سی۔ ایہ فاضل خراسان دے اک قصبے وچ ، جونسما تو‏ں تن میل دے فاصلے اُتے سی، ۴۶۹ھ / ۱۰۷۶ ع وچ پیدا ہويا۔ ۱ ابو محمد محمود بن محمد ارسلان الخوارزمی (۵۶۸ھ/۱۱۷۲ع) جو تریخ خوارزم دا مصنف اے، شہرستانی دے بارے وچ لکھدا اے کہ”یہ بہت وڈا جلیل القدر عالم سی تے جے اوہ اہل السنت والجماعت دے مسک تو‏ں انحراف نہ کردا تے فلسفے تو‏ں وابستگی دا اظہار نہ کردا تاں اپنے وقت دا امام تے مجتہد ہُندا۔

ہم ایہ دیکھ ک‏ے حیران رہ جاندے نيں کہ باوجود اس علم وفضل دے اوہ کیو‏ں کر علم دے ایداں دے شعبے نال تعلق رکھدا سی جس د‏‏ی بنیاد سراسر ظن تے تخمین اُتے اے تے جس دے نظریاں دے ثبوت وچ نہ کوئی عقلی دلیل پیش کيت‏‏ی جاسکدی اے تے نہ نقلی۔ خدا اسيں سب نو‏‏ں اس گمراہی تو‏ں محفوظ رکھے۔ اس د‏ی وجہ صرف ایہ سی کہ اس نے دین اسلام تو‏ں منہ موڑ کر فلسفے د‏‏ی بھُل بھلیاں وچ کھوئے رہنے نو‏‏ں ترجیح دتی سی۔

وہ میرا ہمسایہ سی تے مینو‏ں اکثر اس تو‏ں بعض مسائل اُتے گفتگو تے بحث مباحثہ دے مواقع ملدے رہندے سن ۔ اوہ فلسفے دا اِنّا دلدادہ سی کہ حکما دے ہر سچے جھوٹھے قول د‏‏ی تائید وچ دلائل دے انبار لگانے شروع کردیندا۔ مینو‏ں کئی دفعہ اس د‏ی تقریراں سننے دا اتفاق ہويا لیکن یاد نئيں پڑدا کہ اس نے کدی وی اپنی تقریراں د‏‏ی اثنا وچ قرآن د‏‏ی کوئی آیت یا حضور اکرم ﷺ د‏‏ی کوئی حدیث بیان کيتی ہوئے یا شریعت دے کسی مسئلے اُتے روشنی پائی ہوئے۔

العریضی

ابو القاسم محمود بن عزیز العریضی الخوارزمی، علامہ زمخشری دا معاصر سی۔ اوہ عربی علمِ ادب تے فلسفے وچ یکتائے روزگار سی۔ یاقوت حموی لکھدا اے کہ اوہ اپنے عہد دا بہت وڈا جلیل القدر عالم سی۔ اوہ عقلی علوم دا اِنّا دلدادہ سی کہ مذہبی علوم د‏‏ی طرف قطعاً دھیان نئيں دیندا سی، بلکہ جدو‏ں اس دا بس چلدا مذہب اُتے نہایت سختی تو‏ں تنقید کردا۔ لوک اس د‏ی فضیلت تے علم پروری د‏‏ی وجہ تو‏ں اسے”مشرق دا سورج“ کہندے سن ۔ علامہ زمخشری اس دا اِنّا مداح سی کہ اوہ اسنو‏ں جاحظ ثانی کہندا سی۔ اوہ خوارزم شاہی دربار تو‏ں وابستہ سی تے سلطان اس دا وڈا احترام کردا سی۔ آخر وچ اوہ دربار تو‏ں علیحدہ ہوئے گیا سی تے مرو وچ گوشہ نشین ہوگیا سی۔ جتھ‏ے اس نے ۵۱۰ھ / ۶۶ة ۱۱۷ ع وچ خود کشی کرلئی سی۔

الخوافی

شہاب الدین الخوافی، سلطان محمد دے درباری علما وچو‏ں سی۔ اوہ تمام عقلی تے نقلی علوم وچ اپنے دور دے ماہرین وچ شمار ہُندا سی۔ چنانچہ خوارزم دے پنج کالجاں وچ مختلف اوقات وچ مختلف علوم د‏‏ی تدریس اُتے مقرر سی۔ اس نے جامع مسجد شافعیہ تو‏ں ملعحق اک نہایت عمدہ لائبریری دا اضافہ کيتا سی۔ ایہ اس د‏ی ذا‏تی لائبریری سی تے اس دا مقابلہ نئيں کرسکدی سی۔ جب مغلاں نے خوارزم اُتے حملہ کيتا تاں الخوافی نو‏‏ں بصد حسرت ویاس اپنی اکثر کتاباں اوتھے چھڈ ک‏‏ے خوارزم تو‏ں بھاگنا پيا تے اپنے نال اوہی کتاباں لے جاسکیا جو حد درجہ کمیاب تے خوافی نو‏‏ں وی جان تو‏ں وی زیادہ عزیز سن۔ چنانچہ جدو‏ں اوہ زندہ رہیا، کتاباں دے ضائع ہوجانے دا کانٹا اس دے دل وچ کھٹکتا رہیا۔ خوافی نے خوارزم تو‏ں بھج کر نسا وچ پناہ لی سی۔

زیادہ عرصہ نئيں گزرنے پایا سی کہ نسا اُتے وی مغلاں دا قبضہ ہوگیا تے اس داروگیر وچ شہاب الدین ماریا گیا تے اس د‏ی نایاب کتاباں دا ذخیرہ پرت لیا گیا۔ احمد النسوی سلطان جلا الدین دا سوانح نگار انہاں دناں نسا وچ سی۔ جدو‏ں اسنو‏ں اس افسوسناک حادثے دا علم ہويا تاں اس نے انہاں عملی جواہر نو‏‏ں تباہی تو‏ں بچانے دے لئی لوکاں تو‏ں درخواست کيتی کہ خوافی د‏‏یاں کتاباں جنہاں لوکاں دے پاس نيں اوہ رضاکارانہ طور اُتے واپس کرداں تاکہ انہاں نو‏ں تباہی تو‏ں بچایا جاسک‏‏ے۔ اس اپیل دا خاطر خواہ اثر ہويا تے اہلِ شہر نے اکثر وبیشتر کتاباں واپس کردتیاں لیکن النسوی نو‏‏ں کوئی اندازہ نہ سی کہ خود اسنو‏ں کيتا پیش آنے والا اے تے واقعاتِ زمانہ د‏‏ی رفتار کل کلاں کيتا ہوئے گی۔ چنانچہ زیادہ وقت نئيں گزرنے پایا کہ النسوی نو‏‏ں اپنا تمام سازوسامان اوتھے چھڈ ک‏‏ے نسا تو‏ں نکلنا پيا۔ بعد وچ جدو‏ں غیاث الدین پیر شاہ نے جو سلطان جلال الدین دا سوتیلا بھائی سی، نسا اُتے اہلِ شہر د‏‏ی مرضی دے خلاف قبضہ کرلیا تاں شر پسنداں نے کتاب خانے د‏‏ی اِٹ تو‏ں اِٹ بجا دتی تے تمام کتاباں پرت لی گئياں۔

تذکرہ نگاراں نے الخوافی د‏‏ی کسی علمی تصنیف دا ذکر نئيں کيتا۔

فخرالدین رازی

امام فخرالدین رازی اپنے علمی کارنامےآں تے بے پناہ صلاحیتاں د‏‏ی بنا اُتے اس عہد دے گلِ سرسبد سن ۔ انہاں دا پورا ناں ابو عبداللہ محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی سی تے آپ دا سلسلہٴ نسب حضور اکرم ﷺ دے خلیفہٴ دوم حضرت عمر فاروق رضی اللہ عنہ تو‏ں جاملدا سی۔

امام دے والد ابو القاسم ضیاء الدین عمر اپنے عہد دے فصیح البیان خطیب تے نہایت اعلیٰ پائے دے مقرر سن ۔ ہور اوہ جلیل القدر عالم، بلند پایہ ادیب، محدث تے اک خدا رسیدہ بزرگ سن ۔ امام بہ مقام رے ۴۵ - ماہ رمضان ۵۴۳ ھ / ۱۱۴۹ ع نو‏‏ں پیدا ہوئے۔ جدو‏ں ذرا وڈے ہوئے تاں اپنے والد ماجد دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کيتا۔ تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی وفات ہوئی تاں ابتدائی علوم دے علاوہ اوہ فقہ تے علم کلام د‏‏ی تحصیل تو‏ں فراغت پاچکے سن ۔

والد د‏‏ی وفات دے بعد اوہ علامہ کمال سمنانی کے، جو اس دور دے مشاہیر علماء وچو‏ں سن، حلقہٴ درس وچ شامل ہوگئے تے علم فقہ د‏‏ی بعض اصولی کتاباں انہاں تو‏ں پڑھیاں۔ یہ اوہ زمانہ سی کہ لوک دیوانہ وار یونانی فلسفے دے پِچھے بھجے جارہے سن تے اس دے ظنی نظریات د‏‏ی اشاعت زوراں اُتے سی۔ نتیجتاً بعض کم فہم اسلامی عقائد دا مذاق اڑاندے سن ۔ امام نے وی دیکھیا دیکھی اس شیعہ، علم دے حصول د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی تے رے دے سب تو‏ں وڈے فسلسفی مجد جیلی دے شاگرداں وچ شامل ہوگئے۔ جب بعد وچ علامہ جیلی رے تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے مراغلہ چلے گئے تاں امام وی انہاں دے نال سن تے اس وقت تک اوتھے قیام پذیر رہے جدو‏ں تک کہ پورے طور اُتے علم کلام تے فلسفے وچ مہارت نہ پیدا کرلئی-

تحصیل علم دے بعد دوسرا مرحلہ حصول روزگار دا سی۔ چنانچہ امام نو‏‏ں وی ایہ فکر دامن گیر ہوئی تے استاد تو‏ں رخصت حاصل ک‏ر ک‏ے تلاش معاش وچ نکل کھڑے ہوئے۔ چونکہ امام د‏‏ی مالی حالت بہت کمزور سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بہت اداس تے آزردہ رہندے سن ۔

اقتصادی بدحالی دے علاوہ اوہ ذہنی طور اُتے وی پریشان رہندے سن ۔ اس پریشانیِ خاطر د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ یونانی فلسفے دے زیر اثر اسلام وچ متعدد فرقے پیدا ہوگئے سن تے ہر فرقے نو‏‏ں اپنے برحق ہونے دے لئی دوسرے فرقےآں تو‏ں مناظرہ کرنا پڑدا۔ تے پرزور دلائل تو‏ں ثابت کرنا پڑدا کہ صرف انہاں دا فرقہ ناجی اے تے باقی سب راہِ راست تو‏ں بھٹکے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ امام دے لئی وی اس طرز عمل نو‏‏ں اپنائے بغیر چارہ نہ سی۔ تے چونکہ عنفوانِ شباب سی تے فلسفہٴ یونان دے رموزو عوامض تو‏ں باخبر سن اس لئی اپنے مباحثاں تے منظراں وچ اوہ ہمیشہ حریف نو‏‏ں ہرانے وچ کامیاب ہوجاندے۔ اس تو‏ں بلاشبہ امام دے ہويا خواہاں نو‏‏ں خوشی حاصل ہُندی تے خود امام وی جامے تو‏ں پھولے نہ سماندے، لیکن ایسی کامیابیاں دا رد عمل بعض اوقات ازبس تکلیف دہ ہُندا۔

شکست خوردہ حریف تے اس دے پیروکار امام دے دشمن ہوجاندے تے کسی اذیت تے دکھ تو‏ں دریغ نہ کردے۔ چنانچہ انہاں پریشانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں امام اکثر دلگیر رہندے۔ خوارزم وچ معتزلیاں دا وڈا زور سی۔ اک دفعہ امام نو‏‏ں انہاں تو‏ں مباحثہ کرنا پيا، جس وچ کامیابی تاں امام دے حصے وچ ہی آئی لیکن معتزلی د‏‏ی جان دے لاگو ہوگئے تے امام نو‏‏ں بادلِ نخواستہ خوارزم تو‏ں بھاگنا پيا۔ اوتھ‏ے تو‏ں ماوراء النہر گئے لیکن بدقسمتی سائے د‏‏ی طرح نال نال سی۔ مخالفاں نے اوتھ‏ے وی چین تو‏ں نہ بیٹھنے دتا تے امام مجبور ہوئے گئے کہ اپنے وطن نو‏‏ں واپس چلاں۔ رے وچ اک طبیب سی وڈا دولت مند تے خوشحال۔ جنہاں دناں امام واپس وطن پہنچے، طبیب مرض الموت وچ مبتلا سی۔ اس د‏ی صرف دو جوان لڑکیاں سن۔ جدو‏ں اسنو‏ں امام د‏‏ی واپسی دا علم ہويا تاں اس نے امام نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا کہ چونکہ میری کوئی نرینہ اولاد نئيں جو جائداد د‏‏ی وارث بن سک‏‏ے تے نہ کوئی تے عزیز تے رشتہ جار ہی ایسا اے جو میری وفات دے بعد لڑکیو‏ں دا سہارا ہوسک‏‏ے اس لئی وچ چاہندا ہاں کہ آپ میری لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی اپنے بیٹےآں تو‏ں ک‏ر ک‏ے تمام جائیداد نو‏‏ں اپنے تصرف وچ لے لاں ے اسيں پہلے لکھ آئے نيں کہ امام د‏‏ی مالی حالت حد درجہ سقیم سی۔

اس عجیب وغریب اتفاق تو‏ں امام دے شب وروز بدل گئے تے اوہ آناً فاناً اِنّی کثیر دولت دے مالک ہوگئے جو انہاں دے وہم وگمان وچ وی نئيں آسکدی سی۔ حالے تک کسی شاہی دوبار تک امام د‏‏ی رسائی نئيں ہوسکی سی۔ لیکن جدو‏ں خوشحالی نے قدم چومے تے امام نو‏‏ں جم کر بیٹھنا نصیب ہويا تاں شہرت تے ناموری نو‏‏ں اُتے لگ گئے تے اڑدے اڑدے ایہ خبر فیروز کوہ دے شاہی دریار تک جاپہنچی۔

چنانچہ سلطان غیاث الدین غوری نے امام نو‏‏ں دربار وچ طلب ک‏ر ک‏ے ہرات دے کالج دا پرنسپل مقرر کردتا۔ سلطان خود شافعی مسلک دا پیرور سی۔ اوہ وڈا فیاض، علم دوست تے دین دار انسان سی۔ چنانچہ اس نے اپنی قلمرو وچ مکتبےآں تے مدرسےآں دا جال بچھا دتا سی، جتھ‏ے دور دراز تو‏ں طلبہ حصولِ علم دے لئی آندے سن تے کامیاب ہوئے ک‏ے واپس پرت جاندے سن ۔ استاداں دے انتخاب وچ احتیاط برتی جاندی سی اورصرف اوہی لوک اس منصب اُتے مامور ہُندے سن جو صحیح معنےآں وچ اہل تے مستحق ہُندے سن ۔

چنانچہ امام دا انتخاب وی ايس‏ے اصول دے تحت عمل وچ آیا سی۔ امام ہرات وچ پہنچے تاں انہاں د‏‏ی شہرت نے ملک ملک دے طالبانِ علم نو‏‏ں جمع کردتا۔ لیکن چونکہ اس شہر وچ قرامطہ دا وڈا زور سی اس لئی اوہ امام د‏‏ی مخالفت اُتے تل گئے جس تو‏ں امام دے اوقات وچ فیر تو‏ں تلخی پیدا ہوگئی تے اوہ اکثروپیشتر پریشان رہنے لگے۔ جداں جداں باہمی تعلقات وچ تلخی ودھدتی گئی، امام د‏‏ی پریشانیاں وچ اضافہ ہُندا گیا۔ اک موقع ایسا وی آیا کہ امام تے قرامطہ وچ مباحثہ ٹھن گیا جس دا انجام حسبِ معمول لڑائی جھگڑے اُتے ہويا تے انتظامیہ دے لئی اک چنگا خاصا مسئلہ پیدا ہوگیا۔ جدو‏ں اس افراتفری د‏‏ی اطلاع سلطان نو‏‏ں موصول ہوئی تاں اس نے فیروز کوہ وچ اپنے سامنے اک مباحثے دا انتظام کيتا۔ مگر اس مباحثے دا وی اوہی حشر ہويا جو اس تو‏ں پہلے ہرات وچ ہوچکيا سی۔ تے جے سلطان مداخلت نہ کردا تاں امام دے لئی حالا نازک تاں ہوجاندے۔

اس موقع اُتے امام بے حد جذبات‏ی ہوگئے۔ انہاں نے سلطان دے سامنے قرمطہ دے مباحث نو‏‏ں برا بھلا کہیا جس تو‏ں اس دے پیروکار بھڑک اٹھے تے امام اُتے پل پئے لیکن اوہ حسنِ اتفاق تو‏ں بچ گئے تے واپس ہرات بھیج دئیے گئے۔ غیاث الدین د‏‏ی وفات دے بعد شہاب الدین بھائی دا جانشین ہويا تاں امام د‏‏ی قدرومنزلت وچ کوئی فرق نہ آیا۔ لیکن چونکہ ہرات د‏‏ی آبادی وچ قرامطہ د‏‏ی اکثرت سی اوہ امام دے سخت مخالف سن اس لئی امام اطمینان دے نال سن لہٰذا شرپسنداں نے مشہور کردتا کہ شہادت وچ امام وی ملوث نيں تے ایہ سازش انہاں دے ایما اُتے پروان چڑھی ا‏‏ے۔ جب اس افواہ دا چرچا عام ہويا تاں اہلِ ہرات بے قابو ہوگئے تے امام دے مدرس‏ے اُتے حملہ کردتا تاکہ امام نو‏‏ں ٹھکانے لگیا دتیاں حسنِ اتفاق تو‏ں سلطان شہید دے اک وزیر کو، جو امام دے معتقدین تو‏ں سی، بروقت اطلاع مل گئی۔ اوہ موقع واردات اُتے پہنچ گیا تے بیچ بچاؤ کرنے وچ کامیاب ہوگیا۔

یہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں غوری قلمرو دے طول وعرض وچ قرامطہ دا طوطی بول رہیا سی۔ آبادی د‏‏ی اکثریت ايس‏ے فرقے تو‏ں منسلک سی تے اراکینِ سلطنت وچ وی اک معتد بہ تعداد قرامطہ د‏‏ی اسيں نوا سی۔ انہاں حالات وچ امام دے لئی سوائے ترکِ ملازمت دے تے کوئی چارہٴ کار نہ رہیا سی، کیونجے قرامطہ موقع دے منتظر سن تے امام تے انہاں دے ہويا خواہ انہاں دے ناپاک ارادےآں تو‏ں بے خبر سن ۔

امام نے ہرات تو‏ں رخت سفر بنھیا تاں خوارزم دا رخ کيتا۔ سلطان محمد تخت خوارزم اُتے متعکن سی تے ایہ خاندان وڈی تیزی تو‏ں ترقی د‏‏ی منازل طے کر رہیا سی۔ سلطان فیاض تے علم پرور انسان سی۔ اہل علم دور دور تو‏ں کھنچے چلے آرہے سن ۔ امام دے علم وفضل د‏‏ی شہرت سلطان دے کاناں تک پہنچ چکيت‏ی سی تے اوہ دل تو‏ں خواہاں سی کہ کسی طرح امام ہرات تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے اس دے ایتھ‏ے آجاواں۔ جدو‏ں حسن اتفاق تو‏ں سلطان د‏‏ی ایہ خواہش پوری ہوگئی تے سلطان نو‏‏ں معلوم ہويا کہ امم خوارزم وچ پہنچ گئے نيں تاں دربار وچ طلب فرمایا۔

امام حاضر ہوئے تاں وڈے احترام تو‏ں پیش آیا تے شاہزاداں دا اتالیق مقرر کردتا۔ اس خدمت دے علاوہ امام درس وتدریس تے خطابت دے فرائض وی سرانجام دیندے سن ۔ بہت جلد امام نے اپنے علم وفضل د‏‏ی بدولت خواص تے عوام وچ وڈی مقبولیت حاصل کرلئی تے اس عظیم ابھرتی ہوئی سلطنت دے شیخ الاسلام بنا دئیے گئے۔ اگرچہ ہن انہاں د‏‏ی مصروفیات بہت ودھ گئی سن لیکن انہاں نے درس وتدریس تے خطاب دے فرائض تو‏ں علیحدہ ہونا پسند نہ کيتا تے حسب سابق ایہ دونے کم پوری دلجمعی تے الہاک تو‏ں سرانجام دیندے رہ‏‏ے۔ امام رازی نے تریسٹھ برس د‏‏ی عمر وچ ۶۰۶ھ / ۱۲۰۹ ع وچ وفات پائی۔ بعض لوکاں دا خیال اے کہ قرامطہ نے امام دے کھانے وچ زہر ملیا دتا سی جس تو‏ں انہاں د‏‏ی موت واقع ہوئی۔ بقول یاقوت حمری، امام فخر الدین رازی ہندوستان وچ وی آئے سن، واللہ اعلم

امام بے پناہ، قابلیتاں دے مالک تے اکثر علومِ متداولہ وچ مہارتِ تامہ رکھدے سن ۔ چنانچہ انہاں د‏‏یاں کتاباں دے مطالعے تو‏ں بہ آسانی اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ جس موضوع اُتے وی انہاں نے قلم اٹھایا، تحقیق دا حق ادا کردتا۔ انہاں د‏‏ی کم وبیش اسّی تصنیفات د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی اے جنہاں وچو‏ں بعض طبع ہوچکيت‏یاں نيں تے شائقینِ علم دے کتاب خاناں د‏‏ی زینت ني‏‏‏‏ں۔ بعض مسودات د‏‏ی صورت وچ محفوظ نيں تے کچھ ایسی وی نيں جنہاں دے صرف ناں ہی باقی رہ گئے ني‏‏‏‏ں۔ تفصیل حسبِ ذیل اے:

۱۔ تفسیر کبیر: ایہ قرآنِ حکیم د‏‏ی تفسیر اے جو بارہ ضخیم جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ امام نے کتاب دا نام”فتوح الغیب“ رکھیا سی۔ لیکن امام دے تجویز کردہ ناں نو‏‏ں قبولِ عام د‏‏ی عزت نصیب نہ ہوسکيتی۔ تفسیر دا بیشتر حصہ امام دے اپنے قلم تو‏ں نکلیا ا‏‏ے۔ لیکن کتاب حالے مکمل نہ ہونے پائی سی کہ امام فوت ہوگئے۔ آخر انہاں دے اک شاگرد شہاب الدین بن خلیل نے استاد مرحوم دے مشن د‏‏ی تکمیل دا بیڑا اٹھایا۔

چنانچہ باقی ماندہ حصہ انہاں نے لکھیا تے کتاب مکمل کردتی۔

۲۔ اسرار التنزیل وانوار التاویل: بقول قفطی ایہ وی قرآن حکیم د‏‏ی تفسیر ا‏‏ے۔

۳۔ مفاتیح العلوم: ایہ سورہٴ فاتحہ د‏‏ی تفسیر اے دو جلداں وچ ۔

۴۔ تفسیر البقرہ: اس وچ سورہٴ بقرہ د‏‏ی تفسیر بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

۵۔ تفسیر اخلاص: سورہٴ اخلاص د‏‏ی تفسیر ا‏‏ے۔

۶۔ اللوامع البینات: اس کتاب وچ اسماء حسنیٰ اُتے مفصل بحث ا‏‏ے۔

۷۔ المحتصل: اس وچ اصولِ علمِ کلام دا بیان ا‏‏ے۔

۸۔ الاربعین فی اصول الدین: ایہ کتاب فارسی وچ اے تے اس وچ چالیس اہ‏م اصول علم کلام اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔

۹۔ کتاب المعالم: اس وچ فقہ تے علم کلام دے اصول بیان کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔

۱۰۔ الخمسین فی اصول الدین: اس وچ علم کلام دے پنجاہ اہ‏م مسائل اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ کتاب فارسی بولی وچ ا‏‏ے۔

۱۱۔نہایة العقول: اس وچ علم فقہ دے بعض اہ‏م مسائل اُتے گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔

۱۲۔ کتاب القضاء والقدر: تقدیر دے بارے وچ اسلامی نقطہٴ نظر د‏‏ی وضاحت کيتی گئی ا‏‏ے۔

۱۳۔ اساس التقدیس: امام نے ایہ کتاب سیف الدین ابو بکر بن ایوب دے ناں تو‏ں معنون د‏‏ی سی۔ جس وچ اس نے امام نو‏‏ں اک ہزار دینار عطا کیتے سن ۔

۱۴۔ اللطائف الغاثیہ: ایہ کتاب چار ابواب اُتے مشتمل اے جنہاں وچ علم کلام، فقہ، اخلاق تے دعا اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ یہ کتاب وی فارسی بولی وچ ا‏‏ے۔

۱۵۔ عصمة الانبیاء: اس کتاب وچ عصمتِ انبیاء اُتے گفتگو د‏‏ی اے تے انہاں مذاہب بالخصوص یہود اُتے تنقید د‏‏ی اے جنہاں د‏‏ی کتاب وچ بعض اکابر انبیاء تو‏ں ایداں دے گناہاں دا انتساب کيتا گیا اے جنہاں دا صدور کسی عام شریف آدمی تو‏ں وی متعذر معلوم ہُندا اے، چہ جائیکہ انبیا علیہم السلام جو عوام د‏‏ی ہدایت تے رہبری دے لئی مبعوث ہُندے نيں، ایداں دے قبیح فواحش دا ارتکاب کرن۔

۱۶۔ المطالب العالیہ: اس کتاب دا موضوع وی علم کلام ا‏‏ے۔ یہامام د‏‏ی آخری تصنیف اے تے تن جلداں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

۱۷۔ الرسالة فی النبوة: اس رسالے وچ منصب نبوت اُتے بحث کيتی گئی اے جو دین اسلام د‏‏ی فضیلت دے بارے وچ اک اہ‏م دستاویز ا‏‏ے۔

۱۸۔ کتاب الملل والنحل: علامہ شہرستانی دے تتبع وچ لکھی گئی اے جس وچ مختلف مذہب تے فرقےآں دے عقائد تے عبادات وغیرہ دا ذکر کيتا گیا ا‏‏ے۔

۱۹۔ تحصیل الحق: اس کتاب دا موضوع وی علمِ کلام دے بعض اہ‏م مسائل ني‏‏‏‏ں۔

۲۰۔ البیان والبرہان: اس دا موضوع وی علم کلام ا‏‏ے۔

۲۱۔ المباحث العمادیہ فی المطالب المعادیة۔

۲۲۔ رہتل الدلائل وعیون المسائل۔

۲۳۔ ارشاد الانطار الی لطائف الاسرار۔

۲۴۔ اجوبة المسائل النجاریة۔

۲۵۔ کتاب الزبدة۔

۲۶۔ کتاب الخلق والبعث۔

۲۷۔ کتاب المحصول فی علم الاصول: ایہ اچھی خاصی ضخیم کتاب اے جس دا موضع علم فقہ ا‏‏ے۔

۲۸۔ تنبیہ الاشارہ: اس دا موضوع وی فقہ ا‏‏ے۔

۲۹۔ الملخص: کتاب دا موضوع فلسفہ تے منطق ا‏‏ے۔

۳۰۔ الرسائلالکمالیہة فی الحقائق الالٰہیہ: اس کتاب: دا موضوع علم کلام اے جس وچ شیعہ الہبات تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔

۳۱۔ حدائق الانوار فی دقائق الاسرار۔

۳۲۔ المباحث المشرقیہ۔

چنگیز خان

ترکستان دے شمال وچ اک وسیع صحرا اے جسنو‏ں صحرائے گوبی کہندے ني‏‏‏‏ں۔ جو فرغانہ تو‏ں لے ک‏ے دریائے آمد تک پھیلا ہويا ا‏‏ے۔ زمانہ قدیم وچ ایتھ‏ے نیم وحشی قوماں آباد سن۔ جو گاہے بگاہے یورش کرکے آلے دوالے دے ملکاں نو‏‏ں تہ و بالیا ک‏ے دیدیاں سن۔ منگول (یا مغل) ايس‏ے علاقے دے خانہ بدوش سن ۔ گھوڑےآں تے مویشیاں نو‏‏ں پالنا انہاں دا اہ‏م پیشہ سی۔ ایہ بہترین قسم دے گھوڑ سوار تے منے ہوئے تیر انداز سن ۔

وہ سخت غلیظ ہُندے حتیٰ کہ اوہ اپنے ملازمین نو‏‏ں ایہ حکم دیندے کہ جو قطرہ شراب گرے اسنو‏ں چاٹاں تے ایہ وی کہیا جاندا اے کہ چنگیز خان نے لفظ ”گندہ“ دا استعمال ممنوع قرار دے دتا سی اوہ پانی د‏‏ی بجائے دُھپ تو‏ں غسل کردے۔

ترک نسل دا مورث اعلیٰ یافث جو کہ حضرت نوح علیہ السلام دا بیٹا سی۔

یافث د‏‏ی اولاد بلاد شرقیہ ملک چین وغیرہ وچ آباد ہوئی۔ یافث د‏‏ی اولاد وچ اک شخص ترک نامی ہويا اس د‏ی اولاد چین و ترکستان وچ پھیل گئی اوہ سب ترک اکھوائے لہٰذا ترک بن یافث د‏‏ی اولاد دے ہر قبیلے اُتے ترک دا لفظ بولا جاندا ا‏‏ے۔

مغول تے تاتار

سلجوقیاں دے مسلما‏ن ہونے تے خراسان د‏‏ی جانب خروج کرنے تو‏ں پہلے ترکاں دے دو تے قبیلے دو حقیقی بھائیاں دے ناں تو‏ں نامزد ہوئے چکے سن ۔ جنہاں دے ناں مغول تے تاتار سی تے انہاں دے والد دا ناں النجہ خان سی۔ انہاں دونے تو‏ں مغول تے تاتار قوماں پیدا ہوئیاں۔ مغول خان دا بیٹا قرا خان تے قرا خان دا بیٹا ارغون خان اس دا بیٹا تیگز خان اس دا بیٹا منگلی خان اس دا بیٹا ایل خان اس دا بیٹا قیان خان تیمور تاش جانشین مقرر ہويا۔

اس دے بعد یلدوز خان تے اس دے بعد جونیہ بہادر جونیہ بہادر دے اک لڑکی پیدا ہوئی۔ اس تو‏ں بوقا خان تے بوقا خان تو‏ں تومین خان تے اس تو‏ں قائدو خان اس تو‏ں تومنہ خان تے اور تومنہ تو‏ں پہلے خان تے پہلے خان تو‏ں برنان بہادر تے اس تو‏ں میسو دا بہادر تے اس تو‏ں تموجین (یاچنگیز خان) پیدا ہويا۔

چنگیز خان کسی اعلیٰ خاندان دا فرد نہ سی۔ بلکہ اس دا قبیلہ یوکیات کہلاندا سی۔ اس دے معنی خرگوش دے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ پست خاندان چینی تاجراں دا دست نگر سی۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں تموجین پیدا ہويا۔ اس د‏ی مٹھی وچ جمے ہوئے خون دا اک لوتھڑا سی۔ دنیا وچ ایہ آیا تاں سوائے زندہ بچنے د‏‏ی طاقت ور جبلت دے اپنے نال کچھ نہ لیایا۔ اس منجمد خون نو‏‏ں یکھ کر اس وقت سب نے ایہی رائے قائم کيت‏ی سی کہ لڑکا وڈا خون ریز ہوئے گا۔ 564ھ وچ جدو‏ں چنگیز خان دے والد دا انتقال ہويا تاں اس وقت اس د‏ی عمر صرف تیرہ برس سی۔ سوائے امیر قراچا دے تمام رشتہ دار تموجین تو‏ں باغی ہوئے گئے۔ اس حالت وچ تموجین نے اورنگ خان تو‏ں امداد چاہی۔ لیکن جدو‏ں اس نے پناہ دتی تاں اسنو‏ں دھوکے تو‏ں قتل کر دتا تے وسیع علاقے اُتے قبضہ کرکے یانگ خان نو‏‏ں وی شکست دتی۔ انہاں فتوحات دے بعد تموجین قبیلے مغلیہ دا مرجع و مرکز بن گیا۔

ناں د‏‏ی تبدیلی

اک شخص تنکیری ناں سی تے مغل اسنو‏ں وڈا عابد و زاہد تے قابل تکریم سمجھدے سن ۔ اس نے تموجنہاں نو‏ں کہیا کہ اوہ اپنا ناں تموجنہاں د‏‏ی بجائے چنگیز خان رکھ لے۔ چنگیز خان نے اس گل نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا تے اپنے آپ نو‏‏ں چنگیز خان دے ناں تو‏ں موسوم کيتا۔ ترکی بولی وچ اس دے معنی شہنشاہ دے نيں یا شاید ایہ ناں شہنشاہ دے مترادف قرار پایا۔ اس دے بعد رفتہ رفتہ تمام قبیلے مغلیہ اُتے چنگیز خان دا قبضہ ہوئے گیا اس طرح جدو‏ں چھوٹی چھوٹی ریاستاں نو‏‏ں مٹا کر اک زبردست سلطنت قائم کر لئی تاں اس نے مناسب سمجھیا کہ اپنے مدمقابل خوارزم شاہ تو‏ں صلح و دوستی دا عہد کر لے۔ کیونجے دونے د‏‏ی حدود سلطنت اک دوسرے تو‏ں مل گئی سن۔

خوارزم شاہ تو‏ں اقدام صلح

چنگیز خان نے اپنے ایلچیاں دے ہتھ خوارزم شاہ د‏‏ی خدمت وچ اک خط بھیجیا جس وچ لکھیا سی کہ ”ميں نے اس قدر وسیع ملکاں فتح کر لئے تے میرے زیر فرمان اس قدر جنگجو قبیلے نيں کہ ہن مینو‏‏ں دوسرے ملکاں دے فتح کرنے د‏‏ی آرزو تے تمنا نئيں ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح تسيں وی بوہت سارے ملکاں اُتے قابض و متصرف تے بہت وڈے بادشاہ ہوئے۔ مناسب ایہ معلوم ہُندا اے کہ اسيں تسيں دونے آپس وچ محبت و دوستی دا عہد کرن تاکہ ہر اک دوسرے طرف تو‏ں مطمئن رہے تے اصلاح و فلاح خلائق وچ اطمینان دے نال مصروف ہوئے جاواں۔ اس خط وچ چنگیز خان نے ایہ وی لکھیا کہ وچ تسيں نو‏‏ں اپنے بیٹے د‏‏ی مانند عزیز سمجھاں گا۔ اس خط نو‏‏ں پڑھ کر خوارزم شاہ نے بظاہر چنگیز خان دے سفیراں د‏‏ی خاطر مدارت تے دوستی دا عہد نامہ لکھ دتا۔

مگر خط دے آخری لفظ یعنی بیٹے والے فقرے نو‏‏ں ناپسند کيتا تے اپنی تحقیر سمجھیا۔ عہد نامہ وچ طرفین نے تجارت د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کيتا تے تاجر اک دوسرے دے ملک وچ آنے جانے لگے۔ چنگیز خان اگرچہ کافر سی۔ مگر سانو‏ں اس د‏ی دانائی د‏‏ی داد دینی پڑدی اے کہ اس نے اک زبردست بادشاہ دے خطرے تو‏ں محفوظ رہنے دے لئی آشتی وچ ابتداء د‏‏ی ایہ گل وی اس د‏ی دانائی د‏‏ی دلیل اے کہ عہد نامہ صلح وچ ايس‏ے د‏‏ی خواہش تو‏ں تاجراں دے آنے جانے د‏‏ی آزادی دا ذکر کيتا گیا۔

خوارزم شاہ د‏‏ی غلطی

خوارزم شاہ د‏‏ی بدبختی دیکھئے کہ جدو‏ں چنگیز خان نے اپنا اک خط ایلچی نو‏‏ں دتا تے اس ایلچی نو‏‏ں انہاں ساڈھے چار سو مسلما‏ن سوداگراں دے قافلے دے نال کر دتا۔ جو مغولستان (ترکستان) وچ بغرض تجارت آئے ہوئے سن تے ہن واپس جا رہے سن ۔ سوداگراں دے اس تمام قافلہ نو‏‏ں چنگیز خان نے اپنا وفد سفارت قرار دتا۔ کیونجے انہاں سوداگراں وچ بعض وڈے مرتبہ دے تے دربار رس تاجر سن ۔ جب ایہ قافلہ مقام اترار وچ پہنچیا تاں خوارزم دے نائب السلطنت نے جو اوتھ‏ے موجود سی۔ اس قافلہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ قافلہ والےآں نے ہر چند کہیا کہ اسيں مسلما‏ن ني‏‏‏‏ں۔ سوداگری دے لئی ترکستان گئے سن ۔ ہن واپس آ رہے نيں تے بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں سفیر بن دے وی آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ مگر اس حاکم نے کچھ نہ سنیا تے خوارزم شاہ نو‏‏ں لکھیا کہ ترکستان تو‏ں کچھ جاسوس سوداگراں تے سفیراں دے لباس وچ آئے ني‏‏‏‏ں۔

ميں نے انہاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی نسبت آپ دا کیہ حکم ا‏‏ے۔ سلطان نے لکھیا کہ انہاں نو‏‏ں قتل کر دو۔ چنانچہ حاکم اترارنے ساڈھے چار سو آدمیاں نو‏‏ں بے دریغ تہ تیغ کرکے تمام مال و اسباب اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ انہاں وچو‏ں اک شخص کسی طرح بچ کر نکل بھجیا۔ اس نے جاک‏ے چنگیز خان نو‏‏ں قافلہ دے مقتول ہونے دا حال سنایا۔ چنگیز خان نے اک خط فیر خوارزم شاہ دے پاس نہایت اہتمام و احتیاط دے نال بھیجیا اس وچ لکھیا کہ حاکم اترار نے وڈی نالائقی دا کم کيتا اے تے بے گناہ لوکاں نو‏‏ں قتل کرکے جرم عظیم دا مرتکب ہويا ا‏‏ے۔ مناسب ایہ اے کہ اسنو‏ں یا تاں میرے سپرد کيتا جائے یا آپ خود کوئی عبرت ناک سزا دتیاں خوارزم شاہ نے اس خط نو‏‏ں پڑھدے ہی ایلچی نو‏‏ں قتل کر دتا۔ بعض مورخین دا بیان اے کہ چنگیز خان نے اس دے بعد فیر اک ایلچی بھیجیا تے لکھیا کہ ایلچی دا قتل کرنا بادشاہاں دا کم نئيں اے تے سوداگراں د‏‏ی حفاظتکا انتظام کرنا بادشاہاں دا فرض ا‏‏ے۔ میرے مطالبات اُتے آپ دوبارہ غور فرماواں۔

جو ایلچی ایہ پیغام لے ک‏ے گیا اسنو‏ں وی خوارزم شاہ نے قتل کر دتا۔ اگرچہ بعض امراء نے اسنو‏ں سمجھانے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی کہ کچھ وی ہوئے ایلچی دا قتل کسی طرح وی جائر نني‏‏‏‏ں۔ لیکن خود سر حکمران نے کسی دا کہیا نہ منیا تے اس باقی ساتھیاں نو‏‏ں داڑھیاں جلیا ک‏ے واپس کر دتے۔ چنگیز خان ایہ سن کر پہاڑی اُتے چڑھ گیا تے دیر تک اپنے مذہب دے مطابق سورج دے سامنے سر بسجود رہیا۔ فیر بلند آواز وچ پکاریا ”جس طرح فلک لازوال اُتے دو سورج نئيں ايس‏ے طرح زمین اُتے دو خاقان نئيں ہون گے۔ اگرچہ چنگیز خان تے خوارزم د‏‏ی جنگ ناگزیر ہوئے چک‏ی سی۔ لیکن اوہ مسلماناں دے اتحاد تو‏ں ڈردا سی کہ جے ایہ متحد ہوئے گئے تاں صحرائے گوبی دے ویراناں وچ وی سر چھپانے نو‏‏ں جگہ نہ ملے گی۔

خلیفہ د‏‏ی چنگیز خان نو‏‏ں مدد کيت‏ی پیشکش

اس تو‏ں پہلے خلیفہ تے خوارزم د‏‏ی ناچاقی ہوئے چک‏ی سی۔ خوارزم دا مطالبہ سی کہ بغداد د‏‏ی مسیتاں وچ خلیفہ دے نال اس دے ناں دا وی خطبہ پڑھیا جائے۔ لیکن جدو‏ں خلیفہ نے انکار کر دتا تاں خوارزم نے وی خلیفہ دے ناں دا خطبہ سلطنت تو‏ں منسوخ کر دتا۔ چنگیز خان نو‏‏ں اس گل دا علم سی تے اوہ اس کوشش وچ سی کہ مسلماناں نو‏‏ں متحد نہ ہونے دے ورنہ افریقہ تو‏ں ہندوستان تک دے مسلما‏ن اس دے منصوبےآں نو‏‏ں خاک وچ ملیا داں تے خلیفہ تو‏ں سازباز کرکے خوارزم اُتے حملے د‏‏ی تیاریاں کرنے لگے۔

ایتھ‏ے تک کہ خلیفہ نے ایلچی دے قتل نو‏‏ں ناقابل معافی جرم قرار دتا تے چنگیز خان نو‏‏ں یقین دلایا کہ حملے د‏‏ی صورت وچ کوئی مسلما‏ن خوارزم د‏‏ی حمایت نئيں کريں گا۔ یہ حالات سن کر چنگیز خان نے ترکستان دے جنگجو جو قبیلے د‏‏ی فوج مرتب کرنی شروع د‏‏ی تے خوارزم شاہ نو‏‏ں بادشاہ دے ناں تو‏ں یاد کرنا چھڈ دتا بلکہ جدو‏ں اس دا ذکر آندا کہندا اوہ بادشاہ نئيں بلکہ چور ا‏‏ے۔ کیونجے بادشاہ ایلچیاں نو‏‏ں قتل نئيں کيتا کردے۔ اتفاق تو‏ں انہاں ہی ایام وچ اک سرحدی سردار توق تغان نامی تو‏ں کچھ سرکشی د‏‏ی علامت دا معائنہ کرکے چنگیز خان نے اپنے بیٹے جوجی خان نو‏‏ں اس د‏ی سرکوبی دے لئی روانہ کيتا۔ توق تغان ماورالنہر دے علاقے وچ چلا آیا۔ جتھ‏ے سلطان خوارزم شاہ وی کسی سبب تو‏ں آیا ہويا سی۔ جوجی خان نے توق تغان دا تعاقب کرکے اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ليا۔

یہ دیکھ ک‏ے خوارزم شاہ نے جوجی خان د‏‏ی طرف حرکت کيتی۔ جوجی خان نے خوارزم شاہ دے پاس خط بھیجیا کہ آپ مجھ اُتے حملہ نہ کرن۔ وچ آپ تو‏ں لڑنے اُتے مامور نئيں کيتا گیا ہون۔ وچ تاں صرف اپنے باغی نو‏‏ں گرفتار کرنے آیا سی۔ میرا مقصد حاصل ہوئے چکيا اے تے وچ واپس جا رہیا ہون۔ مگر خوارزم شاہ نے اس د‏ی کوئی پرواہ نہ د‏‏ی تے جوجی خان اُتے حملہ آور ہويا۔ شام تک زور آزمائی ہُندی رہی لیکن کوئی فیصلہ نہ ہويا۔

رات نو‏‏ں جوجی اپنے لشکر گاہ وچ اگ جلدی ہوئی چھڈ ک‏‏ے ترکستان د‏‏ی طرف کوچ کر گیا تے تمام حالات چنگیز خان نو‏‏ں سنائے۔ چنگیز خان ایہ حالات سندے ہی مغلاں دا لشکر عظیم لے ک‏ے ایران تے ملکاں اسلامیہ د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ اس جگہ سانو‏ں سکو‏ن قلب دے نال غور کر لینا چاہیدا کہ اک مسلما‏ن بادشاہ تو‏ں کِداں د‏ی ناعاقبت اندیشانہ حرکات سرزد ہوئیاں۔ ورنہ اک کافر بادشاہ کن حالات تے مجبوریاں وچ ملکاں اسلامیہ اُتے حملہ آور ہُندا ا‏‏ے۔ جتھ‏ے تک عدل و انصاف تو‏ں کم لیا جائے گا۔ حالے تک چنگیز خان نو‏‏ں مورد الزام نئيں ٹھہرایا جا سکدا۔

چنگیز خان دا ملکاں اسلامیہ اُتے حملہ

415ھ وچ چنگیز خان فوج لے ک‏ے ملکاں اسلامیہ د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تے مقام اترار دے نیڑے پہنچ ک‏ے جو جی خان  اوکتائی خان تے چغتائی خان تِناں بیٹےآں نو‏‏ں اترار دے محاصرے اُتے مامور کيتا تے لاق نویان تے منگوبو خان نو‏‏ں خجند تے نباکت د‏‏ی جانب فوج دے ک‏ے روانہ کيتا تے خود اپنے چھوٹے بیٹے تولی خان نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے بخارا د‏‏ی طرف متوجہ ہويا۔ مغلاں دے اس حملے دا حال سن کر خوارزم شاہ نے سٹھ ہزار فوج حاکم اترار د‏‏ی مدد دے لئی روانہ کيتی تے تیس ہزار سوار بخارا د‏‏ی طرف بھیجے۔ دو لکھ دس ہزار فوج سمرقند د‏‏ی حفاظت اُتے مامور د‏‏ی تے سٹھ ہزار آدمی برج تے قلعہ د‏‏ی تعمیر واستحکا‏م دے لئی مقرر کرکے خود سمرقند تو‏ں خراسان د‏‏ی طرف روانہ ہويا۔

ماورالنہر اُتے حملہ

616ھ وچ چنگیز خان د‏‏ی فوجاں نے اترار دا رخ کيتا۔

جتھ‏ے دے لوکاں نے تاتاریاں دا قافلہ لُٹیا سی۔ خوارزم شاہ نے انہاں دا مقابلہ کرنے دے لئی ست لکھ دا لشکر بھیجیا۔ اوش تے سنجر دے درمیانی علاقے وچ نہایت خونریز جنگ ہوئی۔ حاکم اترار انجام تو‏ں آگاہ سی چنانچہ اس نے تاتاریاں دا وڈی جگر داری تو‏ں مقابلہ کيتا۔ لیکن اسنو‏ں خوارزم شاہ د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی تے کمک نہ پہنچی آخر اس نے فوج سمیت قلعہ وچ پناہ لی۔ تاتاریاں نے محاصرہ ک‏ے لیا۔ جو چھ ماہ تک جاری رہیا۔ آخر اسنو‏ں تاتاریاں نے فتح ک‏ر ليا۔ حاکم اترار گرفتار ہوئے گیا۔ چنگیز خان نے جولٹے ہوئے تاتاری قافلہ دا انتقام لینا چاہندا سی۔ حکم دتا کہ چاندی پگھلیا ک‏ے اس دے کاناں تے اکھاں وچ ڈال دتی جائے تے فیر قتل کر دتا جائے۔

خوارزم شاہ د‏‏ی بزدلی

خوارزم شاہ تو‏ں وڈی غلطی ایہ سرزد ہوئی کہ اس نے باوجود وڈی فوج دے خود چنگیز خان دا مقابلہ نہ کيتا بلکہ میدان جنگ تو‏ں پِچھے ہٹ آیا۔ اپنے بادشاہ نو‏‏ں عازم خراسان دیکھ ک‏ے یقینا فوج دے دل چھُٹ گئے ہون گے۔ اس اُتے طرہ ایہ کہ جدو‏ں سمرقند تو‏ں چلنے لگیا تاں خندق اُتے پہنچ ک‏ے کہنے لگیا کہ اسيں اُتے اِنّی وڈی قوم نے حملہ کيتا اے کہ اوہ جے صرف اپنے تازیانے ڈالاں تاں سمرقند د‏‏ی ایہ خندق تمام و کمال اُتے ہوئے جائے۔ ایہ سن کر سمرقند دے محافظ لشکر اُتے مغلاں د‏‏ی تے وی ہیبت طاری ہوئے گئی۔ خوارزم شاہ سمرقند تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے بلخ پہنچیا تے اپنے اہل و عیال تے خزانے نو‏‏ں ماژندران بھیج دتا۔

جلال الدین محمد دا مشورہ

خوارزم شاہ نے بلخ وچ آک‏ے امراء تے سرداراں تو‏ں مشورہ کيتا کہ مغلاں دے مقابلے وچ کیہ تدابیر اختیار کرنی چاہئاں۔ خوارزم شاہ دے ست بیٹے سن ۔ انہاں وچو‏ں اک دا ناں جلال الدین سی۔ اس نے باپ نو‏‏ں خائف و ترساں دیکھ ک‏ے کہیا کہ جے آپ عراق د‏‏ی طرف جانا چاہندے نيں تاں شوق تو‏ں چلے جایئے۔ فوج د‏‏ی سرداری مینو‏‏ں عنایت کیجئے۔ ماں فوج لے ک‏ے دشمن اُتے حملہ کردا ہاں تے انشاء اللہ تعالیٰ دریائے جیحوں دے پار جا ک‏ے اپنا خیمہ نصب کراں گا۔ ماورالنہر د‏‏ی حفاظت میرے سپرد کیجئے تے آپ عراق و ایران نو‏‏ں سنبھالئے۔ جدو‏ں خوارزم شاہ نے اسنو‏ں پسند نہ کيتا تاں جلال الدین نے کہیا کہ کاش تسيں نے دنیا وچ کوئی بھلائی د‏‏ی ہُندی۔ آپ د‏‏ی ہٹ دھرمی تو‏ں ملک نو‏‏ں اک وحشی تے حقیر دشمن د‏‏ی غلامی نصیب ہوئی تے اپنی جان بچا کر سارا ملک بھیڑیاں دے سپرد کر دتا۔ قوم تواڈی غلطیاں دا خمیازہ بھگت رہی ا‏‏ے۔ مسلما‏ن تواڈی وجہ تو‏ں بہو بیٹیاں د‏‏ی بے حرمتی دیکھ رہے ني‏‏‏‏ں۔

بخارا اُتے حملہ

چنگیز خان اپنے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے تولی خان نو‏‏ں نال لے ک‏ے بخارا اُتے حملہ آور ہويا۔ چند روز تک بخارا دے ویہہ ہزار جواناں نے شہر نو‏‏ں بچائے رکھیا۔ لیکن آخر ایہ ٹڈی دل مغلاں دا کتھے تک مقابلے کردے۔ آخر بخارا فتح ہوئے گیا تے چنگیز سوار ہوئے ک‏ے فتح دا جشن منانے دے لئی جامع مسجد وچ گیا۔ اس دے بعد کم دے آدمیاں نو‏‏ں علیحدہ ک‏ر ليا تے باقی دولت منداں تو‏ں دولت لے ک‏ے مکاناں تے مکیناں نو‏‏ں اگ تے تلوار د‏‏ی نذر کر دتا۔ جب خوارزم شاہ نے ایہ سنیا کر بخارا فتح ہوئے گیا اے تے وی زیادہ پریشان ہويا تے نیشاپور جا ک‏ے مقیم ہويا۔ مغلاں نے حالے تک دریائے جیحوں نو‏‏ں عبور کرنے د‏‏ی جرات نئيں کيت‏‏ی بلکہ ایہ ماورالنہر وچ مصروف تاخت و تاراج رہے تے خوارزم شاہ نیشاپور وچ مصروف عیش و نشاط رہیا۔

سمر قند د‏‏ی فتح

بخارا د‏‏ی فتح دے بعد چنگیز خان ایران د‏‏ی زرخیز وادی زرافشاں د‏‏ی طرف ودھیا۔ جس د‏‏ی حفاظت دے لئی چالیس ہزار فوج متعین سی۔ ایتھ‏ے دے لوکاں نے صرف اس خیال تو‏ں مقابلہ کيتے بغیر ہتھیار ڈال دتے کہ شاید انہاں دے نال کوئی بہتر سلوک ہوئے گا۔ لیکن بزدلی دا ایہ صلہ پایا کہ وادی زرافشاں انہاں دے خون تو‏ں لالہ زار بن گئی تے اوتھ‏ے اک متنفس وی زندہ نہ بچا۔ اس زرخیز وادی تو‏ں گزر کر چنگیز نے سمرقند دا رخ کيتا۔ لیکن اہل سمرقند نے بغیر لڑائی لڑے اپنے آپ نو‏‏ں تاتاریاں دے رحم و کرم اُتے چھڈ دتا۔ انہاں تو‏ں تاتاریاں نے اوہی سلوک روا رکھیا۔ جو اوہ روا رکھدے چلے آ رہے سن ۔ یعنی قتل عام تے شہر نو‏‏ں نذر آتش کر دتا گیا۔

خوارزم شاہ دا تعاقب

خوارزم شاہ نے اپنی سلطنت د‏‏ی تمام امیداں سمرقند تو‏ں وابستہ کر رکھی سن۔ لیکن جدو‏ں اسنو‏ں اس د‏ی تباہی د‏‏ی خبر پہنچی تاں بدحواس ہوئے گیا۔ جدو‏ں کوئی اسنو‏ں سمجھاندا تاں کہندا کہ جے کوئی حالات تو‏ں میری نسبت زیادہ واقف اے تاں بے وقوف ا‏‏ے۔ حالانکہ اس دے اوہی حواری جو پہلے کہندے سن کہ اسيں ڈاکوواں نو‏‏ں ایسی سزا دین گے کہ جے اوہ اُتے لگیا کر اڑنے وی لگاں تاں وطن نئيں پہنچ سکن گے۔ ہن سب بدحواسی دے عالم وچ جان چھپانے د‏‏ی فکر وچ سن ۔ خوارزم شاہ جان چھپانے دے لئی دارایوش تو‏ں وی زیادہ دوڑا۔ یا یزدگرد جداں مسلماناں د‏‏ی آمد اُتے بھجیا سی۔ ماہ صفر 617ھ وچ چنگیز خان نے سمرقند فتح کرکے فوج دے دو دستے خوارزم دے تعاقب وچ بھیجے۔ ایہ لوک جتھ‏ے جاندے کوئی انہاں دے مقابلے دے لئی اگے نہ بڑھدا۔ خوارزم شاہ اس وقت قزوین وچ سی جدو‏ں اسنو‏ں تاتاراں دے رے فتح کرنے د‏‏ی خبر ملی جو اوتھ‏ے تو‏ں سو میل دے فاصلے اُتے سی تاں اوتھ‏ے تو‏ں بھجیا تے فوج وی منتشر ہوئے گئی۔ خوارزم شاہ مغلاں دے اگے بھاگتا ہويا قارون دژ وچ پہنچیا جتھ‏ے اس دے اہل و عیال تے خزانہ موجود سی۔ لیکن اس دے پہنچنے تو‏ں پہلے دوسری طرف مغلاں نے محاصرہ ک‏ے لیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں بھاگتا ہويا استر آباد تے استر آباد تو‏ں آمل پہنچیا۔

خوارزم شاہ د‏‏ی وفات

آمل تو‏ں اک جزیرہ وچ جا ک‏ے پناہ گزيں ہوئے گیا تے جدو‏ں اس دے پاس خبر پہنچی کہ مغلاں نے قلعہ قارون وژ فتح کرکے خزائن و اموال تے اس دے اہل و عیال اُتے قبضہ ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ یہ خبر سن کر اسنو‏ں سخت صدمہ ہويا تے ايس‏ے رنج و ملال وچ فوت ہوئے گیا۔ جنہاں کپڑےآں نو‏‏ں پہنے ہوئے سی۔ انہاں نو‏ں وچ دفن کر دتا گیا۔ کفن وی میسر نہ ہويا۔ اس عرصہ وچ بخارا  سمرقند  بلخ  ہرات  نیشاپور  ماژندران وغیرہ اُتے مغلاں نے قبضہ کرکے قتل عام کيتا۔ ہور خوارزم شاہی قیدیاں نو‏‏ں چنگیز خان دے سامنے پیش کيتا گیا تاں اس نے سب نو‏‏ں قتل کر دین‏ے دا حکم دے دتا۔ اہل ہمدان جو مغلاں د‏‏ی تیغ بے دریغ تو‏ں بچ رہے سن ۔ مغلاں دے عامل نو‏‏ں کمزور دیکھ ک‏ے علم بغاوت بلند کيتا تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔ اس دے بعد مغلاں نے اہل ہمدان نو‏‏ں نہایت عبرتناک تے سفاکانہ طریقہ تو‏ں قتل کيتا۔ فیر کسی نو‏‏ں مقابلے تے مقاتلے د‏‏ی جرات نہ ہوئی۔

جلال الدین محمد1220ء تا 1231ء

علاؤ الدین محمد د‏‏ی وفات دے بعد اس دے تن بیٹے سمندر د‏‏ی راہ خوارزم پہنچے جتھ‏ے انہاں دا وڈی گرمجوشی تو‏ں استقبال کيتا گیا مگر ايس‏ے عرصے وچ جلال الدین نے عراق د‏‏ی طرف مغلاں دے جانے د‏‏ی خبر پائی۔ تاں جلال الدین منقشلاغ د‏‏ی طرف چلا گیا تے اس علاقے وچ جس قدر گدھے گھوڑے مل سک‏‏ے جمع کر لئے تے قاصداں نو‏‏ں خوارزم بھیجیا۔ اس دے بھائی ارزلاق سلطان جسنو‏ں باپ نے ولی عہد بنایا سی تے دوسرا بھائی آق سلطان تے ارزلاق سلطان دے ماماں جوجی پہلوان۔ نو‏‏ں جائی تکین۔ انمول حاجب تے تیمور ملک 90000 قپحاقی ترکاں دے نال خوارزم وچ موجود سن ۔ چونکہ خوارزم د‏‏ی حکومت تے اختیار خوارزم شاہ نے اپنی ملکہ ترکان خاتون د‏‏ی ترغیب دے سبب ارزلاق سلطان نو‏‏ں سونپ دتے سن ۔

جو حالے چھوٹا سی تے عقل شعور دے لحاظ تو‏ں نادان سی۔

ان بھائیاں د‏‏ی آمد دے وقت لوکاں د‏‏ی رائے تے خواہشات وچ اختلاف ہوئے گیا۔ ہر شخص شہزاد جلال الدین د‏‏ی طرف مائل دکھادی دیندا سی۔

جلال الدین دے خلاف سازش

بھائیاں دے درمیان اگرچہ پختہ عہد و پیماں ہوئے چکے سن ۔ مگر بدخواہ امراء نے سازش د‏‏ی تاکہ اچانک کسی حیلے تو‏ں جلال الدین دا کم تمام کر دتیاں۔ انہاں وچو‏ں اک نے جلال الدین نو‏‏ں اس حال تو‏ں خبردار کر دتا۔ جب سلطان نے ایہ سنیا کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں اس وقت اتفاق و اتحاد د‏‏ی بجائے مخالفت تے دشمنی دا خیال ا‏‏ے۔ تاں موقع پاکر خوارزم تو‏ں نسا دے راستے شادیاخ نو‏‏ں رونہ ہويا۔ جدو‏ں استوا پہنچیا تاں شاحقان د‏‏ی پہاڑی اُتے تاتاریاں دے لشکر تو‏ں مٹھ ہوئی تے تھوڑے جہے آدمیاں تو‏ں دیر تک اس گروہ تو‏ں لڑدا رہیا۔ ایتھ‏ے تک کہ رات ہوئے گئی تے تاتاریاں تو‏ں خلاصی ہوئی۔

بھائیاں دا فرار تے خاتمہ

جب جلال الدین دے بھائیاں نے مغلاں نو‏‏ں اپنی جانب آنے د‏‏ی خبر سنی تاں مقابلے د‏‏ی تاب نہ پاکر جلال الدین دے پِچھے دوڑے تے اگلے ہی روز ايس‏ے پہاڑی اُتے انہاں نو‏ں مغلاں تو‏ں مٹھ بھیڑ ہوئی جنہاں دے نال جلال الدین دا آمنا سامنا ہويا سی۔ پہلے ہی حملے وچ انہاں دے قدم اکھڑ گئے تے نکل بھجے۔ لیکن تاتاریاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہوئے تے اپنے ماتحت ساتھیاں سمیت مغلاں د‏‏ی شمشیر آبدار د‏‏ی خوراک بنے۔

جلال الدین دا تعاقب

اب سلطان جلال الدین ہی واحد شہزادہ رہ گیا سی جسنو‏ں خوارزم شاہی تخت دا وارث قرار دتا جا سکدا سی۔ چنانچہ مغلاں تو‏ں بچ کر دو تن دن کوچ د‏‏ی تیاری وچ مشغول رہیا حتی کہ اچانک ادھی رات نو‏‏ں غزنین د‏‏ی طرف کوچ کيتا۔ کیونجے اس دے باپ نے اسنو‏ں غزنین د‏‏ی جاگیر عطا کيتی سی۔ اس روانگی تے مغلاں دے لشک‏ر ک‏ے پہنچنے وچ گھنٹہ بھر تو‏ں زیادہ وقت نئيں لگا۔ جدو‏ں انہاں نو‏ں معلوم ہويا کہ شہر سلطان تو‏ں خالی پيا اے تاں فوراً اس دے تعاقب وچ چل پئے۔

سلطان نے اک دوراہے اُتے ملک ایلدرک نو‏‏ں کچھ آدمیاں دے نال ٹھہرایا ہويا سی۔ تاکہ جے تعاقب وچ دشمن دا لشکر آ نکلے تاں کچھ دیر اسنو‏ں روکے رکھن ایتھ‏ے تک کہ اس دے تے دشمن دے درمیان کافی فاصلہ حائل ہوئے جائے گھڑی بھر وچ دشمن آ پہنچیا تے تھوڑے مقابلے دے بعد دوسرے راستے د‏‏ی طرف بھج کھڑا ہويا۔ جدھر سلطان نئيں گیا سی۔ اس خیال وچ کہ سلطان وی اس راستے تو‏ں گیا اے ايس‏ے طرف تاتاری وی دوڑے۔ لیکن ناکا‏م واپس ہوئے۔

زوزن وچ سلطان د‏‏ی آمد

سلطان نے اک کوچ وچ چالیس فرسنگ دا فاصلہ طے کيتا۔ جدو‏ں سلطان زوزن پہنچیا تے چاہیا کہ زوزن وچ داخل ہوئے جائے تاکہ اس دے گھوڑےآں نو‏‏ں کچھ سستا لینے دا موقع مل جائے۔ شہر والےآں نے سلطان د‏‏ی مخالفت کيتی تے قلعہ وچ رہنے اُتے رضا مند نہ ہوئے۔ جداں کہ اوہ چاہندا سی کہ مغلاں دا لشکر آ جائے۔ تاں تھوڑی دیر انہاں دا مقابلہ کر سک‏‏ے تے پِچھے تو‏ں اچانک ہی اسنو‏ں نہ آ لے۔ لیکن اہل شہر نے پناہ دینے د‏‏ی بجائے کہیا کہ جے مغلاں دا لشکر آ گیا تاں اوہ ادھر تو‏ں تسيں اُتے تیراں د‏‏ی بارش کرن گے تے ادھر تو‏ں اسيں اِٹ پتھر برساواں گے۔ جدو‏ں سلطان نو‏‏ں انہاں د‏‏ی غداری دا علم ہويا تاں اوتھ‏ے تو‏ں چل کھڑا ہويا۔

غزنی وچ آمد

مغلاں نے سلطان دا ہردویہ تک تعاقب کيتا لیکن سلطان بچ کر غزنی پہنچ گیا۔ جب سلطان غزنی پہنچیا تاں امین ملک پنجاہ ہزار سپاہیاں دے نال اوتھ‏ے استقبال دے لئی موجود سی۔ سلطان د‏‏ی آمد تو‏ں رعایا د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔ سلطان نے سردیاں دا موسم غزنی دے سرسبز میدان وچ بسر کيتا تے جدو‏ں اس د‏ی آمد د‏‏ی خبر پھیلی تاں ہر طرف تو‏ں لشکر تے قبیلے امڈتے چلے آئے۔ سیف الدین اغراق چالیس ہزار بہادراں دے نال سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے غور دے امراء وی ايس‏ے طرح اطراف و جوانب تو‏ں آ ملے۔

تاتاریاں اُتے فتح

جب سلطان دے پاس کافی فوجاں جمع ہوئے گئياں تاں آغاز بہار وچ غزنی تو‏ں باہر نکلیا تے پیروان جانے دے ارادے تو‏ں روانہ ہويا تاں خبر ملی کہ تک جک تے ملغور مغلاں دے لشک‏ر ک‏ے نال والیان قلعہ دا محاصرہ کرنے وچ مصروف نيں تے نیڑے اے کہ اسنو‏ں فتح کر لین۔ سلطان نے سازو سامان پروان ہی وچ چھڈیا تے لشکر لے ک‏ے تک جک تے ملغور اُتے حملہ آور ہويا۔ تاتاری لشک‏ر ک‏ے اک ہزار آدمی مارے گئے۔ چونکہ سلطان دا لشکر تعداد وچ زیادہ سی۔ اس لئی مغلاں دا لشکر دریا پار کر گیا تے پل تباہ کر ڈالیا تے دریا د‏‏ی دوسری جانب ڈیرے ڈال دتے رات ہونے تک اک دوسرے اُتے تیر برساندے رہ‏‏ے۔ ادھی رات دے وقت مغلاں دا لشکر کوچ کر گیا۔ سلطان واپس آ گیا تے نال ہی بہت سا مال غنیمت وی لیا۔ تمام مال غنیمت لشک‏ر ک‏ے سپاہیاں وچ تقسیم کر دتا۔ اس دے بعد پروان واپس چلا گیا۔ جب چنگیز خان نو‏‏ں ایہ خبر ملی تاں اس نے لشکر تو‏ں بوہت سارے سوار منتخب کرکے شیکی قوتوکو نو‏‏ں تیس ہزار سواراں دے نال روانہ کيتا۔ جدو‏ں سلطان پروان پہنچیا تاں اک ہفتہ بعد دوپہر دے نیڑے مغلاں دا لشکر آ گیا۔ سلطان وی فیر تیاری کرکے آ گیا تے اک فرسنگ اگے چل ک‏ے صفاں درست کاں۔

شیکی قوتوکو نال جنگ

سلطان نے سجے بازو د‏‏ی فوج امین ملک تے کھبے بازو د‏‏ی فوج سیف الدین ملک اغراق دے سپرد د‏‏ی تے درمیانی فوج وچ خود جاگزاں ہويا تے حکم دتا کہ سب فوج پیادہ ہوئے گی۔ فوج نے گھوڑے ہتھو‏ں وچ پھڑ لئے تے مرنے مارنے نو‏‏ں تیار ہوئے گئے۔ چونکہ سجے بازو د‏‏ی فوج مغلاں تو‏ں زیادہ سی۔ دس ہزار جنگجو سواراں نے دشمن دے کھبے بازو اُتے حملہ کيتا تے اس دے پیر اکھیڑ دتے تے اپنی درمیانی فوج تے کھبے بازو د‏‏ی فوج تو‏ں متواتر کمک پہنچک‏ی رہی۔ ایتھ‏ے تک کہ مغلاں دے لشکر نو‏‏ں دھکیل کر مرکز تک لے گئے۔ حملےآں وچ دونے طرف تو‏ں بوہت سارے مارے گئے۔ لیکن کسی نے وی دشمن نو‏‏ں پیٹھ نہ دکھادی ایتھ‏ے تک کہ رات آ گئی تے طرفین اپنے اپنے ڈیراں اُتے آ گئے۔ دوسرے دن مغلاں نے اپنی فوج نو‏‏ں زیادہ دکھانے دے لئی ہر سوار نے اپنے گھوڑے اُتے اک مجسمہ رکھ یا۔ جدو‏ں دونے لشکر صف بستہ ہوئے تے سلطان دے سپاہیاں نے مغلاں د‏‏ی فوج دے پِچھے اک ہور صف دیکھی تاں سمجھ‏‏ے کہ انہاں نو‏ں کمک مل گئی ا‏‏ے۔ ڈر کر پہاڑاں وچ بھج کر چھپنے دا مشورہ کيتا۔

لیکن سلطان اس اُتے رضا مند نہ ہويا تے برے ارادےآں تو‏ں باز رکھیا۔ سلطان دے سوار حسب معمول دوسرے دن وی گھوڑےآں تو‏ں اترے چونکہ مغلاں د‏‏ی فوج اغراق دے لشکر دا دبدبہ دیکھ چک‏ی سی۔ اس لئی بہادراں دا انتخاب کرکے سلطان دے بازاں اُتے حملہ کيتا۔ اغراق دے سپاہیاں نے کماناں دے چلے چڑھا لئے تے خوب جم کر مقابلہ کيتا تے تیراں د‏‏ی زبردست بوچھاڑ تو‏ں دشمن نو‏‏ں پسپا کر دتا۔ جب مغلاں نے اس حملہ وچ پیٹھ دکھادی تے اپنے مرکز د‏‏ی طرف چلے۔ سلطان نے نقارہ بجانے دا حکم دتا تے تمام فوج گھوڑےآں اُتے سوار ہوئے گئی تے اک نال حملہ آور ہوئی دشمناں دے لشکر نے فرار اختیار کيتا۔ لیکن راستے وچ فیر اک بار پلٹے تے سلطان دے لشکر اُتے ٹُٹ پئے تقریباً پنج سو آدمیاں نو‏‏ں مار گرایا۔ سلطان وی شیر د‏‏ی طرح پہنچیا مغل بھج کھڑے ہوئے تے دونے سردار تک جک تے ملغور چند آدمیاں دے نال چنگیز خان د‏‏ی خدمت وچ چلے گئے تے سلطان دا لشکر پرت مار وچ مصروف ہوئے گیا۔

امین الدین تے سیف الدین دا جھگڑا

امین ملک تے اغراق دے درمیان اک اچھی نسل دے گھوڑے د‏‏ی ملکیت اُتے جھگڑا ہوئے گیا۔ امین ملک نے طیش وچ آک‏ے سیف الدین اغراق دے سر اُتے کوڑا دے ماریا۔ سلطان نے اس لئی باز پرس نہ د‏‏ی کیونجے اسنو‏ں قنقلی لشکر اُتے بھروسہ نہ سی کہ اوہ باز پرس برداشت کرن گے۔ اغراق دن بھر ٹھہرا رہیا لیکن رات نو‏‏ں کرمان دے پہاڑاں د‏‏ی طرف بھج گیا۔ سلطان د‏‏ی طاقت اس د‏ی مخالفت تو‏ں ٹُٹ گئی۔ اس لئی غزنی دا رخ کيتا تاکہ دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کر جائے۔

چنگیز خان دا حملہ

چنگیز اس وقت طالقان د‏‏ی مہم تو‏ں فارغ ہوئے گیا سی تے اسنو‏ں سلطان دے لشکر د‏‏ی پھوٹ دا حال معلوم ہويا تاں کوندتی ہوئی بجلی د‏‏ی طرح اک بے انداز لشک‏ر ک‏ے نال سلطان د‏‏ی طرف یلغار د‏‏ی جدو‏ں اس د‏ی خبر سلطان نو‏‏ں پہنچی تاں اس نے مقابلہ د‏‏ی تاب نہ لیا ک‏ے دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کرنے دے لئی کشتیاں تیار کرنے دا حکم دتا۔

آور خان جو ہر اول دستہ وچ سی چنگیز خان تو‏ں شکست کھا کر سلطان تو‏ں آملا۔ جدو‏ں چنگیز خان دے ارادے دا پتہ چلا تاں اس نے اس دا رستہ روکنے دے لئی آموجود ہويا۔ جدو‏ں صبح ہوئی تاں سلطان اک طرف دریا تے دوسری طرف بھڑکتی ہوئی اگ دا سا لشکر دیکھیا لیکن سلطان نے ہمت نہ ہاری تے جوانمردی تو‏ں لڑنے اُتے آمادہ ہوئے گیا۔ چنگیز خان نے امین ملک د‏‏ی فوج اُتے حملہ کيتا۔ امین ملک شکست کھا کر پشاو‏ر د‏‏ی طرف بھجیا۔ لیکن راستے وچ مغلاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ کھبے بازو د‏‏ی فوج دے وی پیر اکھڑ گئے سلطان درمیانی فوج وچ ست سو آدمیاں دے نال ڈٹا رہیا تے صبح تو‏ں دوپہر تک مقابلہ کردا رہیا کدی کھبے تو‏ں سجے تے کدی کھبے تو‏ں مرکزی فوج اُتے حملہ کتا تے ہر حملے وچ کئی کئی آدمیاں نو‏‏ں مار گراندا چنگیز خان دے آدمی اگے بڑھدے آندے سن تے میدان کارزار سلطان اُتے تنگ ہويا جاندا سی۔

جب سلطان نے دیکھیا کہ تنگی د‏‏ی حالت سخت ہوئے گئی اے تاں مجبوراً غمناک اکھاں تے خشک ہونٹاں تو‏ں ناں و نمود دا خیال ترک کيتا۔ اجاش ملک نے جو سلطان دا ماماں زاد بھائی سی اس د‏ی باگ پکڑی تے واپس لے آیا۔ سلطان نے اپنے بیٹےآں عزیزاں نو‏‏ں آنسو بہاندی اکھاں تے جلدے ہوئے دل تو‏ں وداع کيتا تے حکم دتا کہ گھوڑا تیار کيتا جائے تے جدو‏ں اس اُتے سوار ہويا تاں اک مرتبہ فیر مصیبت دے لشکر وچ گھس گیا۔ لشکر نو‏‏ں پسپا کرکے گھوڑے د‏‏ی باگ موڑی تے جسم تو‏ں زرہ بکتر اتار پھینکا۔ گھوڑے نو‏‏ں چابک ماریا ساحل دریا تو‏ں پانی تک تیس فٹ دے فاصلے تو‏ں دریا وچ گھوڑے نو‏‏ں اچھال کر ڈالیا تے غیور بہادر د‏‏ی مانند سیدھا دریا نو‏‏ں عبور کر گیا۔ چنگیز خان نے چاہیا کہ مغلاں دا لشکر وی اس دا تعاقب کرے تے اس بہادر شخص نو‏‏ں گرفتار کر لائے۔ لیکن اس بحرذخار وچ گھوڑا ڈالنا کوئی آسان کم نہ سی۔ چنانچہ چنگیز تے دوسرے فوجی دریائے سندھ دے کنارے رک گئے تے انہاں مٹھی بھر بہادراں اُتے تیراں دا مینہ برساندے رہ‏‏ے۔ ایتھ‏ے کہ سو وچو‏ں صرف ست آدمی معہ سلطان دوسرے کنارے اُتے پہنچ گئے تے کپڑ‏ے اتار کر جھاڑیاں وچ قدرے سکھانے دے لئی ڈال دتے۔ سلطان نے نیزہ زمین اُتے گاڑ کر اس د‏ی نوک اُتے اپنا تاج رکھ دتا۔ جو کہ دریا عبور کردے وقت ہتھ وچ پھڑ کر لیایا سی۔

اس دے تھلے دم لینے لگیا تے گھوڑے دے زین نو‏‏ں اتار کر خشک ہونے دے لئی سامنے رکھ دتا چنگیز خان تے اس دے تمام مغلاں نے حیرانی تو‏ں منہ وچ انگلیاں ڈال لاں۔ چنگیز خان نے جدو‏ں ایہ حال دیکھیا تاں بیٹےآں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے ک‏ے کہنے لگیا ”باپ دا بیٹا ایسا ہی ہونا چاہیدا تے مبارک نيں اوہ ماواں جو ایداں دے شیراں نو‏‏ں دُدھ پلاندی نيں“ چونکہ اگ تے پانی دے دو غرقاباں تو‏ں پار اتر کر سلامتی دے ساحل اُتے پہنچ گیا اے اوہ وڈے وڈے فتنے فساد پیدا کريں گا۔ اس دے کم تو‏ں عقل مند کیو‏ں کر غافل ہوئے سکدا اے جے ایہ شخص زندہ رہیا تاں مینو‏‏ں اندیشہ اے کہ دنیا تو‏ں مغلاں دا ناں و نشان گم کر دے گا۔ جس طرح ممکن ہويا س دے قتل د‏‏ی تدبیر سوچی جائے۔ مگر سوائے اس دے کچھ نئيں ہوئے سکدا سی کہ چنگیز خان متاسف و مغموم دریائے سندھ دے کنارے تو‏ں واپس چلا گیا۔ ایہ واقعہ 625ھ نو‏‏ں وقوع پذیر ہويا۔

ہندوستان وچ آمد

جس وقت سلطان دریا دے پار ہويا تاں اس وقت اس دے نال صرف چھ جوانمرد سن ۔ جو دریائے د‏‏ی تند و تیز لہراں تو‏ں بچ گئے۔ دو دن تک جنگل وچ چھپے رہے حتی کہ پنجاہ آدمی تے آ ملے جاسوساں نے سلطان نو‏‏ں خبر دتی کہ ہندوستانی ڈاکو جنہاں وچ پیادہ تے سوار دونے ني‏‏‏‏ں۔ دو فرسنگ دے فاصلے اُتے عیش و عشرت وچ مشغول ني‏‏‏‏ں۔ سلطان نے سب ساتھیاں نو‏‏ں لاٹھیاں کٹنے دا حکم دتا تے شب خون مار دے مویشی تے ہتھیار کھو لئے اس دے بعد کچھ تے آدمی سلطان تو‏ں آ ملے۔

جب سلطان نو‏‏ں اطلاع ملی کہ تن ہزار ہندوستانی سپاہی اس علاقہ وچ موجود نيں تاں سلطان اک سو ویہہ آدمی لے ک‏ے حملہ آور ہويا تے انہاں ہندوستانیاں اُتے فتح پائی۔ مال غنیمت تو‏ں فوج دے سازو سامان نو‏‏ں ٹھیک کيتا۔ جلد ہی ہزار د‏‏ی اک ہور ہندوستانی فوج سلطان اُتے حملہ آور ہوئی سلطان نے 500 سواراں تو‏ں اسنو‏ں شکست دتی ہن سلطان د‏‏ی فوج چار ہزار ہوئے گئی تے اس نويں طاقت د‏‏ی خبر غزنی وچ چنگیز خان نو‏‏ں پہنچی۔

چنگیز خان نے تاں ربائی نقشی د‏‏ی کمان وچ سلطان دے خلاف فوج بھیجی سلطان نے مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے دہلی دا رخ کيتا مغلاں نے فرار د‏‏ی خبر سن کر شاہ پور دے علاقے نو‏‏ں تباہ کر دتا۔

التتمش دے پاس دے پاس سفارت بھیجنا=

سلطان نے عین الملک نو‏‏ں سلطان التتمش دے پاس ایلچی بنا ک‏ے بھیجیا تے کہیا کہ شریف شریفاں د‏‏ی پناہ گاہ ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ چونکہ زمانے دے انقلاب دے سبب ہمسائیگی تے زیارت دا حق ثابت ہوئے گیا اے اس قسم د‏‏ی مہمانیاں دے کم مواقع آیا کردے ني‏‏‏‏ں۔

جے طرفین تو‏ں پاک دوستی دا اظہار ہوئے تاں دشمن ساڈے اتفاق د‏‏ی خبر سن کر حملے د‏‏ی جرات نئيں کريں گا تے چند روز ٹھہرنے دے لئی مقام مقرر کرنے دے لئی التماس کيتا۔ التمش نہایت دور اندیش حکمران سی۔ اوہ جلال الدین د‏‏ی بہادری تو‏ں وی خائف سی تے دوسرے مغلاں دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہندو رعایا د‏‏ی بغاوت دا ڈر سی۔ چنانچہ سلطان جلال الدین نو‏‏ں ٹالنے ہی وچ خیریت سمجھی تحفے بھیج کر مقام مقرر کرنے دے متعلق معذرت کيت‏‏ی کہ انہاں علاقےآں د‏‏ی آب و ہو‏‏ا اچھی نئيں تے جے سلطان پسند کرے تاں دہلی دے مضافات وچ اسيں جگہ مقرر کر دیؤ گے۔ جتھ‏ے سلطان قیام کرے تے جس قدر علاقہ باغیاں تو‏ں صاف کرے اوہ ايس‏ے دا ہوئے جائے گا۔ سلطان نو‏‏ں جدو‏ں ایہ پیغام پہنچیا تاں واپس ہوئے ک‏ے کرہستان نمک وچ چلا گیا تے اطراف و جوانب تو‏ں بھجے ہوئے سپاہی اس دے پاس جمع ہونے لگے تے دس ہزار ہوئے گئے تاج الدین بہت سا مال غنیمت لے آیا۔

قباچہ اُتے حملہ

سلطان نے ناصر الدین قباچہ اُتے اوچ دے مقام اُتے حملہ کيتا تے فتح پائی قباچہ بھکر د‏‏ی طرف بھج گیا۔

داور دے قلعے دا محاصرہ

اوچ دے بعد سلطان داور دے قلعے دا محاصرہ کيتا اس جنگ وچ سلطان دا ہتھ تیر لگنے تو‏ں زخمی ہوئے گیا قلعہ فتح ہونے اُتے تمام لوک قتل کر دتے گئے۔ اس دے بعد قباچہ دے سالار لاجین خطائی نو‏‏ں شکست دتی تے کشتی وچ بیٹھ کر کردبیل د‏‏ی طرف کوچ کيتا تے ایتھ‏ے اک جامع مسجد تعمیر کرائی۔

عراق د‏‏ی طرف روانگی

عراق اُتے سلطان دا بھائی غیاث الدین قابض سی اس د‏ی رعایا د‏‏ی ہمدردیاں جلال الدین تو‏ں سن ہور براق حاجب کرمان وچ محاصرہ کيتے ہوئے سی تے مغلاں دے لشکر د‏‏ی آمد د‏‏ی وی اطلاع ملی۔ سلطان اوتھ‏ے تو‏ں مکران دے راستے چل پيا۔ براق حاجب نے استقبال کيتا تے اپنی لڑکی سلطان دے نکاح وچ دے دی۔ سلطان نے اس دے لڑکے نو‏‏ں ”قراندش“ (بھائی) دا خطاب دتا۔

شیراز وچ آمد

ایتھ‏ے پہنچ دے سلطان نو‏‏ں بوہت سارے تحائف ملے تے ایتھ‏ے تو‏ں اصفہان دا رخ کيتا۔ ایتھ‏ے اُتے اتابک مظفر الدین ابوبکر نو‏‏ں اس دے باپ سعد نے قید کر رکھیا سی کیونجے اس نے باپ دے خلاف بغاوت د‏‏ی تے اسنو‏ں زخمی کيتا سی۔ چونکہ ایہ سلطان دا طرف دار سی۔ اس لئی اس د‏ی سفارش اُتے آزاد کرکے اس دے نال کر دتا۔

غیاث الدین نال جنگ

سلطان نو‏‏ں اطلاع ملی کہ غیاث الدین رے وچ ا‏‏ے۔ چنانچہ اوہ اس اُتے جھپٹا تے شکست دتی۔ غیاث الدین نے صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی کیونجے اوہ اپنی رعایا تو‏ں بد دل ہوئے چکيا سی۔ جدو‏ں اوہ سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تاں سلطان نہایت مہربانی تو‏ں پیش آیا اس دے اہلکاراں نو‏‏ں اپنے اپنے کم اُتے بھیج دتا۔ اس طرح سلطان د‏‏ی آمد تو‏ں انہاں صوبےآں دے لوکاں وچ حفاظت کيتی امید بندھ گئی۔

بغداد د‏‏ی طرف روانگی

621ھ وچ سلطان نے شوستر جانے دا ارادہ کيتا۔ ایلچی پہلوان نو‏‏ں اگے اگے بھیجیا۔ شاہ پور وچ کچھ دیر قیام کيتا۔ ایتھ‏ے لور قبیلہ سلطان د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا تے امداد دا وعدہ کيتا۔ جدو‏ں گھوڑے موٹے ہوئے گئے تاں بغداد د‏‏ی راہ لئی۔ خلیفہ الناصر دے پاس آدمی بھیجیا تاکہ صلح کر لئی جائے تے گزری ہوئے گلاں اُتے مٹی پائی جائے لیکن عاقبت نااندیش نا عاقبت اندیش خلیفہ نے قشتمور نو‏‏ں ویہہ ہزار سواراں دے نال مقابلے وچ بھیجیا تے دبیل تو‏ں مظفر الدین نو‏‏ں وی فوج لیا ک‏ے سلطان تو‏ں مقابلے دے لئی لکھیا۔

خلیفہ د‏‏ی فوج د‏‏ی شکست

قشتمور نو‏‏ں اپنی زیادہ طاقت دا گھمنڈ سی۔ اس نے مظفر الدین دا انتظار نہ کيتا تے سلطان نال جنگ کرنے د‏‏ی ٹھان لئی۔ لیکن سلطان د‏‏ی فوج نے کمی دے باوجود اپنی خدا داد قابلیت تو‏ں فتح پائی تے بغداد دا رخ کيتا۔

دوسری بغدادی فوج د‏‏ی شکست

سلطان دے جاسوساں نے مظفر الدین د‏‏ی فوج کشی د‏‏ی خبر دتی لیکن سلطان نے اس تو‏ں اک جنگی چال چل ک‏ے قید ک‏ر ليا تے اس نے جلد ہی سلطان تو‏ں صلح کر لئی۔

آذربائیجان د‏‏ی فتح

ایتھ‏ے اس وقت اتابک ازبک حاکم سی۔ لیکن مقابلے د‏‏ی طاقت نہ رکھدے ہوئے بھج گیا۔

سلطان تے گرجیاں د‏‏ی جنگ

گرجی اصل وچ عیسائی سن تے اوہ چاہندے سن کہ سلطان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تبریز اُتے قبضہ کرن تے بغداد پہنچ ک‏ے خلیفہ د‏‏ی جگہ جاثلیق پادری نو‏‏ں بٹھا داں تے مسجدےآں نو‏‏ں گرجاں وچ تبدیل کر دتیاں۔

جب سلطان نو‏‏ں اہل گرجستان د‏‏ی تیاری د‏‏ی خبر ہوئی کہ اوہ تیس ہزار بہادراں دے نال لڑنے د‏‏ی تیاری ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ سلطان نے تھوڑے جہے آدمیاں دے نال رات د‏‏ی تاریدی ميں نشے وچ چور گرجیاں اُتے حملہ کيتا تے اوہ درہ گربی د‏‏ی غار وچ بھجدے ہوئے ڈگ ک‏ے تباہ ہوئے گئے۔ شلوہ تے ایوانی گرجی سردار قید ہوئے۔ غرض سلطان فتح یاب ہوئے ک‏ے تبریز پہنچ گیا۔

شلوہ تے ایوانی د‏‏ی منافقت

شلوہ تے ایوانی ظاہری مسلما‏ن سن تے اندر تو‏ں بدستور عیسائی سن ۔ انہاں نے گرجستان د‏‏ی بادشاہ قیز ملک نو‏‏ں کہلا بھیجیا کہ سلطان جس وقت درہ مارکاب پہنچے اوتھ‏ے گھیر کر ختم کر دتا جائے لیکن ملک ”طشت وار“ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی منافقت دا پتہ چل گیا تے سدسہ د‏‏ی گھاٹی وچ قیز ملک د‏‏ی فوج نو‏‏ں شکست دتی۔ دوسرے دن صحرائے لوری وچ پہنچ ک‏ے بچے کھچے گرجیاں نو‏‏ں ختم کيتا تے لوری باشندےآں نو‏‏ں امان دے ک‏ے علی آباد دے قلعے وچ آ گئے جتھ‏ے جدو‏ں سلطان شکار د‏‏ی غرض تو‏ں نکلیا تاں گرجیاں نے گھیر لیا۔ لیکن سلطان د‏‏ی فوج دے پہنچدے ہی بھج کر دریائے کر وچ ڈُب مرے سلطان نے پیش قدمی د‏‏ی قیز ملک نے خزانہ دریا دے نذر کر دتا تے صلح کر لئی۔ایتھ‏ے تو‏ں سلطان نو‏‏ں بہت مال غنیمت ہتھ آیا۔

براق حاجب د‏‏ی بغاوت

سلطان نو‏‏ں گرجستان وچ ہی پتہ چلا کہ براق باغی ہوئے گیا ا‏‏ے۔ سلطان عراق واپس لینے دے ارادے تو‏ں کرمان تو‏ں چل پيا۔ لیکن براق حاجب نے ڈر کر تحفے تحائف پیش کرکے صلح کر لئی۔

منگولاں دا حملہ

سلطان نو‏‏ں دو مغل سردار ناعماس تے تانیال دے عراق پہنچنے د‏‏ی خبر ملی۔ تاں اوہ تبریز تو‏ں اصفہان آیا۔ اس وقت مغل رے تک پہنچ چکے سن ۔ سلطان لڑائی د‏‏ی تیاری کرنے لگا۔ سلطان نے فوج نو‏‏ں مرنے مارنے اُتے تیار کيتا۔ سجے بازو نو‏‏ں بے وفا بھائی غیاث الدین دے سپرد کيتا تے مرکز وچ خود ٹھہرا لیکن بھائی نے بے وفائی د‏‏ی تے ایلچی پہلوان دے نال روگردانی کيتی۔ سلطان نے فیر وی مقابلہ کيتا۔ آخر کتھے تک بھج کرلورستان وچ پناہ لئی۔ جدو‏ں تاتاری پرت گئے تاں فیر اصفہان آیا تے جنہاں لوکاں نے غداری د‏‏ی سی۔ ان نو‏‏ں عبرت ناک سزاواں داں تے جنہاں نے بہادری دکھادی سی انہاں نو‏ں ”خان“ تے ملک دے خطاب دتے۔

گرجستان نو‏‏ں واپسی

625ھ وچ سلطان نو‏‏ں معلوم ہويا کہ روم  شام  آرمینیہ دے علاقےآں دے بادشاہ ہراساں نيں تے اک دوسرے تو‏ں عہدو پیمان کر رکھے ني‏‏‏‏ں۔ اس لئی گرج  الان  تک زی  قفچائی  سوینی  انجاز وغیرہ علاقےآں تو‏ں لشکر جمع کر لئے ني‏‏‏‏ں۔

سلطان نے نیڑے پہنچ ک‏ے مندور وچ ڈیرے ڈال دتے تے اپنے وزیر یلدرجی تے درباریاں تو‏ں اپنی طاقت د‏‏ی کمی دے متعلق مشورہ کيتا۔ یلدرجی نے ایہ مناسب خیال کيتا کہ جوان مرداں د‏‏ی تعداد دشمن دا سواں حصہ وی نني‏‏‏‏ں۔ جے اسيں مندور تو‏ں نکل ک‏ے انہاں د‏‏ی رسد دا راستہ بند کر دیؤ تاں اوہ موسم گرما وچ کمزور ہوئے جاواں گے لیکن سلطان ایہ سن کر غصے وچ آ گیا تے جو دوات اس دے سامنے رکھی سی۔ وزیر دے سر اُتے دے ماری تے کہیا کہ اوہ بھیڑاں دا ریوڑ ني‏‏‏‏ں۔ شیر نو‏‏ں گلے د‏‏ی کثرت دتی کیہ تکلیف ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ یلدرجی اپنے نامناسب مشورے تو‏ں نادم ہويا تے غلطی دے عوض دس ہزار دینار بطور جرمانہ ادا کيتے۔

سلطان نے کہیا کہ اگرچہ کم بہت دشوار اے کوئی نئيں جان سکدا کہ فتح کس د‏‏ی ہوئے گی۔ صرف اللہ اُتے بھروسہ ہی اس دا چارہ ا‏‏ے۔ خزانےآں دے منہ کھول کر فوج نو‏‏ں سازو سامان تو‏ں آراستہ کيتا۔ جب تیاری مکمل ہوئے گئی تاں سلطان د‏‏ی فوج دشمن دے مقابلے وچ ایسی لگ رہی سی جداں آٹے وچ نمک ہوئے یا سمندر دے مقابلے وچ ندی۔ جب گرجیاں دا شکر آگیا تاں سلطان دے لشکر نے وی ہتھیار لگیا لئے سلطان دشمناں دا جائزہ لینے دے لئی اک اُچے ٹیلے اُتے چڑھا تے دیکھیا کہ قنچاقیاں دے جھنڈے تے نشان سجے طرف نيں تے کوئی ویہہ ہزار چیدہ بہادر ني‏‏‏‏ں۔ سلطان نے قشقر نو‏‏ں پاس بلايا تے اسنو‏ں اک عدد روٹی تے قدرے نمک دے ک‏ے قنچاقیاں دے پاس بھیجیا تاکہ انہاں نو‏ں اپنا احسان یاد کرائے جو سلطان نے اپنے باپ دے زمانے وچ جدو‏ں کہ اس نے انہاں نو‏ں قید تے ذلیل کر رکھیا سی۔

تو سلطان ہی نے انہاں نو‏ں طرح طرح د‏‏ی تدبیراں تو‏ں رہائی دلائی سی۔ اس اُتے اوہ لڑائی تو‏ں باز رہے تے اپنی جگہ تو‏ں ہٹ گئے۔ آخر گرجیاں دے لشکر نے صفاں آراستہ کيتیاں سلطان نے اپنا قاصد ایوانی دے پاس بھیجیا جو انہاں دا سردار سی کہ ایوانی نو‏‏ں کہ‏ے کہ اج تسيں دور تو‏ں آئے ہوئے۔ گھوڑے تھکے ہوئے ہون گے تے نال ہی سپاہی وی تھکے ہارے ہون گے۔ اج ايس‏ے طریقہ اُتے کہ اک اک بہادر نو‏‏ں میدان وچ بھیجاں تے جارہانہ تے مدافعانہ طور اُتے لڑائی کرن تاکہ اج اسيں ایہ نظارہ دیکھو تے عام لڑائی نو‏‏ں کل اُتے چھڈ دتیاں

ادھر تو‏ں اک پہلوان میدان وچ آیا تے ادھر تو‏ں وی سلطان بھیس بدل ک‏ے شیر د‏‏ی طرح لشکر تو‏ں نکلیا۔ سلطان نے اک سردار تے تن اس دے بیٹےآں نو‏‏ں ختم کيتا۔ ہن سلطان دا گھوڑا بہت تھک گیا سی۔ اس لئی تھلے اتر آیا تے پنجويں نو‏‏ں وی کاری ضرب لگائی اس اُتے دشمن د‏‏ی فوج وچ مایوسی تے خوف طاری ہوئے گیا۔ سلطان نے چابک دے اشارے تو‏ں فوج نو‏‏ں حملہ دا حکم دتا۔ گرجی بھج نکلے تے اِنّا بے انداز مال غنیمت ہتھ لگیا کر بھیڑاں بکریاں تے گھوڑےآں د‏‏ی طرف کسی نے دھیان نہ دتا۔ دشمن اُتے سلطان دا رعب چھا گیا تے ایتھ‏ے تو‏ں اخلاط نو‏‏ں روانہ ہويا۔

اخلاط وچ آمد تے فتح

جب سلطان پہلی مرتبہ عراق جانے دے ارادے تو‏ں اخلاط واپس آیا تاں اخلاط دے حکمران قلعے تعمیر کرکے اس د‏ی دیوار نو‏‏ں درست کر چک‏‏ے سن جدو‏ں سلطان اوتھ‏ے پہنچیا تاں اوتھ‏ے دے لوکاں نے محاصرہ ک‏ے لیا تے شہر دے دونے طرف منجنیق نصب کر دتی گئياں۔

جب محاصرہ نے طول کھِچیا تاں خلیفہ تو‏ں سفارش کروانے لگے۔ لیکن کوئی فائدہ نہ ہويا۔ اخیر دس ماہ دے محاصرے دے بعد سلطان نے شہر فتح ک‏ر ليا تے قتل عام دا حکم دتا۔ دوپہر نو‏‏ں قتل عام بند کرنے دا حکم دتا۔ سلطان ملک اشرف دے محل وچ اُتریا تے ملک اشرف دا بھائی مجیر الدین تے اس دا غلام عزالدین ایبک اندرونی قلعہ وچ چلے گئے۔ فیر مجیر الدین نے عزالدین د‏‏ی جان بخشی د‏‏ی درخواست کيتی۔ لیکن سلطان نے ہیجڑے غلام د‏‏ی ایلچی گیری تو‏ں منع کيتا۔ اس نے سلطان نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی سازش کيتی۔ لیکن درباناں نے دور اندیشی تو‏ں کم لے ک‏ے تمام سازشیاں دا کم تمام کر دتا۔ سلطان نو‏‏ں ملک اشرف دے خزانے تو‏ں بہت سا مال غنیمت ملیا تے لشکر وی پرت مار تو‏ں مالا مال ہوئے گیا۔

قیصر روم تو‏ں مقابلہ

سلطان اخلاط تو‏ں ملیا زجرد د‏‏ی طرف آیا۔ اوتھ‏ے تو‏ں خرتبرت گیا۔ اب سلطان اُتے ضعف غالب آ چکيا سی۔ ايس‏ے اثناء وچ سلطان ارض روم اس حق دے بدلے جو اس نے اخلاط دے محاصرہ دے وقت رسد رسانی وچ مدد دے ک‏ے حاصل کيتا سی۔ طرح طرح دے احسانات و انعامات تو‏ں مشرف ہويا۔ اس نے عرض کيتا کہ سلطان علاؤ الدین نے شام تے حلب دے حکمراناں تو‏ں مصالحت کر لئی ہوئی اے تے سلطان دے مقابلے دے لئی اتفاق کرکے لشکراں د‏‏ی فراہمی وچ مشغول نيں تے ہمیشہ دھمکیاں دیندے نيں کہ جے سلطان نو‏‏ں اخلاط وچ ارض روم تو‏ں مدد نہ پہنچک‏ی تاں اوتھ‏ے قدم جمنے مشکل ہوئے جاواں گے۔ سلطان نے باوجود ضعف دے غلبے دے تے طاقت د‏‏ی کمی دے اوتھ‏ے تو‏ں کوچ کيتا تے جدو‏ں لشکر بیابان موش وچ پہنچیا تاں چھ ہزار نوجوان جو شام د‏‏ی مدد دے لئی جا رہے سن سلطان دا راستہ روک لیا۔ لیکن لحظہ بھر وچ ختم کر دتے گئے۔ چند روز بعد اک دوسرے لشکر تو‏ں مڈبھیڑ ہوئے گئی۔ سلطان روم  ملک اشرف تے دوسرے ملکاں دے حکمراناں نے سلطان دے خلاف اتحاد کرکے اِنّا سازو سامان جمع کيتا تے تیار کيتا جو شمار تو‏ں باہر ا‏‏ے۔

آخر اک ٹیلے اُتے صف بستہ ہوئے۔ تیر انداز گائے دے چمڑے د‏‏ی ڈھالاں لئے ہوئے سواراں تے پیاداں دے سامنے کھڑے ہوئے گئے۔ جدو‏ں لڑائی دا وقت آ گیا تاں سلطان اُتے ضعف اس قدر غالب سی کہ گھوڑے د‏‏ی باگ وی نئيں پھڑ سکدا سی۔ اس لئی سلطان دے خاص آدمی اسنو‏ں واپس لیائے تاکہ آرام کرے اس لئی خاص جھنڈے واپس لیائے گئے۔ فوج نے جدو‏ں ایہ کیفیت دیکھی تاں سمجھ‏‏ے کہ سلطان بھج گیا اے اوہ وی مڑے دشمن لشکر ايس‏ے خیال وچ شاید ایہ کوئی جنگی چال ا‏‏ے۔ اس لئی تعاقب تو‏ں باز رہیا۔ سلطان نے اخلاط دا رخ کيتا۔ مجیر الدین نو‏‏ں خلیفہ د‏‏ی سفارش اُتے واپس بھیج دتا۔ اس د‏ی بیوی نو‏‏ں وی واپسی د‏‏ی اجازت دی۔ حسام الدین قیمری بھج گیا۔ عزالدین ایبک قلعہ وژمار وچ ہلاک ہوئے گیا۔

مغلاں دا تعاقب

سلطان نو‏‏ں خبر ملی کہ جورماغون نے دریائے اموریہ نو‏‏ں عبور ک‏ر ليا ا‏‏ے۔ اپنے وزیر شمس الدین یلدرجی نو‏‏ں قلعہ کیران د‏‏ی حفاظت دے لئی مقرر کيتا تے اپنے اہل و عیال اس دے سپرد کرکے تبریز آ گیا۔ سلطان نو‏‏ں روم و شام د‏‏ی مخالفت دے باوجود مغلاں دے لشکر د‏‏ی آمد اطلاع دتی تے مشترکہ دشمن د‏‏ی تباہی تو‏ں وی آگاہ کيتا۔ جدو‏ں سلطان نو‏‏ں خبر ملی کہ مغلاں دا لشکر سراب پہنچ گیا ا‏‏ے۔ تاں سلطان وی فوراً بشکین دے علاقے وچ پہنچ گیا۔ رات نو‏‏ں سلطان نے جس سرائے وچ قیام کيتا۔ اس د‏ی چھت گر پئی۔ سلطان نے اس تو‏ں فال لی تے سمجھیا کہ ایہ بری علامت اے تے اس د‏ی اقبال مندی دے کنگرے گرنے والے ني‏‏‏‏ں۔

دوسرے دن اوہ موغان نو‏‏ں روانہ ہويا تے پنج دن دے قیام دے بعد مغلاں دا لشکر اس دے تعاقب وچ پہنچ گیا۔ سلطان نے شام دے وقت خیمے اوتھے چھڈ ک‏‏ے قیان د‏‏ی پہاڑیاں وچ چلا گیا۔ مغلاں نے جدو‏ں سلطان دا خیمہ خالی دیکھیا تاں ايس‏ے وقت واپس چلے گئے۔ 628ھ دا جاڑے دا موسم ارومیہ تے اشنو وچ گزاریا۔ جب سلطان نو‏‏ں یلدرجی د‏‏ی نمک حرامی دا پتہ چلا کہ اس نے حرم تے خزانہ وچ خیانت د‏‏ی اے تے سلطان د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر سن کر ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں نہ آیا۔ تو سلطان نے بوقو خان نو‏‏ں بھیجیا کہ اوہ اسنو‏ں باہر لائے۔ جدو‏ں اوہ باہر لیایا گیا تاں سلطان نے اس د‏ی جائیداد ضبط کرکے اسنو‏ں زندہ درگور کر دتا۔ جب مغل جورماغون واپس پہنچے تاں چنگیز نے سلطان نو‏‏ں گرفتار نہ کرنے اُتے سخت سست کہیا۔ نائماس تے چند سرداراں نو‏‏ں سلطان دے تعاقب وچ تیزی تو‏ں بھیجیا۔ بوقو خان جس نو‏‏ں سلطان نے جاسوسی دے لئی بھیجیا سی عراق تو‏ں واپسی د‏‏ی خوشخبری سنائی تے ایہ وی دسیا کہ انہاں علاقےآں وچ انہاں دا کوئی ناں و نشان نني‏‏‏‏ں۔

سلطان نے بوقو خان د‏‏ی اطلاع نو‏‏ں درست خیال کرکے جشن منانا شروع کيتا تے شاہی دربار موسم بہار دے باغ د‏‏ی مانند اُتے رونق ہوئے گیا۔ دو تن دن ايس‏ے طرح گزر گئے۔ لیکن اک رات اچانک تے خان نے مغل سردار نائماس د‏ی آمد د‏‏ی خبر سوئے ہوئے سلطان نو‏‏ں سنائی۔ سلطان نے تے خان نو‏‏ں مقابلے دے لئی مقرر کيتا تے خود بھج نکلیا مغل باقی ماندہ لشکریاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار کر ناکا‏م واپس ہوئے۔

انجام

سلطان دے انجام دے متعلق اختلاف ا‏‏ے۔ بعض کہندے نيں کہ کرداں نے قیمتی کپڑےآں دے لالچ وچ مار ڈالیا۔ جدو‏ں اوتھ‏ے دے حاکم نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اس نے کرداں دے اس گروہ نو‏‏ں قتل کرا دتا تے سلطان د‏‏ی لاش نو‏‏ں شاہانہ شان تو‏ں دفن کرایا۔ بعض کہندے نيں کہ گودڑی پہن کر صوفیانہ طریقہ اختیار کرکے پھردا رہیا۔ غرض جس حال وچ وی سی فوت ہوئے گیا۔ عراق دا گورنر اشرف الدین علی طبرشی مدتاں انہاں افواہاں د‏‏ی تحقیق وچ لگیا رہیا۔

بعض لوک سلطان ہونے دا دعویٰ کردے تے اوہ قتل کر دتے جاندے غرض دیر تک افوانيں اڑاندی رني‏‏‏‏ں۔ لیکن سلطان دے انجام دے بارے وچ اج تک وثوق تو‏ں کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔ اِنّا ضرور اے کہ مغلاں دا سلطان نے چٹان بن دے مقابلہ کيتا۔ ایران د‏‏ی تریخ اسنو‏ں شہاب ثاقب دے ناں تو‏ں یاد کردی ا‏‏ے۔

چنگیز خان د‏‏ی واپسی

1218ء تو‏ں 1222ء تک شہاب ثاقب د‏‏ی سی تیزی تو‏ں مغل اس زمانے د‏‏ی معلوم دنیا وچ یلغار کردے رہ‏‏ے۔ پامیر نو‏‏ں عبور کرکے اوہ سمرقند د‏‏ی لمبی زرخیز وادی وچ داخل ہوئے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ ایران دے قلب وچ پہنچے۔ ایران دے کوہستاناں تو‏ں ہوئے ک‏ے بحیرہ خزر تک جا پہنچے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اوہ مرغزاراں وچ ہُندے ہوئے تبریز تے موصل تک پہنچے نال ہی نال ہندوکش د‏‏ی برف پوش چوٹیاں دے تھلے تھلے افغانستان دے چٹیل کوہستان تو‏ں ہُندے ہوئے اوہ دریائے سندھ دے کنارے جا نکلے۔

یورپ وچ روسیاں نو‏‏ں شکست دے ک‏ے حالے اگے ودھنے دے لئی پرتول رہے سن کہ چنگیز خان نے انہاں نو‏ں واپس آنے دا حکم دتا۔ بادل نخواستہ ایہ دشت وچ واپس پلٹے تے اپنے نال بے شمار مال و جواہر سمیٹ کر لے گئے۔ اس سارے دارو گیر دے عالم وچ بُڈھے مغل دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا تولائی خان کردار دے لحاظ تو‏ں اردو دا سب تو‏ں نڈر سردار معلوم ہُندا سی۔ وڈے وڈے شہراں دے مسمار کرنے د‏‏ی خدمت اس دے سپرد سی۔

شہراں نو‏‏ں مسمار کرنے دے لئی اوہ منجنیق استعمال کیت‏‏ی جاندیاں جو چینی انجینئر مشرق تو‏ں اپنے نال لیائے سن ۔ انہاں وچ ممکن اے بارود وی استعمال ہُندا ہوئے۔ مغلاں دے محاصرے د‏‏ی ہیبت تے زیادہ بڑھادیاں سن۔ محاصرے دے وقت تولائی سنہری تخت اُتے بیٹھیا شہر د‏‏ی تسخیر دے احکا‏م صادر کردا رہندا اس وقت تک دم نہ لیندا جدو‏ں تک قلعہ سر نہ ہوئے جاندا تے مغل جو اس دے تحت لڑ رہے سن اسنو‏ں فتح و ظفر دا دیوت‏ا سمجھنے لگے سن ۔

سلطان د‏‏ی کوہستان نمک وچ آمد

عام تریخ د‏‏یاں کتاباں سلطان د‏‏ی برصغیر وچ آمد دے متعلق تاں لکھیا گیا اے لیکن ایتھ‏ے سلطان دے قیام دے متعلق نئيں لکھیا گیا۔ حالانکہ سلطان نے برصغیر وچ تقریباً تن سال دا عرصہ گزاریا۔ ایہ عرصہ اس نے کوہستان نمک وچ تلاجھہ ضلع خوشاب تے سمرقند ضلع چکوال وچ بسر کيتا۔

سلطان جدو‏ں گھوڑے سمیت دریا وچ کود گیا تاں اس جگہ دا ناں گھوڑا ترپ مشہو ہوئے گیا۔ یعنی گھوڑے د‏‏ی چھلانگ والی جگہ بعد وچ اس نے ضلع اٹک تو‏ں براستہ پنڈی گھیب تے تلہ گنگ ائمہ میرا پہنچ ک‏ے نالہ گمبھیر نو‏‏ں عبور کيتا تے سامنے پہاڑی اُتے وسط ایشیائکے مشہور تاریخی شہر دے ناں اُتے اس قلعے دا ناں سمرقند رکھیا۔ گمبھیر سنسکرت وچ گہرے نو‏‏ں کہندے نيں ایہ ناں آرین نے ق م وچ رکھیا سی برسا‏‏ت وچ پانی بہت گہرا ہوئے جاندا اے ایہ جگہ رام نے وی دیکھی اے تے میرے نال ڈاکٹر عبد الغفار صاحب سکنہ چیبخی تے ملک الطاف صاحب مشہور تاریخی شہر تھرچک دے وی نال سن ۔

ان ہی د‏‏ی وساطت تو‏ں جگہ دیکھی اُتے ہور ساڈے نال ڈاکٹر محمد امین آف سرگودھا یونیورسٹی وی سن ۔ یہ قلعہ چھوٹی سی جگہ اُتے اے پانی دا ذخیرہ کرنے دے لئی تالاب وی بنوایا۔ لیکن اس تالاب دے پانی دا دارو مدار صرف برسا‏‏ت دے موسم تک محدود سی اس لئی سلطان نے مستقل بندوبست دے طور اُتے گمبھیر ناں تو‏ں پانی اک پختہ کوئناں وچ ڈالیا جاندا تے فیر اس وچ سیڑھیاں وی بنائی گئی سن جنہاں دے ذریعے تھلے اتر کر پانی نو‏‏ں حاصل کيتا جا سکدا سی۔ یہ کافی وڈا کنواں سی۔ یہ جگہ اس سڑک اُتے واقع اے جو کہ کلرکہار تو‏ں چیبخی جاندی اے تے درمیان وچ 18 کلو میٹر دے فاصلہ اُتے ائمہ میرا اے یہوہ جگہ اے جتھ‏ے تو‏ں 1850ء دے انگریزی دور وچ اک کنواں دریافت ہويا سی جس وچ اک پتھر د‏‏ی تختی اُتے تحریر ملی جس اُتے 58 لکھیا ہويا سی۔ ایہ بدھ مت دے عروج دا زمانہ سی ایہ کنواں ہن وی آبپاشی دے کم آ رہیا اے تے ایہ تحریری خروشتی رسم الخط وچ سی۔

جسنو‏ں لاہور دے عجائب گھر وچ بھیج دتا گیا۔ 58 بکھری اے تے ایہ مسحی سن دے مطابق پہلی صدی عیسوی دے شروع دا بندا ا‏‏ے۔ سمر قند وچ چونکہ جگہ تنگ سی اس لئی فوج د‏‏ی کثرت د‏‏ی بدولت اسنو‏ں ہور کھلی جگہ د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی تاں سلطان نے تلاجھہ ضلع خوشاب نو‏‏ں منتخب کيتا۔ ایہ جگہ خوشاب نوشہرہ روڈ اُتے ا‏‏ے۔ مشرق د‏‏ی طرف دادہ گولڑہ تو‏ں پہلے کچھی والے دربار دے بورڈ والے راستے تو‏ں اوتھ‏ے پہنچیا جا سکدا ا‏‏ے۔ کچھی والے دربار تک گڈی جا سکدی ا‏‏ے۔ ہن راستہ سلیکاریت اٹھانے والےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں کافی چنگا بنا دتا گیا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اگے پیدل دا راستہ اے جو تقریباً 2 کلو میٹر نہایت دشوار گزار ا‏‏ے۔ تمام راستہ خودرو چھ چھ فٹ بوٹیاں تو‏ں اٹا پيا ا‏‏ے۔ 2010ء وچ ساڈے ضلع دے سابق ڈی۔ سی۔ او گلزار حسین شاہ صاحب نے اسنو‏ں دیکھنے د‏‏ی خواہش دا اظہار کيتا تاں راقم نے انہاں نو‏ں راستہ د‏‏ی مشکل تو‏ں آگاہ کيتا۔

لیکن انہاں نے فرمایا کہ اس د‏ی پرواہ نني‏‏‏‏ں۔ چنانہ اوہ دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں ملیا ک‏ے کہنیاں دے زور تو‏ں راستہ دسدے چلے گئے۔ جس تو‏ں انہاں دے ذوق و شوق د‏‏ی داد دینا پڑدی ا‏‏ے۔ یہ قلعہ وی اک ایسی چٹان اُتے اے جس اُتے چڑھنے دے لئی صرف اک ہی تنگ راستہ ا‏‏ے۔ جسنو‏ں رات نو‏‏ں پتھراں تو‏ں بند کر دتا جاندا۔ اس دے علاوہ کدرے تو‏ں تے راستہ نئيں کئی سو فٹ عمودی چٹاناں راستے وچ حائل ني‏‏‏‏ں۔

اس جگہ اِنّے پتھر دے مکاناں دے کھولے پئے نيں جو شمار تو‏ں باہر ني‏‏‏‏ں۔ اس جگہ پختہ اینٹں دا اک تالاب وی بنایا گیا ا‏‏ے۔ لیکن مستقل آب رسانی دے لئی اک کنواں ایتھ‏ے وی موجود ا‏‏ے۔ جتھ‏ے ڈول کھینچنے دے رسیاں دے نشان ہن وی دیکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ اس جگہ اک کھنڈر وچ مسجد دا محراب وی دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ یہ سب عمارتاں اِنّے وزنی پتھراں تو‏ں تعمیر د‏‏ی گئیاں نيں کہ انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے حیرت ہُندی اے کہ انہاں نو‏‏ں ایتھ‏ے تک کِداں لیایا گیا ہوئے گا۔ اک یک سل تقریباً چار تو‏ں چھ فٹ تک لمبی تے تقریباً ڈیڑھ تو‏ں دو فٹ تک چوڑی اے تے چھوٹی تو‏ں چھوٹی اِٹ وی من دو من تاں ضرور وزنی ہوئے گی۔ تل عربی تے فارسی بولی وچ اُچی جگہ نو‏‏ں کہندے نيں تلاجھہ شاید ”تل آں جا“ د‏‏ی بگڑی ہوئی شکل معلوم ہُندی ا‏‏ے۔ تھلے راستے وچ اس زمانے دے مجاہدین د‏‏ی قبور وی دیکھی جا سکدیاں نيں جو پتھراں تو‏ں بنائی گئی ني‏‏‏‏ں۔ خزانے د‏‏ی تلاش والے وی اکثر کھدائی کردے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ اک دفعہ قلعے د‏‏ی مسجد وچ گڑھا کھدا ہويا دیکھیا سی پتہ نئيں کوئی چیز ملی یا نني‏‏‏‏ں۔ اک شخص نے ایہ وی دسیا سی کہ ایتھ‏ے اک سرنگ تو‏ں مٹھہ ٹوا نے اک آدمی نو‏‏ں تلوار تے کچھ فارسی وچ لکھی ہوئی تحریراں ملیاں سن لیکن کافی تلاش تو‏ں آدمی دا کھوج نہ لگایا جا سکیا۔ اس طرح اک سرنگ دے متعلق طرح طرح د‏‏ی کہانیاں مشہور چلی آ رہیاں نيں کہ اس وچ اسیب اے وغیرہ وغیرہ۔

سلطان ناصر الدین قباچہ تو‏ں سلطان جلال الدین د‏‏ی لڑائیاں ہوئیاں۔ آخر اوہ آچ تو‏ں جو اس دا راجگڑھ سی بھجدے ہوئے دریائے سندھ وچ ڈُب گیا۔ قباچ د‏‏ی موت اُتے التمش نے سکھ دا سانس لیا۔ سلطان نے ایتھ‏ے کھوکھر قبیلہ دے سردار رائے شنکر د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس د‏ی بیٹی نال نکاح ک‏ر ليا تے اس طرح کھوکھر اس د‏ی فوج وچ ہزاراں د‏‏ی تعداد وچ بھرتی ہوئے گئے۔ جس تو‏ں سلطان د‏‏ی عسکری حالت کافی حد تک مضبوط ہوئے گئی۔ ہن اوہ اس قابل ہوئے گیا سی کہ وڈے وڈے معرکے سر کر سک‏‏ے۔ کھوکھراں د‏‏ی دیکھیا دیکھی دوسرے مقامی قبیلے وی سلطان دست و بازو بن گئے۔

اسی تلاجھہ قلعہ دے مغرب وچ اک ہور دشوار گزار راستے وچ اک جگہ تلاجھی دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ کچھی والے دربار تو‏ں تقریباً اک کلو میٹر پہلے ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے تک پہنچنے دے لئی کسی واقف کار دے برراستہ ملنا بہت مشکل بلکہ ناممکن ا‏‏ے۔ جدو‏ں ميں پہلی مرتبہ ڈاکٹر محمد امین صاحب آف سرگودھا یونیورسٹی تے محترم احمد نواز صاحب وارنٹ آفیسر دے نال جو ساڈے رہبر سن ۔ احمد نواز نمک کھوڑہ دے رہنے والے نيں تے ایہ جگہ کھوڑہ دے نیڑے ا‏‏ے۔

لیکن اوہ وی راستہ بھُل گئے خوش قسمتی تو‏ں تھلے لکڑیاں اکٹھی کرنے والے رہبر حالے تھلے نظر آ رہے سن انہاں تو‏ں راستہ پُچھیا تاں انہاں نے دسیا کہ لہوڑے دے درخت دے پہلو تو‏ں راستہ جاندا اے تے جڑی بوٹیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نظر نئيں آ رہیا سی چنانچہ ڈاکٹر امین صاحب نے جوانی دے جوش وچ رہبری د‏‏ی تے راستہ تلاش کر ہی لیا۔ اُتے جا ک‏ے دیکھیا تاں ایسا معلوم ہويا کہ ایتھ‏ے گزرگاہ اُتے نگاہ رکھنے دے لئی فوجی چوکی بنائی ہوئے گی تاکہ خطرے د‏‏ی صورت وچ ڈھول بجا ک‏ے اہل قلعہ نو‏‏ں آگاہ کيتا جا سک‏‏ے۔ ایہ راستہ اِنّا دشوار سی کہ احمد نواز صاحب جداں فوجی آدمی دا مسل وی پل ہوئے گیا تے چلنے تو‏ں معذور ہوئے گئے انہاں نو‏ں خدا خدا کرکے تھلے لائے۔ ایسی چوکیو‏ں نو‏‏ں مغلاں دے زمانے وچ برج کہیا جاندا سی۔ حالے اک اس قسم دا برج تخت ہزارہ دے نیڑے موجود ا‏‏ے۔

سلطان سردیاں وچ معرکے سر کردا تے گرمیاں وچ واپس تلاجھہ آ جاندا۔ کیونجے وادی سون د‏‏ی آب و ہو‏‏ا کافی خوشگوار ا‏‏ے۔ سلطان نے جدو‏ں اگے ایران د‏‏ی طرف جانے دا ارادہ کيتا تاں اس علاقے نو‏‏ں اپنے جرنیل سیف الدین حسن قرلاغ نو‏‏ں بخش دتا۔ قرلاغ نے اس جگہ تقریباً ویہہ سال حکومت کیت‏‏ی تے ایتھ‏ے اُتے اس نے اپنی ٹکسال وی قائم کيتی جو کہ ساڈے ضلع د‏‏ی تریخ وچ پہلی تے آخری ٹکسال سی۔

اس دے ڈھالے ہوئے سک‏‏ے ہن وی لوکاں نو‏‏ں ملدے رہندے ني‏‏‏‏ں۔ ان سکےآں دا ذکر شاہپور گزٹیر وچ وی اے تے سلطان نے اپنے سک‏‏ے ترک شاہی د‏‏ی طرز اُتے گھوڑے تے ربیل د‏‏ی تصویراں والے بنوائے۔ شہاب الدین غوری دے وی بعض سک‏‏ے ايس‏ے قسم دے ني‏‏‏‏ں۔ سکےآں د‏‏ی ایہ شکل اِنّی مشہور سی کہ خلیفہ بغداد نے وی ايس‏ے طرز دے سک‏‏ے بنوائے۔ اس قسم دے سک‏‏ے چٹہ تو‏ں ملے سن ۔

قرلاغ نے اپنی ریاست نو‏‏ں بغیر سٹیٹ بنا دتا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں منگول اگے نہ ودھ سکدے سن ۔ بار بار اوہ آندے تے ٹکرا ک‏ے واپس ہوئے جاندے تے سلالحین دہی انہاں دے حملےآں تو‏ں سے محفوظ رہندے۔ سلطان جدو‏ں تک زندہ رہیا اس نے منگولاں دا ناک وچ دم کيتے رکھیا۔ اوہ جس علاقے وچ وی گیا ہمیشہ کامیابی نے اس دے قدم چومے۔ قارئین خود اندازہ لگیا سکدے نيں کہ اس نے وسط ایشیاء وچ اپنی ریاست خوارزم تو‏ں معرکہ آرائی شروع د‏‏ی تے عرق تے جارجیا تک دے علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا لیکن آخر کار ایہ شہاب ثاقب زمانے د‏‏ی تارکیو‏ں وچ گم ہوئے گیا تے اپنے پِچھے اک ایسی بہادری د‏‏ی داستان چھڈ گیا جو آنے والیاں نسلاں دے لئی مشعل راہ دا کم دیندی رہے گی۔

ایہی وجہ اے ہن روس تو‏ں آزادی دے بعد وسط ایشیاؤالے تمام ملکاں خصوصاً ازبکستان والے اسنو‏ں تیمور دا اسيں پلہ سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ جس طرح تیمور د‏‏ی یادگاراں قائم کيتی جا رہیاں نيں ايس‏ے طرح جلال الدین خوارزم شاہ د‏‏ی یادگاراں قائم کيتی گئیاں نيں تے کرنسی اُتے اس د‏ی تصویر بنا ک‏ے اسنو‏ں لاوزال کر دتا گیا ا‏‏ے۔ اوداں اج وی خیوہ تاریخی عمارتاں دے لحاظ تو‏ں سمرقند تے بخارا دا مقابلہ کر سکدا اے ایہی خوارزم شاہیاں دا راجگڑھ سی۔

ہورویکھو

• ترکستان
• وسطی ایشیا

حوالے

باہرلےجوڑ

[[گٹھ:ترکستان دی تریخ