غازی انور پاشا
انور پاشا سلطنت عثمانیہ دے اک فوجی جرنیل سن ۔
جم تے تعلیم
سودھوانور پاشا 22 نومبر 1881ء نوں استنبول وچ پیدا ہوئے، جتھے ثانوی تعلیم دی تکمیل دے بعد ’’مکتبہ حربیہ‘‘ وچ داخل ہوگئے، جتھے فوجی افسراں دے تربيتی نصاب دے علاوہ جنرل اسٹاف دا اعلیٰ نصاب مکمل کيتا، تے جدوں 2 دسمبر 1902ء نوں آخری امتحان ہويا تاں آپ نے پوری جماعت وچ دوسرا درجہ حاصل کيتا۔ [پہلا درجہ انور دے گہرے دوست اسمٰعیل حقی پاشا (1879ء۔ 1915ء) نے حاصل کيتا۔] اس زمانے وچ عثمانی افواج ست وڈی افواج وچ منقسم سن۔ انور نوں تیسری فوج دے جنرل اسٹاف وچ بطور کپتان مقدونیہ وچ متعین کيتا گیا۔
ایہ اوہ زمانہ سی جدوں خلافت دے اربابِ بست و کشاد ہمعصر یورپ توں مقابلے دے لئی کسی وڈی تبدیلی دے حق وچ نئيں سن ۔ اوہ ’’جداں اے جتھے اے ‘‘ دے فلسفے پرعمل پیرا سن، اوہ ناصرف آئینِ نو توں ڈرے ہوئے سن بلکہ طرزِ کہن اُتے وی اڑے بیٹھے سن ۔ اس صورتِ حال وچ تبدیلی تے دفاعی و انتظامی شعبہ جات نوں جدید خطوط اُتے استوار کرنے دے لئی1889ء وچ مناستر (مقدونیہ) وچ ’’انجمن اتحاد و ترقی‘‘ دی بنیاد پائی گئی، اُتے ایہ انجمن اپنے اہداف دے حصول وچ کوئی خاطر خواہ سرگرمی نئيں دکھا سکی، مگر جدوں غازی انور پاشا اس دا حصہ بنے تاں انہاں نے اس وچ گویا نويں روح پھونک دی، ایہ انور پاشا دی شاندار مساعی دا نتیجہ سی کہ ملک وچ اصلاحات دی غرض توں سلطان عبدالحمید نوں دستور بحال کرنا پيا۔ مگر شاید سلطان نے ایہ فیصلہ وقتی مصلحت دے تحت کیہ اوہ دل توں اس اقدام اُتے راضی نئيں سی، ايسے لئی جدوں اک موقع اُتے سلطان عبدالحمید دی جانب توں دستور دی بساط لپیٹنے دی کوشش کيتی گئی تاں مقدونیہ دی تیسری فوج نے حفاظتِ دستور دا فریضہ انجام دتا تے اوہ محمود پاشا دی سرکردگی وچ دارالخلافہ استنبول پہنچ گئی تے ایويں سلطان عبدالحمید دی معزولی عمل وچ آئی تے اُنہاں دی جگہ اُنہاں دے بھائی محمد رشاد خان ’’محمد خامس‘‘ دے لقب توں سریرآراء خلافت ہوئے۔ اس اقدام دے روح رواں انور پاشا سن ۔ دستور دی بحالی تے انتظامی شعبہ جات وچ ہونے والی اصلاحات توں ترکی اک نويں دور وچ داخل ہويا۔
جنگ طرابلس وچ داد شجاعت
سودھوانور پاشا1909ء وچ برلن (جرمنی) دے ترک سفارت خانے وچ بطور فوجی اتاشی متعین ہوئے جتھے آپ نوں جرمناں دی جنگی مہارت نوں نیڑے توں دیکھنے دا موقع ملا۔ اس دوران (1911ء) وچ اٹلی نے طرابلس (لیبیا) اُتے حملہ کردتا۔ ایداں دے وچ انور پاشا اس سفارتی عہدے توں مستعفی ہوگئے تے آزاد رضاکار دی حیثیت توں بھیس بدل کے طرابلس پہنچ گئے۔ اس مہم وچ انور پاشا دے نال مصطفیٰ کمال پاشا تے عصمت انونو جداں قابل ذکر افراد شریک سن، چونکہ مصر اُتے برطانیہ قابض سی تے اس نے ترک افواج نوں طرابلس تک راہداری فراہم کرنے توں انکار کردتا سی، مجبوراً انور پاشا تے انہاں دے رفقائے کار نوں بھیس بدل کے طرابلس پہنچنا پيا۔ انور پاشا نے طرابلس وچ اپنی خداداد صلاحیتاں دا قابل فخر مظاہرہ کيتا تے دیکھدے ہی دیکھدے عرب نوجواناں نوں تربیت دے کے اطالوی افواج دے خلاف صف بستہ کردتا، جنہاں نے اطالوی فوجیاں توں کھوہیا گیا اسلحہ استعمال کردے ہوئے حملہ آور افواج نوں ساحل توں اگے ودھنے نئيں دتا۔ اس محاذ اُتے اٹلی نوں زبردست ہزیمت دا سامنا کرنا پيا۔
طرابلس وچ اٹلی نوں ہزیمت اٹھانی پئی تاں بلقانی ریاستاں ترکی اُتے ٹُٹ پڑاں۔ ایداں دے وچ انور پاشا نوں ترکی واپس آنا پيا۔ یورپ جس طرح طرابلس اُتے حملے دے وقت اٹلی دا پشتیبان سی، ايسے طرح بلقانی ریاستاں دا پاسدار بن گیا۔ ایہ دور خلافتِ عثمانیہ دے لئی بہت کٹھن ثابت ہويا، ترکی نوں پے درپے شکست دا سامنا کرنا پيا، مقدونیہ تے تھریس چھن گئے، ادرنہ (ایڈریا نوپل) طویل محاصرے دے بعد سپرانداز ہوگیا۔ تے تاں تے خود استنبول خطرے وچ پڑگیا۔ اُس وقت کامل پاشا صدرِاعظم سی، جسنوں عملاً برطانیہ دا کارندہ سمجھیا جاندا سی، اس دے ذریعے جنگ ملتوی کرواکر لندن وچ صلح کيتی کانفرنس دا انتظام کيتا گیا، جس وچ قرار پایا کہ خلافتِ عثمانیہ مقدونیہ، تھریس دے وسیع علاقے، ادرنہ تے جزیرۂ اقریطش (کریٹ) توں دست بردار ہوجائے۔ 30 جنوری 1913ء نوں کامل پاشا دی وزارت اس تجویز نوں قبول کرنے والی سی کہ انور پاشا جان اُتے کھیل کر اُس ایوان وچ جاپہنچیا جتھے وزارت دا اجلاس ہورہیا سی، اس دے ہتھ وچ اک کاغذ سی جس اُتے پنج سو توں زیادہ فوجی افسراں دے دستخط سن ۔ مطالبہ ایہ سی کہ یا تاں جنگ جاری رکھی جائے یا وزارت مستعفی ہوجائے۔ وزیر جنگ ناظم پاشا، انور پاشا نوں روکنے دے لئی اگے ودھیا، اس دے ایڈی کانگ نے گولی چلادی، جس توں انور پاشا بال بال بچے، مگر اُنہاں دا اک ساتھی ماریا گیا۔ انور پاشا دے ساتھیاں دی جوابی فائرنگ توں ناظم پاشا ماریا گیا۔ انور نے اندر پہنچدے ہی مطالبہ پیش کردتا یعنی جنگ جاری رکھی جائے یا استعفیٰ دے دتا جائے۔ کامل پاشا تے اس دے ساتھی مستعفی ہوگئے۔ تھوڑے ہی عرصے وچ محمود پاشا دی زیرصدارت نويں وزارت بن گئی، لندن وچ صلح کيتی جو تجویز قرار پائی سی، ٹھکرا دتی گئی تے جنگ ازسرنو شروع ہوگئی۔ ترکاں نے پامردی دا ثبوت دتا، تھریس دا خاصا حصہ بچالیا گیا جدوں کہ ادرنہ نوں وی واگزار کروالیا گیا۔ اس مہم وچ انور پاشا بنفس نفیس شریک ہوئے تے شہر ادرنہ وچ فاتحانہ داخل ہوئے۔
زارِ روس، برطانیہ تے فرانس دی چیرہ دستیاں دے خلاف 2 اگست 1914ء نوں جرمنی توں اک معاہدہ کيتا گیا۔ ایہ معاہدہ اس قدر اہم تے خفیہ سی کہ اس دا علم سعید حلیم پاشا، انور پاشا تے چند ہور افراد دے سوا کسی نوں وی نئيں سی۔
جنگ ِ عظیم اول
سودھو1914ء وچ برپا ہونے والی جنگِ عظیم اوّل وچ ترکاں نوں نہ چاہندے ہوئے وی شریک ہونا پيا۔ اس دوران انور پاشا نے ’’تشکیلات مخصوصہ‘‘ دے ناں توں اک ادارہ سلیمان عسکری دے زیرانتظام قائم کيتا جس نے مقدونیہ، طرابلس تے قفقاز وغیرہ وچ گوریلا جنگ جاری رکھیٖ۔ کوت العمارہ (عراق) وچ انگریزاں نوں ہزیمت اٹھانا پئی۔
اثنائے جنگ جدوں کہ مختصر عرصے دے لئی اتحادی افواج استنبول اُتے قابض ہوگئی سن طلعت پاشا، انور پاشا، جمال پاشا، ڈاکٹر ناظم تے انجمن اتحاد و ترقی دے دوسرے ممتاز ارکان برلن چلے گئے، انہاں دی عدم موجودگی وچ اتحادیاں دے زیر اثر استنبول دی فوجی عدالت نے 5 جولائی 1919ء نوں انور پاشا، طلعت پاشا، جمال پاشا تے ڈاکٹر ناظم نوں سزائے موت سنادی۔
ترک وطن تے مجاہدانہ سرگرمیاں
سودھوترکِ وطن دے بعد انور پاشا تقریباً ساڈھے تن سال تک حیات رہے۔ اس دوران اُنہاں دی جولانیٔ طبع نے کسی طور قرار نہ پایا۔ اوہ عالم اسلام وچ جذبۂ حریت دی آبیاری کردے رہے۔ انہاں نے روس تے وسط ایشیا دے متعدد دورے کیتے۔ اس عرصے وچ انہاں نے دو ادارےآں دی بنیاد رکھی۔ اک دا ناں "اسلام و استقلال جمہوریت لری اتحادی" (انقلابی اسلامی انجمناں دا اتحاد) سی جسنوں اک بین الملّی انقلابی ادارہ سمجھنا چاہیے، دوسرے دا ناں ’’خلق شور الرفرقہ سی‘‘ (عوامی شورائی انجمن) سی، جو پہلے ادارے دی اک شاخ سی۔
یکم ستمبر تا 9 ستمبر 1920ء کمیونسٹاں دے زیر اہتمام باکو وچ نمائندگانِ اقوام مشرق دی اک کانفرنس دا انعقاد کيتا گیا جس وچ انور پاشا لیبیا، تیونس، الجزائر تے مراکش دے نمایندے دی حیثیت توں شریک ہوئے۔ انور پاشا اپنی انہاں سرگرمیاں دے دوران برلن تے وسط ایشیا آندے جاندے رہے، اک مرتبہ انہاں دا طیارہ انجنہاں دی خرابی دے باعث لتھوانیا وچ اتر پيا تے اوتھے انہاں نوں کئی ہفتے قید رکھیا گیا، اُتے برلن دی مداخلت اُتے انھاں رہیا کردتا گیا۔
انور پاشا نوں یقین سی کہ بالشویک اس تحریکِ آزادی دی مکمل حمایت کرن گے جو مصطفیٰ کمال پاشا دی زیر قیادت اناطولیا وچ شروع ہوچکی سی، لہٰذا انہاں نے وزارتِ خارجہ روس توں اجازت لینا چاہی کہ ترک اسیرانِ جنگ تے مسلمانانِ قفقاز توں رسالے دے دو ڈویژن تیار کرکے انہاں نوں اپنے زیر کمان اناطولیہ لے جاواں تے تحریک استقلال دی حمایت کرن۔ انہاں نے برلن توں مجاہدینِ اناطولیہ دے لئی اسلحہ خریدنے دی وی کوشش کيتی، اُتے انہاں سب اقدامات دے باوجود مصطفیٰ کمال نوں انور پاشا دا اناطولیہ آنا تے تحریک وچ حصہ لینا پسند نہ سی۔ اس صورت حال وچ انور پاشا نے اک طویل مکتوب مصطفیٰ کمال دے ناں بھیجیا جس وچ واضح کيتا کہ خدا جانے میرے متعلق بے بنیاد شبہات کیوں پیدا ہوگئے نيں؟… آخر وچ کہیا کہ وچ صرف باہر ہی توں قومی تحریک دے لئی ہر ممکن اعانت کراں گا۔
کمیونسٹاں نال جنگ تے شہادت
سودھوانور پاشا نے اپنے قول نوں نبھایا تے اناطولیہ توں پرے رہندے ہوئے اپنی مجاہدانہ سرگرمیاں جاری رکھن۔ انور پاشا باطوم توں تفلس، باکو، عشق آباد تے مرو دے راستے نجارہ پہنچے جتھے انہاں نے ترکستان اُتے کمیونسٹ روس دے ممکنہ حملے دی صورت وچ مختلف گروہاں نوں مزاحمت اُتے آمادہ کيتا۔ کمیونسٹاں دے خلاف کارروائی دے دوران انور پاشا نوں ’’بسماجی‘‘ ازبکاں دے اک مقامی رہنما نے گرفتار کرلیا، جتھے انور پاشا نوں تقریباً ڈیڑھ ماہ بعد ’’ایشاں سلطان‘‘ دی زیر قیادت بسماجیاں دے اک دوسرے گروہ نے رہیا کروایا۔ رہائی پاندے ہی انور پاشا نے دو سو تاجک مجاہداں دے نال دوشنبے وچ موجود روسی افواج اُتے حملہ کردتا، ایہ حملہ اچانک تے اس قدر زوردار سی کہ روسی افواج نوں دوشنبے خالی کرنا پيا۔
19 فروری 1922ء نوں مفرورین دے تعاقب وچ انور دا بازو زخمی ہوگیا۔ روسیاں دے خلاف کامیابی دے نتیجے وچ بوہت سارے مسلح افراد انور پاشا توں آملے، مگر 28 جون 1922ء نوں ’’کافران‘‘ دے معردے ميں انور پاشا دی عدم کامیابی دے نال ہی ایہ لوک جس تیزی توں جمع ہوئے سن ايسے تیزی توں منتشر ہوگئے۔ انور پاشا نے مجاہدانہ سرگرمیاں جاری رکھنے دے لئی بسمجیاں دے اک قائد ’’دانشمندبک‘‘ توں مل کے 4 اگست 1922ء نوں چکن نامی پنڈ دے نیڑے روسی فوج اُتے جوابی حملہ کيتا، روسی فوجی عددی اعتبار توں کدرے زیادہ سن، خود انور پاشا نے رسالے دی کمان سنبھالی، اوہ توپاں دی باڑ توں گزردے ہوئے اگے ودھ رہے سن کہ گولہ باری دی زد وچ آگئے تے اوتھے مرتبۂ شہادت پایا۔ دانشمندبک نے انور پاشا نوں بچانے دی کوشش وچ جان دے دی۔ 5 اگست 1922ء نوں چکن وچ ہی انور پاشا دی تدفین عمل وچ آئی۔
غازی انور پاشا نے چالیس سال، اٹھ مہینے تے تیرہ روز دی عمر وچ مرتبۂ شہادت پایا۔ آپ دی زندگی دا کوئی وی لمحہ ایسا نہ سی جو ملت ِ اسلامیہ دی بہبود دے لئی فکر و تدبیر تے ایثار و جانبازی توں خالی گزریا ہوئے۔
انور پاشا تے تحریک ریشمی رومال
سودھوویہويں صدی دے آغاز وچ برپا ہونے والی ’’تحریک ریشمی رومال‘‘ برعظیم پاک و ہند دی تریخ آزادی دا اہم باب اے۔ اس تحریک نوں حضرت شیخ الہند مولانا محمودالحسنؒ جداں عالمِ باعمل تے مولانا عبیداللہ سندھیؒ جداں سیماب صفت افراد دی رہنمائی حاصل سی۔ تحریک دا بنیادی ہدف انگریزاں نوں ہندوستان توں کڈ باہر کرنا سی۔ چنانچہ اس مقصد نوں نتیجہ خیز بنانے دے لئی 1905ء توں 1914ء تک متواتر 9 سال منصوبہ بندی کيتی جاندی رہی۔ اس سلسلے دا سب توں اہم قدم حکومتِ ترکی توں معاہدہ سی، جس دے مطابق ترک افواج نوں براہ افغانستان مقررہ تریخ (19 فروری 1914ء) نوں ہندوستان اُتے حملہ آور ہونا سی۔ ایہ معاہدہ شیخ الہند مولانا محمودالحسن تے انہاں دے رفقا دی انور پاشا تے جمال پاشا (مملکتِ ترکی دے جنوبی تے غربی محاذ دے کماندار) توں مدینۃ المنورہ وچ ملاقات دے بعد طے پایا سی۔
اس معاہدے دے مطابق ترکی دے ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندے ہی ٹھیک ايسے تریخ نوں ہندوستان دے طول و عرض وچ سرکارِ انگلشیہ دے خلاف بغاوت برپا ہونی سی، مگر ایہ ساری تحریک کامیابی دے آخری لمحات وچ غداری دا شکار ہوگئی۔
شش زبان
سودھوانور پاشا مادری بولی ’’ترکی‘‘ دے علاوہ متعدد زباناں اُتے عبور رکھدے سن، چونکہ مکتبہ حربیہ وچ فرانسیسی بولی دی تحصیل لازمی سی اس لئی ترکی دے بعد فرانسیسی بولی سکھی، بعدازاں بقدر ضرورت انگریزی تے جرمن زباناں توں آگاہی حاصل کيتی۔ جنگِ طرابلس وچ عرباں دے درمیان رہنے دی وجہ توں بے تکلف عربی بولی بولنے لگے، تے جدوں ماسکو جانا ہويا تاں روسی بولی وچ گل بات دا محاورہ وی پیدا ہوگیا۔
انور پاشا دی مدینہ آمد
سودھووزیر جنگ انور پاشا جدوں سویز تے شام دے محاذاں دے دورے توں فارغ ہوئے تاں زیارتِ مدینہ دا قصد کيتا۔ اس سفر وچ انہاں دے ہمراہ جمال پاشا تے ہور اعلیٰ فوجی حکام شامل سن ۔ انور پاشا دی مدینہ منورہ آمد دے حوالے توں عوام وچ زبردست جوش و خروش پایا جاندا سی۔ چنانچہ ٹرین بروز جمعہ مدینہ دے اسٹیشن اُتے پہنچی تاں اک خلقت انور پاشا دے استقبال دے لئی موجود سی، ہر کوئی انہاں دی اک جھلک دیکھنے نوں بے تاب سی، مگر انور پاشا دا حال ایہ سی کہ اپنے ہمراہیاں دے برعکس آپ نے اپنے نشاناتِ افسری تے فوجی لباس محض اس لئی زیب تن نہ کيتا کہ سرکار دوجہاںؐ دے حضور پیش ہونے آئے نيں۔
انور پاشا نوں اسٹیشن دے وڈے ہال وچ بلدیہ مدینہ دی طرف توں سپاس نامہ پیش کيتا گیا، بعدازاں جدوں آپ روضہ ٔ رسولؐ دی زیارت دے لئی روانہ ہونے لگے تاں اسٹیشن دے باہر سواری دا انتظام سی، مگر انور پاشا نے اس اُتے سوار ہونے توں ایہ کہہ کے انکار کردتا کہ ’’ہم غلاماں دی حیثیت توں ایتھے آئے نيں لہٰذا غلاماں دی طرح بارگاہِ نبوت تک پیدل چلاں گے‘‘۔
انور پاشا اک جلوس دی شکل وچ روضہ رسولؐ دی جانب روانہ ہوئے، شرکائے جلوس حمد و صلوٰۃ پڑھدے ہوئے جارہے سن، جلوس دے دونے جانب ترک فوجیاں دی قطاراں سن۔ انہاں قطاراں توں پرے تے مکاناں دی چھتاں اُتے وی اک خلقت جمع سی۔ جمال پاشا تے ہور جرنیلاں دی نظراں کدی کدی سجے یا کھبے پڑجادیاں سن مگر انور پاشا دیاں اکھاں زمین توں لگی ہوئیاں سن۔ حرم نبویؐ پہنچنے اُتے آپ دست بستہ داخل ہوئے تے جدوں خادمِ روضۂ رسولؐ نے دعا پڑھانی شروع دی تاں انور پاشا دی اکھاں توں آنسوواں دی لڑیاں بہہ رہیاں سن۔
غازی انور پاشا شہید ؒ دا اپنی اہلیہ دے ناں آخری خط
سودھواپنی شہادت توں اک دن پہلے آپ نے اپنی اہلیہ ناجیہ سلطانہ نوں اک خط لکھیا جس دے ہر حرف تے ہر لفظ توں اللہ دی محبت، اسلام توں بے پناہ عقیدت تے اپنی اہلیہ توں بھرپور اُلفت دا اظہار نمایاں اے۔ اولاًیہ خط ترکی دے اخبارات وچ شائع ہويا، تے بعدازاں 22اپریل 1923ء نوں ہندوستان دے اخبارات دی زینت بنیا۔
دل نوں چھولینے والا ایہ خط آج وی نوجواناں دے لئی مشعل راہ اے تے انھاں عظیم خلافت ِ اسلامیہ دی مجاہدانہ سرگرمیاں دی جھلک دِکھاندا اے۔
عزیزم ناجیہ! میری رفیقہ حیات تے سرمایہ عیش و نشاط پیاری ناجیہ! اللہ تواڈا نگہبان اے، اس لمحے تواڈا آخری خط میرے سامنے اے، یقین کرو، تواڈا ایہ خط ہمیشہ میرے دل دے پاس رہے گا، ایويں تاں فی الوقت وچ توانوں دیکھ نئيں سکدا، اُتے خیمہ وچ موجود دھندلکے دے باوجود اس خط دے بین السطور مینوں تواڈا چہرہ دکھادی دے رہیا اے، اس خط دے لفظاں وچ تواڈی خوبصورت انگلیاں حرکت کردی دکھادی دے رہیاں نيں، جنہاں توں تسيں میرے بالاں توں کھیلا کردیاں سن، اکثر تواڈی تصویر میری نگاہاں وچ گھوم جاندی اے۔
تم نے لکھیا اے کہ ميں نے توانوں بھلا دتا اے، مینوں تواڈی محبت دی کوئی پروا نئيں تے وچ تواڈا پیار بھریا دل توڑ کر تسيں توں دور ایتھے آگ تے خون توں کھیلنے چلا آیا ہون، تے ایہ کہ مینوں ذرا پروا نئيں کہ اک عورت میرے فراق وچ رات بھر تارے گنتی رہندی اے۔
تم کہندی ہوئے کہ مینوں جنگ نال محبت تے شمشیر توں عشق اے۔ مینوں احساس اے کہ تسيں نے جوکچھ وی لکھیا اے خلوص دل توں لکھیا اے، اس خط دے حرف حرف توں میرے لئی گہری محبت تے اخلاص چھلکتا اے، مگر وچ توانوں کس طرح یقین دلاؤں (کہ لفظاں کفایت نئيں کردے) تسيں مینوں اس دنیا وچ سب توں زیادہ عزیز ہو، تسيں میری محبت تے چاہت دی معراج ہو، ميں نے تسيں توں پہلے کسی نوں وی نئيں چاہیا، اک تسيں ہی ہوئے جس نے میرے توں میرادل کھو لیا اے۔
میری راحت ِ جاں! توانوں ایہ پُچھنے دا پورا حق اے کہ فیر وچ تسيں توں جدا کیوں؟
توسنو! ’’میں تسيں توں اس لئی جدا نئيں ہاں مینوں مال ودولت دی حرص اے تے نہ ہی وچ اس لئی تسيں توں دور ہاں کہ وچ اپنے لئی کسی تخت ِ شاہی دی تمنا رکھدا ہاں جداں کہ میرے بدخواہاں نے مشہور کر رکھیا اے۔ وچ تسيں توں صرف اس لئی جدا ہاں مینوں ایتھے (اس میدان جنگ وچ ) اللہ دا حکم کھچ لیایا اے، ایہ اللہ دی جانب توں عائد کردہ عظیم ذمہ داری جہاد فی سبیل اللہ اے۔ ایہ اوہ فرض اے جس دی محض نیت ہی انسان نوں جنت الفردوس دا حقدار بنادیندی اے تے الحمدللہ! وچ اس فرض دی ادائیگی دی نیت ہی نئيں رکھدا بلکہ عملاً میدانِ جہاد وچ موجود ہون۔
تواڈی جدائی میرے لئی تلوار دی مانند اے جو ہر آن میرے دل دے ٹکڑے کیتے جاندی اے، لیکن اس دے باجود وچ اس جدائی اُتے خوش ہون، کیونجے ایہ تواڈا سچا پیار ہی جو اللہ سبحانہ تعالیٰ دی راہ میرے لئی آزمائش ثابت ہوئے سکدا سی۔ وچ اللہ سبحانہ تعالیٰ دا لکھ لکھ شکر ادا کردا ہاں کہ اس نے مینوں اس امتحان وچ سُرخرو کيتا تے وچ اپنی محبت تے اپنے نفس دی خواہش اُتے اللہ دی محبت تے اُس دے حکم نوں مقدم رکھنے وچ کامیاب رہیا۔ میری جان! تسيں نوں اس مسرت دے نال اللہ تعالیٰ دا انتہائی شکرگزار ہونا چاہیے کہ تواڈے شوہرکو ایسا مضبوط ایمان ملیا اے کہ اوہ خود تواڈی چاہت نوں وی اللہ دی محبت اُتے قربان کرسکدا اے۔
یاں تاں تسيں اُتے جہاد بالسّیف فرض نئيں اے، مگر میری جان تسيں اس توں مستثنیٰ وی نئيں ہو، مسلمان مرد ہوئے یا عورت کوئی وی جہاد توں معذور نئيں اے۔ تواڈا جہاد ایہ اے کہ تسيں اپنی محبت تے خواہش اُتے اللہ دی محبت نوں ترجیح دو تے نال ہی نال اپنے تے اپنے شوہر دے درمیان رشتہ الفت نوں پہلے توں ودھ کے مضبوط کرو۔
دیکھو! تسيں ایہ دعا نہ کرنا کہ تواڈا شوہر میدانِ جنگ توں صحیح و سلامت تواڈی آغوشِ محبت وچ پرت آئے، کیونجے ایہ دعا خود غرضی اُتے مبنی اے تے اللہ اس توں خوش نئيں ہوئے گا۔ اس دے برخلاف تسيں ایہ دعا کردی رہو کہ ’’اللہ تواڈے شوہر دے جہاد دے قبول فرمائے تے اسنوں کامیاب وکامران لوٹائے یا جام شہادت نوش کرائے۔ میری جان تسيں تاں جاندی ہوئے کہ انہاں لباں نے کدی شراب نئيں چکھی، ایہ ہمیشہ تلاوت ِقرآن ِپاک توں تر تے اللہ سبحانہ تعالیٰ دی حمد و ثناء وچ مصروف رہے نيں۔
پیاری ناجیہ! اوہ لمحہ کتنا مبارک ہوئے گا جدوں اوہ سر جسنوں تسيں خوبصورت کہندی ہو، راۂ خدا وچ تن توں جدا کردتا جائے گا، اس تن توں جو تواڈی نظر وچ کِسے سپاہی دا نئيں بلکہ تواڈے اپنے دا اے۔ انورؔ دی ایہ تمنا اے کہ اوہ مرتبہ شہادت پائے تے روز آخرت اوہ حضرت خالدبن ولیدؓ دے نال ہوئے۔ ایہ دنیا عارضی اے، موت نوں تاں بہر صورت آنا اے، تاں فیر موت دا خوف کیواں دا؟ جدوں موت یقینی اے تاں فیر جان بستر اُتے کیوں دتی جائے؟ ایہ جان اللہ دی راہ وچ کیوں نہ نثار کيتی جائے کیونجے شہادت دی موت حقیقت وچ موت نئيں بلکہ زندگی اے، لازوال زندگی۔
سنو ناجیہ! جے ميں شہید ہوجاؤں تاں تسيں لازمی میرے بھائی نوری پاشا نال شادی کرلینا۔ مینوں تواڈے بعد نوریؔ بہت عزیز اے۔ ایہ میری خواہش اے کہ میری شہادت دے بعد اوہ زندگی بھر صدق دل توں تواڈا خیال رکھے۔ میری دوسری خواہش ایہ کہ تواڈی جو وی اولاد ہوئے (ناجیہ سلطانہ اس وقت امید توں سن) تسيں اُنہاں نوں میری زندگی دے بارے وچ دسنا تے انھاں جہاد اسلامی وچ شرکت دے لئی میدانِ جنگ روانہ کرنا۔ یاد رکھو جے تسيں نے میری خواہش دا احترام نئيں کيتا تاں وچ جنت وچ تسيں توں روٹھ جاؤں گا۔ میری تیسری نصیحت ایہ کہ مصطفیٰ کمال پاشا دی ہمیشہ خیر خواہ رہنا، انہاں دی ہر ممکن مدد کردی رہنا کیونجے اس وقت وطن دی نجات اللہ نے اس ہتھ وچ رکھ دتی اے۔
الوداع… میری جان الوداع! نہ جانے کیوں میرا دل کہندا اے کہ اس خط دے بعد وچ توانوں کدی خط نئيں لکھ سکےآں گا، کيتا عجب کہ وچ کل ہی شہید ہوجاؤں۔ دیکھو! صبر کرنا، میری شہادت اُتے غمزدہ ہونے دے بجائے خوشی منانا کیونجے میرا اللہ دی راہ وچ کم آجانا تواڈے لئی وی اعزاز اے۔
ناجیہ! ہن رخصت چاہندا ہاں مگر اس توں پہلے عالم خیال وچ تواناں گلے لگاندا آں۔ ان شاء اللہ ہن اسيں کدی نہ جدا ہونے دے لئی جنت وچ ملاں گے۔ تواڈا انور