18ویں صدی دا پنجاب
اورنگ زیب دے مرن توں رنجیت سنگھ دی بادشاہی دے وچکار جو کجھ پنجاب اتے ہندوستان وچ واپریا اس بارے ساڈے ایتھے بہوں گھٹ کھوج لایا گیا ہے۔ کیونجے اس ویلے راج دربار دی زبان فارسی سی تاں کھوجی اوہی کم دی گل لبھے گا جیہڑا فارسی یا پارسی، دردی، سیتان دی کر دی اَتے آذری زباناں جاندا ہو سی۔ ویسے تے پنجاب تے فارس دا سانگا ساسانیاں توں سانجھا ہے اَتے پنجاب دی تواریخ دا وڈا پکھ ایہناں زباناں نوں جانے بغیر نہیں لبھ سکدا۔
مغلاں دیاں تخت لئی آپسی لڑائیاں
سودھواورنگ زیب دے ویلے وِچ اک پاسے مرہٹے (مہاراشٹر دے آل دوال) اپنی طاقت وکھا رہے سن اَتے دوجے بَنے پنجاب وچ وی رمکے رمکے کم چکیا جا رہیا سی۔ گیزیٹیئر وچ 1712ء دے ورہے دی لڑائی دا ذکر ہے۔ اورنگ زیب دا پتر شاہ عالم لہور ول ٹریا تے سی پر راہ وچ ہی پورا ہو گیا۔ لہور دا شاہ عالمی گیٹ اوسے دے ناں تے ہے۔ گیزیٹیئر نیں شاہ عالمی دروازے دا پرانا ناں وی لکھیا ہے اتے ایس تو پتہ چلدا ہے کہ ناں وٹاون دی بیماری پرانی ہے۔ شاہ عالمی دا پرانا ناں بھرولہ گیٹ سی۔ گیزیٹیئر نیں شاہ عالم نوں کھلے دِل دا آکھیا۔ شاہ عالم دے پتراں وِچ تخت باہجوں جیہڑا یُدھ پیا اوہ وی لہور وِچ پیا۔ انج جاپدا ہے کہ تخت دی لڑائی جیہڑا لہور وِچ جِت لیندا سی اُس دیاں ستے خیراں ہو جاندیاں سن۔ شاہ عالم دے وڈے پتر جہاندار اَتے نِکے پتر عظیم الشان وِچ یُدھ پیا۔ عظیم الشان لڑائی ہار گیا اَتے راوی پار کریندے ہوئے ڈب کے مر گیا۔ آکھدے نیں اس ویلے، راوی دا پانی بہوں تیز وگدا سی۔ 7 مہینیاں مگروں عظیم الشان دا پتر فرخ سیر بنگال توں فوجاں لے کے آیا تے جہاندار نُوں قتل کر چھڈیا۔ ہُن جدوں تسیں آپسی پاٹ جاؤ گے تاں لوکائی نوں تے فیدے ہون گے۔ پر گیزیٹیئر لکھن والے ولایتی بابو نیں ایس کھلوگھاڑے نُوں سکھاں تے منڈھ دِتا۔ گیزیٹیئر وچ ایہہ وی لکھیا ہے کہ رنجیت سنگھ نیں بادشاہی مسیت نُوں بارود خانے وچ بدلیا سی اَتے انگریز بہادراں آ کے ایس نُوں مُڑ مسیت وِچ بدلیا۔ پر کتھے وی کوئی حوالہ نہ لکھ کے گیزیٹیئر لکھن والے نیں اپنی گل نوں آپوں رگیدیا ہے۔ فرخ سیر نیں لہور وِچ عبدالصمد خان نوں گورنر لایا اتے اس دا پتر ذکریا خان وی لہور دا گورنر رہیا۔ زکریا خان دا ویلہ 1717ء توں 1738ء تیک ہے۔
ایہہ اوہ ویلا ہے جدوں ہندوستان وِچ انگریز، فرانسیسی تے مرہٹے طاقتاں ودھا رہے سن اَتے پنجاب دی لوکائی وِچ وی بے چینیاں ودھ رہیاں سن۔
نادر شاہ دا حملہ
سودھو مکھ لیکھ لئی ویکھو: نادر شاہ دا ہندستان اُتے حملہ |
1738ء وِچ لہور وَل نادر خان ودھ رہیا سی۔ نادر قلی خان، مشہد تے خراسان وِچ فارس دی بادشاہی مکا کے ہُن لہور وَل ٹُر پیا سی۔ نادر علی خان ہنیری وانگ لہور آیا تے زکریا خان نچڑی بلی وانگ لم لیٹ ہو گیا۔ نادر قلی خان شالامار وِچ ڈیرے پائے تے زکریا خان 20 لکھ روپئیے اَتے ہاتھیاں دا تحفہ لے کے پہنچ گیا۔ ایہہ نادر قلی خان اوہی ہے جس نُوں اسیں نادر خان آکھدے ہاں۔ ایس گھلوگھاڑے دا پنجاب دی لوکائی نُوں فیدہ ہویا کیونجے اوہناں لئی تے زکریا خان تے نادر خان دونویں باہرلے سن۔ پر گیزیٹیئر والا تے ایس نُوں انگریز دی فارورڈ پالیسی دی اَکھ نال ویکھنا چاہندا ہے۔ تاں اوہ ایس لڑائی نُوں سکھاں دے کھاتے پاندا ہے۔ گیزیٹیئر لکھدا ہے 1746ء وچ سکھ ڈاکواں دا گروہ ایمن آباد وِچ اکٹھا ہویا۔ ایمن آباد سکھاں دی متبرک تھاں ہے۔ ایتھے روڑی صاحب ہیگا۔ روڑی صاحب بارے مشہور ہے کہ ایہہ اوہ سخت بھوئیں سی جتھے بابا نانک ہوراں کھلو کے عبادتاں کیتیاں سن۔ لہور دے آل دوال اجہیاں بڑیاں تھاواں نیں جِتھے بابے نانک ہوراں ویلہ ٹپایا۔ مسلتھانہ جی اوہ تھاں سی جتھے اوہ ڈنگر پالدے سن، کیاری صاحب اوہ تھاں سی جتھے اوہ کھیتی واڑی کریندے سن۔ زکریا خان دا پتر یحییٰ خان سی۔ ہورے یحییٰ ناں دے سارے لوک انج ہی ہوندے نیں۔ یحییٰ ہوراں ایمن آباد تے چڑھائی کر چھڈی۔ بڑی وڈھ ٹک ہوئی۔ ایس بارے وی کھوجی خموش نیں۔ جدوں یحییٰ دی فوجاں نُوں مار پین لگی تاں لہور دے گورنر لکھپت رائے (کوٹ لکھپت اسے دے ناں تے لگدا ہے) نیں تازیاں فوجاں گھل دِتیاں۔ فیر تاں سردار مارے گئے۔ لکھپت رائے سکھاں نُوں قید کر کے لہور لے آیا۔ جتھے اَج کل لنڈا بازار ہے اِس زمانے وِچ ایتھے گھوڑیاں دی منڈی لگدی سی۔ ایس تھاں تے قیدی سکھاں نوں پھاہے چاہڑ دِتا۔ لوکائی وِچ اس مقام نُوں شہید گنج آکھیا جاون لگیا۔ ایتھے اِک مقبرہ وی بنایا گیا جیہڑا بھائی تارو سنگھ دا سی۔ تارو سنگھ نوں آکھیا گیا سی کہ تُوں جے اپنے کیس (لمے وال) وڈھ دیں تاں تینوں چھڈ دواں گے۔ پر تارو ہوراں موت نوں قبولیا۔ ایہہ 1746ء دا وقوعہ ہے۔ ہُن تسیں دسو، زکریا خان اَتے یحییٰ ورگیاں باہرلیاں دی کرتوتاں تے پنجابی مسلمان کیوں راکھی دین؟ پر انگریز تے ایمن آباد والے گھلوگھاڑے دا ذکر ماڑے طریقیاں نال کریندے نیں اَتے سکھاں تے مسلماناں نوں لڑاندے نیں۔ 1746ء وِچ کس نوں پتہ سی کہ 190 سالاں بعد اسے شہید گنج نُوں نیلی پوشاں دے وڈکے ظفر علی خان ورگیاں نیں اِک وار فیر سکھ مسلم گھلوگھاڑے واسطے ورتنا ہے۔
گیزیٹیئر وِچ کتھے نادر خان اَتے کتھے نادر شاہ لکھیا ہے پر غور کرن نال لگدا ہے ایہہ اک بندہ ہی ہے اَتے درانی وی ہے۔ تواریخ وِچ ایس نُوں نادر شاہ درانی آکھیا جاندا ہے۔
احمدشاہ ابدالی دے حملے
سودھو| مکھ لیکھ لئی ویکھو: احمدشاہ ابدالی دے ہندستان اُتے حملے |
1748ء وچ نادر شاہ دا افغان جرنیل احمد شاہ ابدالی جو ہن افغانستان دا بادشاہ سی لہور وَل ٹُریا۔ احمد شاہ سرہند تیک گیا اَتے واپسی تے میر منوں نُوں لہور دا گورنر بنا دتا۔ پر جدوں احمد شاہ مُڑ لہور وَل منہ کیتا تے میر منوں تے احمد شاہ وچ شالا مار دے آل دوال محمود بوٹی تے وڈا یدھ پیا۔ بہوں بندے مارے گئے۔ ورہا سی 1752ء اتے مہینہ تے تریخ سی 12اپریل۔ ایس گھلوگھاڑے وِچ منوں دا اک افسر عزیز بیگ اپنے پنج پتراں نال رَلتی ہویا۔ اوہ اپنے چار پتراں نال ماریا گیا۔ اخیری پتر نیں پیو تے بھراواں دی لاشاں لبھیاں پر میدان وِچ خون، ہڈیاں تے لوتھڑے ہی سن۔ بس اس نیں ہڈیاں تے لوتھڑے چکے تے اک تھاں تے دَب کے مقبرہ بنا دِتا۔ ایہہ مقبرہ 1883ء تیک کھلوتا سی۔ ایس لڑائی وِچ بیگ ہوری تے پورے ہو گئے پر میر منوں نُوں پورے پنجاب دی گورنری لبھ گئی۔ ایس دنیا وِچ ایہہ ہوندا ہی رہندا ہے۔
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: میر منوں تے سکھ |
میر منوں جدوں مویا تاں اس نُوں شہید گنج دے نیڑے دبیا گیا اتے 1883ء تیک اس دی قبر دا نشان ہیگا سی۔ گیزیٹیئر وِچ لکھیا ہے کیونجے میر منوں سکھاں تے بہوں سختیاں کیتیاں سن ایس لئی شیر سنگھ دے ویلے (1843-45) مقبرے نوں ڈھا دِتا گیا اتے اس دی قبر توں مٹی پٹ کے سٹ دِتی گئی سی۔ منوں دا مرن دیہاڑ 1752ء لکھیا ہے۔
1756ء اوہ سال ہے جس وِچ احمد شاہ ابدالی چوتھی وار لہور وَل منہ کیتا۔ ویسے ایہہ ہیگا تے درانی سی پر ابدالی کدوں بنیا ایس بارے کھوجی نوں ہِمتاں کرنیاں چاہیدیاں نیں۔ ایس وار احمد شاہ نیں اپنے پتر تیمور شاہ درانی نوں لہور دے تخت تے بٹھا دِتا اتے امرتسر وِچ دربار صاحب دے تالاب نوں گند، کوڑے نال بھر دِتا۔ ایس حرکت تے لوکائی وِچ غصہ آ گیا اتے تیمور دیاں دوڑاں لگ گئیاں۔ 1758ء توں پہلاں لہور تے سرداراں دا حکم چلنا شروع ہو گیا۔ سرداراں دا لیڈر جسا سنگھ سی جیہڑا ترکھان سی۔ ایس اک سِکّہ وی ڈھالیا جس تے لکھیا سی خالصہ دی مہربانی نال ایہہ سِکّہ ڈھالیا گیا ہے۔
جسا سنگھ ہوراں نوں فارغ کرن لئی میر منوں دے اِک افسر ادینہ بیگ نیں مرہٹیاں نُوں لہور سد لیا۔ کجھ عبقری ادینہ بیگ نُوں اخیری مغل گورنر آکھدے نیں، پر مغلاں دی روحاں وی کدوں دیاں مُک چکیا سن، رسی جل جاندی ہے پر وَٹ نہیں جاندے۔ ادینہ بیگ نے مرہٹیاں دے لیڈر راگوبا کولوں مدد لتی اَتے لہور دے تخت تے جا بیٹھا۔ ادینہ بیگ ہوری گوجرانوالہ وِچ دبے ہوئے نیں۔ ہندوستان تے پنجاب وِچ مرہٹے، انگریز، فرانسیسی، پنجابیاں اَتے افغانستان تے ایران توں آون والیاں وِچ یُدھ پیندے سن۔ اَتے جے سانوں تریخ ویکھنی ہے تاں سانوں ایہناں ساریاں طاقتاں دے مفاداں توں چیتے رکھنا ہوئے گا۔ وگرنہ گل گواچ جاندی ہے۔
احمد شاہ ابدالی نیں 1759ء وِچ لہور ول منہ کیتا۔ آکھدے نیں احمد شاہ ابدالی نُوں شاہ ولی اللہ ہوراں سدا دِتا سی۔ ادینہ بیگ نیں مرہٹیاں نُوں بلایا اَتے شاہ صاحب نیں احمد شاہے نُوں۔ اس ویلے ہندوستان تے پنجاب وِچ اجہیا سوجھوان اک وی نہیں سی جیہڑا لوکائی اتے اپنے علاقے دی طاقتاں نوں اکٹھا کریندے ہوئے انگریزاں، فرانسیسیاں یا افغانیاں نال ٹکر لیندا۔ ایہہ ویلہ 40 ورہیاں بعد اخیر آ گیا اَتے پنجاب وِچ اِک سوجھوان جم پیا۔ 1761ء وچ پانی پت وِچ مرہٹیاں نُوں احمد شاہ ابدالی نیں وڈی شکست دِتی اَتے جس دے بعدوں دہلی توں پرانہہ دے علاقیاں وِچ، بنگال توں دہلی وچکار انگریزاں نوں مل مارن دا رستہ لبھ پیا۔
انگریزاں دی پلاسی تے بکسر دیاں جنگاں وچ جت
سودھو1757ء اتے 1764ء اوہ ویلہ ہے جدوں انگریزاں پلاسی تے بکسر وِچ وڈیاں جنگاں جِت لئیاں سن اَتے ہُن اوہ آل دوال دیاں تھاواں وَل ودھن دا آہر کریندے پئے سن۔ 1761ء تُوں 1767ء دے وچکار احمد شاہ ابدالی نیں لہور تے 8 وار چڑھائی کیتی۔ چھیویں حملے تے لدھیانے وِچ ابدالی نیں سکھاں دی بہوں وڈ ٹک کیتی۔ اخیری حملہ 1767ء وِچ کیتا پر ایس حملے وِچ اس نُوں فتح ناں ہو سکی اَتے اوہ مڑ پنجاب کدی نا آون لئی واپس ٹُر گیا۔ ایس دا مَرن دا ورہا وی 1767ء ہی ہے۔ 1767ء تُوں 1799ء دا ویلہ اوہ سی جدوں لہور وِچ باہرلیاں دی حکومتاں کوئی نہ بن سکیاں۔ لہور وچ سہہ حاکمان لہور دی حکومت بن گئی۔ ایہہ سن گجر سنگھ، لہنا سنگھ اَتے سوبھا سنگھ۔ گوجر سنگھ دا قلعہ تے ماڑی موٹی شکل نال قلعہ گوجر سنگھ وِچ ہے اَتے اس دا بوہا ہی دَسدا ہے کہ ایہہ قلعہ کنج دا ہوئے گا۔ لہنا سنگھ لہور دے شاہی قلعہ وِچ رہندا سی اَتے سوبھا سنگھ نواں کوٹ وَل ٹھکانہ بنا لیا سی۔ ایہہ اوہ ویلہ ہے جدوں بھوئیں نال رَلتی قوم پرستی ماڑی پدر تے کھلون دا آہر پئی کریندی سی۔
1797ء دے سال نوں وی لہور دی تریخ وِچ اہمیت حاصل ہے۔ شاہ شجاع دے بھرا شاہ زمان نوں وی درانیاں دی بادشاہی بناون وَل دھیان آیا تے اس نیں لہور وَل منہ کیتا۔ ایس ویلے تیک انگریز نکیاں نکیاں ریاستاں نوں مُکا کے دہلی تُوں پرانہہ دے علاقیاں تے اپنا رعب بنا رہے سن۔ جتھے جتھے فرانسیسی تگڑے سن اوتھے اوتھے انگریز بہتا دھیان دے رہے سن۔ شاہ زمان دے لہور وَل آون تے گورنر جنرل نیں افغانستان وَل ودھن دا فیصلہ کیتا۔ پنجاب تے انگریزی راج تے نہیں سی پر انگریزاں دا پورا دھیان پنجاب وَل ہی سی۔ شاہ زمان دو وار جتن کیتا پر دویں وار لہور وِچ وَڑ نہ سکیا۔
ایتھے پنجاب وِچ سکھاں دی مَسلاں تگڑیاں ہو رہیا سن۔ سکر چکیہ مَسل دے وڈکے دا پتر رنجیت سنگھ ہُن تواریخ نُوں اَگے ٹورن لئی تیار سی۔ 1799ء توں 1802ء دے وِچکار اس نیں مسلاں نوں رَلا کے وڈی پادشاہی بنا لِتی۔
ابدالی جدوں لہور امرتسر آیا سی تاں ایتھے بھنگی مسل والے لوہے دا کم کریندے سن۔ ایس اوہناں دی مدد نال اک توپ بنوائی۔ توپ بہوں بھاری سی۔ احمد شاہ ابدالی اِس نُوں واپسی ایتھے ہی رہن دِتا۔ ایہہ توپ 1802ء وِچ رنجیت سنگھ کول آگئی۔ ایس نُوں بھنگیاں دی توپ آکھدے نیں اَتے ایہہ اَج وی لہور دے عجائب گھر باہر سڑک تے کھلوتی ہے۔ رنجیت سنگھ دے دربار دا احوال گیزیٹیئر وِچ دِتا نہیں اَتے لکھیا ہے تسی الفنٹن یا کنگھم دیاں کتاباں ویکھو۔
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: معاہدہ امرتسر |
1809ء دے معاہدہ امرتسر نُوں رنجیت سنگھ دی سمجھ بوجھ آکھنا چاہیدا ہے کہ جد اُس نیں انگریزاں دے ودھدے ہوئے قدماں نُوں بریکاں لوا دِتیاں۔
ایہہ معاہدہ پنجاب دے حق وِچ بہوں اہم موڑ ثابت ہویا۔ 1812ء وِچ رنجیت سنگھ ہوراں شاہ شجاع کولوں کوہ نور وی لے لیا۔ 1814ء وِچ کشمیر تے 1818ء وِچ ملتان تے وی اپنی بادشاہی بنا لِتی۔ فیر ڈیرہ جات اَتے 1823ء تیک پشور وی سلطنت وِچ رَلتی ہو گیا۔ انگریزاں ترے وار رنجیت سنگھ کولوں افغانستان جاون دا راہ منگیا پَر اِس نیں انگریزاں نُوں رستہ دین تُوں انکار کر دِتا۔ ایس دے خلاف انگریزاں سید احمد شہید تے شاہ اسماعیل نُوں ہلاشیری دے کے سندھ دے راہیں پنجاب دے خلاف جہاد کرن لئی تھاپڑا دِتا۔ پر 1831ء وِچ رنجیت سنگھ اوہناں نُوں وی فارغ کر دِتا۔ پَر ایہہ گلاں گیزیٹیئر وِچ نہیں کیوں؟ ایہہ تُسیں جاندے ہی ہو۔ جس طرحاں گیزیٹیئر نے رنجیت سنگھ دا ویلہ لکھن تُوں انکار کیتا ہے اوہ انگریزاں دی استادی وَل کھوجی لئی وڈا اشارہ ہے۔
1839ء وِچ رنجیت سنگھ پورے ہو گئے۔ 1839ء تُوں 1849ء دے وِچکار انگریزاں جس طرحاں پنجاب تے قبضے لئی حیران سن ایس بارے وی کتاباں مل جاندیاں نیں۔ سٹین بیک دی کتاب دی ایس لئی اہمیت ہے کیونجے ایس دے لکھن دا ورہا 1841ء ہے۔ انگریز پڑچول کر رہیا سی کہ پنجاب تے قبضے دا کیہہ فیدہ ہوئے گا۔
رنجیت سنگھ دے جانشناں وچکار قتل و غارت
سودھو| مکھ لیکھ لئی ویکھو: رنجیت سنگھ مگروں سکھ راج |
رنجیت سنگھ دے جانشیناں وِچ لڑائیاں ہوندیاں رہیاں۔ گیزیٹیئر وِچ رنجیت سنگھ دے پتر کھڑک سنگھ اَتے اِس دے پتر نونہال دی موت بارے رواجی گلاں لکھیاں نیں۔ گیزیٹیئر دا آکھنا ہے بئی نونہال سنگھ اپنے پیو کھڑک سنگھ ویلے اَخیری چھ مہینیاں وِچ تخت دے نیڑے سی۔ نونہال سنگھ نُوں پنجاب دی ایکتا تے قوم پرستی دی بڑی کھِچ سی۔ جدوں اوہ پیو دی ارتھی نال جا رہیا سی تے اس اُتے محراب سَٹ دِتی گئی تاں اوہ اوتھے ہی مر گیا۔ الزام گلاب سنگھ تے لگدا ہے حالانکہ مَرن والیاں وِچ گلاب سنگھ دا اپنا پتر وی شامل سی۔ کھڑک تے نونہال دی راکھ رنجیت سنگھ دی سمادھی وِچ ہی دفن ہے۔ ایس تُوں بعد نونہال دی ماں تے شیر سنگھ وچ لڑائی ہو گئی۔ چیتے رہوے گلاب سنگھ دا بھرا دھیان سنگھ سی، جس دی حویلی چونا منڈی وِچ اَج وی کھلوتی ہے۔ شیر سنگھ قلعہ دا گھیرہ پا لِتا۔ گلاب سنگھ نے ملکہ دا ساتھ دِتا۔ ایہہ یُدھ 14 توں 18 جنوری 1841ء وِچ ہویا۔ گھیرہ پاون والی فوجاں نیں حضوری باغ تُوں حملے کیتے۔ قلعہ دے وڈے گیٹ (اکبری گیٹ) دے سامنے سنگِ مرمر دی ادھ پوری عمارت تے شیر سنگھ مورچہ لا لیا۔ قلعہ چوں گولے سُٹے گئے جس دے نشان اَج وی موجود نیں۔ قلعہ دیاں کندھاں نوں ڈھاون لئی گھیرا پاون والیاں نیں بادشاہی مسیت دے مناریاں نُوں ورتیا۔ جے ایس دی تھاں اورنگ زیب وی ہوندا تاں اوہ وی ایہو کردا۔ چھوٹیاں توپاں میناراں تے چاڑھ دِتیاں گئیاں۔ ایس لڑائی بعدوں شیر سنگھ تخت تے آ بیٹھا۔ اس ویلے سندھانوالی مسل اَتے ڈوگراں دا زور سی۔
15 ستمبر نُوں شیر سنگھ وی قتل ہو گیا۔ اس نُوں سندھیانوالہ مسل دے سردار اجیت سنگھ ماریا۔ لڑائیاں ہوندیاں رہیاں اَتے اخیر وِچ رنجیت سنگھ دا پُتر ہیرا سنگھ تخت تے بیٹھا اَتے اِس دے مگر اِس دی ماں جنداں سی۔ ایہہ ہیرا سنگھ ہے جس نُوں اسی دلیپ سنگھ دے ناں تُوں جاندے ہاں۔ ایہہ سب کھلوگھاڑا 1845ء تُوں پہلاں تیک جاری رہیا اَتے ایس نیں لہور دربار دی نیہاں پُٹ دِتیاں۔
| مکھ لیکھ لئی ویکھو: اینگلو سکھ لڑائیاں |
آکھدے نیں، فوجاں روز روز مائی جنداں کول روپئے لین آندیاں سن۔ اِک دیہاڑ مائی ہوراں فوجاں توں تنگ آ کے اوہناں نُوں انگریزاں نال لڑن تے تیار کر لیا۔ ایس لڑائی دا انجام پہلاں توں معلوم سی۔ ایہہ لڑائی 11 دسمبر 1845ء وِچ ہوئی۔ اس توں مگروں 9 مارچ 1846ء وِچ انگریزاں اتے لہور دربار وچ معاہدہ ہو گیا۔ 1846ء توں 1849ء دے وِچکار پنجاب وِچ ہون والے واقعات بارے جھات پاون دی بہوں لوڑ ہے۔ لہور دربار وِچ انگریزاں سنھ تے لا لِتی سی پر اوہ حالے وی پنجابیاں کولوں ڈردے سن۔ اوہناں نُوں پنجابی فوج اَتے لوکائی بارے بہوں سمجھ سی۔ ایہہ ترے سالاں وِچ انگریزاں پنجاب تے قبضہ دی پوری پڑچول کیتی۔