میر منوں تے سکھ
میر منوں 1748 وخ پنجاب دا گورنر بنیا پر اسدا بوہتا ویلہ سکھاں خلاف لڑائیاں وچ لنگھیا ، اوہ ویلہ پنجاب وچ بدامنی تے لٹ مار دا سی تے سکھاں نے ہر پاسے لٹ مار دا بازار گرم کر رکھیا سی ۔
میر منو دی گورنر دے عہدے اتے تعیناتی اتے لکھپت رائے سکھاں دا بندی
سودھواپریل، 1748 عیسوی نوں میر منو دی تعیناتی پنجاب صوبہ دے گورنر دے روپ وچّ ہو گئی۔ اسنے لاہور وچّ داخلہ کردے ہی درانی ولوں تعینات جلاے خان اتے دیوان لکھپت رائے نوں قید کر لیا۔ دیوان نوں تیہہ لکھ روپئے دا دنڈ کیتا گیا اتے اسدے تھاں اتے کوڑا مل نوں اپنا نائب اتے دیوان–اے–عدالت تعینات کیتا گیا۔ تیہہ لکھ روپئے دے جرمانے وچوں اٹھاراں لکھ دی راشی تاں لکھپت رائے نے آپ ادا کر دتی، دو لکھ روپئے دے بدلے وچّ اسدی جائداد قرق کر لئی گئی، باقی دس لکھ دی ادائیگی وچّ اسمرتھ رہن دے کارن اسنوں آجیون سزا دے دتی گئی۔
لکھپت رائے دا انجام
سودھودیوان کوڑا مل نے اوہ دس لکھ روپئے اس شرط اتے بھرن دی خواہش ظاہر کیتی کہ بدلے وچّ لکھپت رائے نوں اسدے حوالے کر دتا جاوے۔ اجیہا ہی کیتا گیا اتے لکھپت رائے نوں دیوان کوڑا مل نے اپنے کبجے وچّ لے لیا۔ ترنت بعد کوڑامل نے لکھپت رائے نوں سکھاں نوں سونپ دتا۔ سکھاں نے اسنوں اک بھومیگت کمرے وچّ قید کر دتا۔ اس کمرے دے اتے شوچالئے بنایا گیا، جسدا ملموتر اسدے سر اتے ڈگدا سی۔ اس گٹر وچّ لکھپت رائے دی موت ہوئی۔ اس پرکار اسنوں اپنی کرنی لئی ساکشات نرک بھوگنا پیا۔
ادنیہ بیگ
سودھومیر منو نے گورنر دا عہدہ قبول کردے ہی ایہہ تجربہ کیتا کہ اسدے مخالفاں دے روپ وچّ سکھاں دی طاقت اتے لوکپراتا ودھدی ہی جا رہی اے، اسنوں سکھاں ولوں اساری کیتا گیا قلعہ ‘رام روہنی’ اک خطرے دا سنکیت پرتیک ہویا۔ ات: اسنے سروپرتھم سکھاں دا دمن کرن دی سکیم بنائی۔ اس پالیسی دے انترگت اسنے جالندھر دے سپہ سالار ادنیہ بیگ نوں لکھیا کہ اوہ سکھاں دے خلاف مہم چلا ئے اتے انھاننوں کچل دوے۔ پر ادنیہ بیگ بہت چتر راجنیتیگ سی۔
اوہ جاندا سی کہ سکھاں نوں کچلنا کوئی سہج کم نہیں، اسدے لئی اپنا جیون دانو اتے لگاؤنا پیندا اے۔ اسدے ساہمنے پچھلے 30–40 سالاں دا اتہاس پرتکھ ساکشی سی۔ دوجا، اوہ جاندا سی کہ جیکر اوہ اجیہا کرن وچّ کامیاب وی ہو جاوے تاں اسدا عہدہ چھنّ سکدا اے اتے اسدے تھاں اتے کسے ہور دی نیوکتی ہو سکدی اے۔ ایہہ عہدہ اسدے کول تدّ تکّ اے جدوں تکّ سکھاں دی موجودگی اے اتے اوہناں دے بغاوت دا ڈر بنیا ہویا اے۔
ات: اوہ کئی پرکار دے بہانے بناکے ڈھل–مل پالیسی اپناندا رہا۔ اس وچّ کوڑا مل نے میر منو نوں وشواس وچّ لے کے سکھاں دے نال صلاح دے پرستاو رکھے، پر میر منو ضد اتے اڑیا رہا، اسنے سکھاں نوں کھدیڑن دا من بنا لیا۔ دوجے پاسے ادنیہ بیگ نے سردار جسا سنگھ آہلووالیا دے کول اپنا دوت بھیجکے اسنوں ملاقات لئی بلایا اتے سنیہا بھیجیا کہ میرے کول آؤ تاں دل دیاں گلاں ہونگیاں۔ جیکر ساڈے نال ملکے دیس دا بندوبست کرو تاں بہت اچھا اے۔ پر جیکر کوئی کھیتر سرکھات چاہندے ہو تاں وی لے لؤ۔ اسیں لاہور ولوں اسدی لکھتی منجوری حاصل کروا دوانگے اتے بادشاہ وی اس گلّ اتے سنتشٹ ہو جاویگا۔ بناں کارن دوناں پکھاں دے جواناں دا جانی اتے مالی نقصان، نردوش جنتا اتے نگراں دی بربادی ولوں کی منافع ؟
جسا سنگھ
سودھوسردار جسا سنگھ اہلوالیہ نے اپنے ساتھیاں ولوں مل کے اس پرستاو اتے بہت گمبھیرتا ولوں وچار کیتا اتے اچت فیصلہ لے کے جواب بھیجیا۔ ادنیہ بیگ بہت چلاک اتے سوارتھی انسان سی۔ اس اتے کدے وی کسے نوں بھروسہ نہیں ہو سکدا سی۔ کوئی وڈی گلّ نہیں سی کہ اوہ چھل کرکے گورنر میر منو نوں خوش کرن لئی جساسنگھ نوں گرفتار کرکے اسدے حوالے کر دندا۔ اس اتے سردار جسا سنگھ نے جواب بھیجیا کہ ساڈی تہاڈی ملاقات لڑائی دے میدان وچّ ہی ہوویگی اتے اس ویلے جو استر–شستر چلنگے، اوہ ہی ساڈے دلاں دیاں گلاں سمجھ لینا۔ ملکے پربندھ کی کرنا ہویا ؟ جنہاں نوں مالک آپ ملک دوے، اوہ کسے ہور ولوں کیوں منگے ؟
جسدی قسمت وچّ ملک ربّ آپ لکھ دوے، اوہ دوسریاں ولوں کاغذ اتے کیوں لکھوائے ؟ بناں جواناں دے نقصان دے اتے بیابر دے ساے، کسے نے ستا دے تاج پائے نے کی ؟ سانوں کسے دی مدد دی کوئی لوڑ نہیں۔ جدوں اسیں چنگی طرحاں ملک فتح کرکے کبجے وچّ کر لوانگے تاں برباد نوں آباد وی چنگی طرحاں کر لوانگے۔ جدوں اسیں تلوار چکی اے تاں تسی وی صلح–صفائی دیاں گلاں کرن لگے ہو۔ جدوں اسیں قربانی دوانگے تاں سہج ہی ملک دے مالک بنن جاوانگے۔ جدوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا ولوں دتا گیا جواب جالندھر دے سپہ سالار ادنیہ بیگ نوں ملیا تاں اسنے پھر کوٹپالیسی ولوں کم لین لئی سکھاں وچّ پھوٹ پاؤن دا پروگرام بنایا۔
لڑائی
سودھواس وار اسنے سردار جسا سنگھ اچوگل نوں نواں پرستاو بھیجیا کہ اوہ اسدی فوج دا اک حصہ بنن جاوے۔ جو کہ اسنے قبول کر لیا، کیونکہ اوہناں دناں اسنوں دل خالصہ ولوں نشکاست کیتا گیا سی۔ اس دا کارن صرف ایہہ سی کہ اک افواہ سنن نوں ملی سی کہ جسا سنگھ نے اپنی پتری دا قتل کر دتا اے۔
اسدا پختہ نشان تاں کوئی سی نہیں پر سکھ مریادا دے مطابق ایہہ اک گھنونا دوش سی۔ اس پرکار اوہ خالصے ولوں ناراض ہوکے ادنیہ بیگ دی فوج دا اک انگ بنن گیا پر اسدے چھوٹے بھرا سردار تارہ سنگھ نے ‘دل خالصہ’ نوں نہیں چھڈیا، اوہ پورے وشواس ولوں ڈٹیا رہا۔ جدوں ادنیہ بیگ دی صلاح گلّ بات رنگ نہیں لیا سکی تاں مغلاں نے ‘رام روہنی’ دے قلعے دا گھیرا پا دتا۔ میر منو دے آدیشانسار دیوان کوڑا مل، مرزا عزیز خان بخشی، ناصر علی جالندھری اتے پروتی نریشاں دیاں سیناواں نے ملکے ہلاّ بول دتا۔
رام روہنی دے برجاں ولوں سکھاں دے نگاڑیاں دی آوازاں سنکے آسپاس دے ‘خالصہ دل’ دے جتھے وی اکٹھے ہو گئے اتے انھاننے رامسر کھیتر دی لڑائی لئی مورچہ لگا لیا۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا دے نیترتو وچّ سکھاں نے ڈٹ کرکے مقابلہ کیتا پر انھاننوں جتن دی آس بہت گھٹّ رہی۔ آٹا–دانا ختم ہو گیا۔ سکھاں دے پاس گولہ بارود پہلاں ولوں ہی گھٹّ سی۔ دوجے پاسے لاہور دی فوج توپاں اتے ہور فوجی سامان ولوں پوری طرحاں لیس سی۔
مغل فوج نے ‘رام روہنی’ نوں برودی سرنگ لگا کے اڈا دین دا نشچا کیتا پر سکھاں نے سرنگ بناؤن دا انھاننوں موقع ہی نہیں دتا۔ اندر رسد پانی دی انت دے کارن سکھاں نے قلعہ تیاگ کے باہر نکل کے کھلے میدان وچّ لڑن دا من بنا لیا۔ جدوں گپتچر ولوں اس بھید دا پتہ ادنیہ بیگ دے پکھ وچّ آئے سنگھاں نوں چلیاں تاں اوہ بہت چنتیت ہوئے۔ انھاننے سماں رہندے اپنے بھراواں دی مدد کرن دی ٹھانی۔ ات: انھاننے اک پتر لکھکے تیر ولوں اسنوں قلعہ رام روہنی وچّ سٹیا۔ جسدا جواب اسی پرکار ملیا کہ جیکر تسی ساڈا ساتھ دینا چاہندے ہو تاں تہاڈا سواگت اے۔ اس پرکار سردار جسا سنگھ اچوگل نردھارت سماں رسد اتے رن سامان لے کے رام روہنی وچّ داخلہ کر گیا۔
جسدے نال ہتاش ہو چکے اندر دے سنگھاں وچّ پھر ولوں نوَ جیون دا زریعہ ہو گیا۔ ایہہ ویکھکے کہ ‘رام روہنی’ دی گھیرابندی ہور لمبی کھچّ سکدی اے، مغل فوج چنتا وچّ پے گئی کہ ادوں خبراں ملیا کہ افغانستان دا بادشاہ اہمدشاہ ابدالی بھارت اتے دوجا حملہ کر چکیا اے، اوہ کجھ دناں وچّ لاہور پہنچن ہی والا اے تاں اس اتے دیوان کوڑا مل نے میر منو نوں سجھاء دتا کہ پہلاں باہری ویری ولوں نبڑنا چاہیدا اے۔ ات: اتھے دی گھیرابندی ہٹا کے سکھاں ولوں نویں صلاح کر لینی چاہیدی اے۔ سماں دی نزاکل نوں ویکھدے ہوئے میر منو نے اجیہا ہی کیتا۔ ایہناں دناں میر منو نوں دو کٹھنایاں دا سامنا کرنا پے رہا سی۔
احمد شاہ دا حملہ
سودھواک تاں دلی دی مغل سرکار دی شہِ اتے مدد ولوں لاہور دا پرانے گورنر شاہ نواز خان نے ملتان اتے اختیار کر لیا اتے اتھے ولوں میر منو دے اختیار نوں ختم کر دتا۔ اسدے نال ہی اوہ لاہور نگر دے ولّ ودھن دی تیاری کرن لگا سی۔ دوجا، اہمدشاہ ابدالی ولوں پھیر بھارت اتے حملہ کرن دے خبراں ملن لگے سن۔ ایہہ دوناں ہی بہت بھیانک وپتییاں سن۔ اس موضوع اتے میر منو نے دیوان کوڑا مل اتے ہور ادھیکاریاں ولوں پرامرش کیتا۔ کوڑامل نے وچار دتا کہ اوہ آپ تاں احمدشاہ درانی نال ٹکر لین جاوے اتے میں (کوڑامل) شاہ نواز دے خناف ملتان جاندا ہاں۔
اک شبھ موقع ویکھکے کوڑا مل نے ایہہ گلّ وی منوا لئی کہ سکھاں نوں پھیر ذکریا خان والی جاگیر دیکے اپنے نال کر لیا جاوے۔ کوٹپالیسی نوں مدینجر رکھکے میر منو نے علاقہ پٹی دے معاملے دا چوتھا حصہ شری دربار صاحب، امرتسر دے نام جاگیر لکھ دتی اتے گرو دا چکّ والے ہر پنڈاں دا ضبط ہو چکیا لگان وی جاری کروا لیا۔ اس پرکار ماگھ 1803 وکرمی نومبر، سنّ 1748 نوں رام روہنی دا گھیرا چک لیا گیا۔
میر منو ولوں سکھ جنتا دا سنہار
سودھواحمد شاہ ابدالی دے تیسرے حملے دے پرنامسوروپ، سیدھانتیک روپ وچّ ہن پنجاب اتے درانیاں دا سامراج قائم ہو گیا پر میر منو اس گلّ دا اچھک سی کہ جیکر ممکن ہو سکے تاں اوہ دلی اتے کابل نوں ہٹا کے پوری سوتنتر ستا حاصل کر لوے۔ ہن اسدا سکھاں دے علاوہ ہور کوئی دوجا پرتیدوندوی نہیں سی۔ اوہ سکھاں دی ودھدی ہوئی طاقت نوں اپنے لئی چیلنج سمجھن لگا۔ اس ویلے سکھ وی سچیت سن۔ انھاننوں وی احساس سی کہ میر منو دے ستا ہٹھ رہندے اوہ اس پردیس اتے اپنا اختیار قائم نہیں کر سکدے۔
ات: میر منو نے حاکم ہون دے ناطے سکھاں دی طاقت نوں ہمیشہ لئی ختم کرن دا تجربہ چلانا شروع کر دتا۔ سروپرتھم بناں کسے کارن سکھاں نوں دتی گئی جاگیر ضبط کر لئی۔ سکھاں نے اسدی پالیسی نوں سمجھیا اتے اپنی سرکھیا دے پربندھاں وچّ دھیان دین لگے۔ میر منو نے اپنی سمست فوجی طاقت سکھاں دے دمن لئی جھوک دتی۔ ات: گشتی فوجی ٹکڑیاں دا کئی ستھاناں اتے سکھاں دے جتھیاں دے نال سامنا ہویا۔ لاچاری وچّ سکھاں نے شری امرتسر نگر تیاگ دتا اتے ‘رام روہنی’ قلعے وچّ شرن لئی پر اتھے سادھناں دے انہوند دے کارن 900 سکھ جوان رنکشیتر وچّ راے، جسدے نال قلعہ ویری دے ہتھ آ گیا اتے اسنوں انھاننے دھوست کر دتا۔
اس اتے سکھاں نے پہلاں دی طرحاں پھر ولوں وناں اتے دور–دراز دے کھیتر جھیلاں، منڈ، وہناں اتے پربتاں دی شرن لئی پر جنسادھارن جو شانتیپرء شہری سن، ویری دے چنگل وچّ پھنسن لگے۔ اس وار اتیاچاراں دی اتی کر دتی گئی۔ پہلے ابھیاناں وچّ صرف جوان پروشاں نوں ہی نشانہ بنایا جاندا سی پر میر منو نے ننہیں (نوجات) بچیاں، عورتاں اتے بزرگ لوکاں نوں وی نہیں بخشیا۔
سکھ لوک اس پرکار دے سنہار پہلاں وی کئی وار ویکھ چکے سن پر اوہناں نرسنہاراں وچّ ہور اس سنہار وچّ فرق ایہہ سی کہ اس وار اوہناں سارے پرانی ماتر نوں نہیں بخشیا جاندا سی، جنہاں دے نال سکھ شبد جڑ جاندا سی، بھلے ہی اوہ کسے وی عمر دا نر اتے معدہ ہووے، دوشی اتے نردوش دی تاں گلّ ہی وکھ رہِ جاندی سی۔ مغل اتہاس مطابق انھاننے جو سکھاں دے سنہار کیتے، اوہناں دی جانکاری اس پرکار ہے–
1. پہلا بہادرشاہ دے دور سنّ 1710 ولوں 1712 تکّ۔
2. دوجا بادشاہ فرخ سیر اتے نواب عبدالصمد خان ولوں، سماں سن 1715 ولوں 1719 تک۔
3. تیجا لاہور دے نواب ذکریا خان ولوں سنّ 1728 ولوں 1735 تکّ۔
4. چوتھا سنہار اسدے دور وچّ پھیر جاگیر ضبطی دے بعد کیتا گیا، سنّ 1739 ولوں 1745 تکّ، جدوں تکّ اس دی موت نہیں ہو گئی۔
5. پنجواں سنہار "یحیی خان" دے دور وچّ سنّ 1745 ولوں 1746 تکّ، جدوں تکّ اسدے بھرا شاہ نواز نے اسنوں لاہور ولوں کھدیڑ کے بھجا نہیں دتا
6. چھیواں اتے اخیر سنہار دا آہوان تاں سنّ 1748 عیسوی وچّ کر دتا گیا، میر منو دے حکم ولوں، پر کوڑامل دی حاضری دے کارن ایہہ لاگوُ نہیں ہو پایا۔ جدوں کوڑامل شہید ہو گیا تاں میر منو نے اسی حکم نوں پھیر سنّ 1752 ولوں لاگوُ کر دتا ؟ سکھاں دے قتل عام دے تجربہ وچّ اوہ اک درگھٹنا وچّ 1753 عیسوی وچّ ماریا گیا۔
مارچ، 1752 عیسوی وچّ پھیر میر منو نے اوہی حکم لاگوُ کرن نوں اپنے کارندیاں نوں کیہا– پنڈاں دے چودھریاں اتے پہاڑی راجاواں دے نام کٹھور آگرہپورن آدیس بھیجے گئے کہ سکھاں دی ہتیا لئی گشتی فوجی ٹکڑیاں دی مدد کیتی جاوے۔ جدوں دل خالصے دے جتھیدار میر منو دی شستربند فوجی ٹکڑیاں ولوں ٹکر لیندے ہوئے آنندپور چلے گئے تاں پھر میر منو نے سادھارن شانتیپرء سکھ ناگرکاں نوں گھراں وچّ آ دبوچیا۔
اسنے اس وار کٹڑتا دی ساریاں سیماواں لانگھ دتیاں۔ اسدی گشتی فوجی ٹکڑیاں نے شکاری کتیاں دی طرحاں پنڈ–پنڈ ولوں سکھ استریاں (عورتاں) اتے بچیاں نوں پھڑ لیا اتے لاہور لے آئے۔ اس نردوش استریاں نوں لاہور دی گھوڑ منڈی وچّ بند کر دتا گیا۔ اوہناں وچوں فی اک نوں نت پیسن لئی سوا من اناج دتا جاندا اتے غذا لئی پتلی جئی اک روٹی۔ سپاہی کئی وار ایہناں نوں پین دے پانی لئی ترساندے اتے اسلام قبول کرن لئی مجبور کردے۔
سنگھنیاں دے مناہی کرن اتے اوہ ایہناں دی اکھاں دے ساہمنے اوہناں دے ننہیں (نوجات) بچیاں دے ٹکڑے–ٹکڑے (ٹوٹے–ٹوٹے) کرکے اوہناں دے انچل وچّ سٹّ دندے۔ ایہی اتے بس نہیں، دودھ پیندے بچیاں نوں ہوا وچّ اچھال کے ہیٹھاں بھالا رکھکے اسنوں اس اتے ٹنگ لیندے، جسدے نال بچہ اسی پل مر جاندا۔ اسیں بلہاری ہاں اوہناں سنگھنیاں دے ساہس اتے، جو ایہناں دکھاں نوں ہسدے–ہسدے جھیلدی رہیاں اتے اپنے درڑ نشچا اتے اٹل رہیاں۔
میر منو اتے دل خالصہ، دیوان کوڑامل دی شہیدی دے بعد جویں ہی میر منو نے ہار قبول کرکے افغانستان سرکار دے ولوں راج دا گورنر تعینات ہویا، اسنوں صرف اپنی ستا نوں سرکھات کرن لئی اک ہی طاقت دا سامنا کرنا وکھائی دے رہا سی، اوہ سی دل خالصہ۔ انج تاں اوہ جاندا سی کہ دل خالصے دے کول کوئی سلطنت اتے کھیتر نہیں اے، جسدے سہارے اوہ اسنوں کسے پرکار دا نقصان اپڑیا سکن، پر سکھاں دی ججھارو طاقت اتے بہادری، ساہس اسنوں بناں کارن پرتیدوندی دے روپ وچّ دل خالصہ پرتیت ہون لگا۔ جدوں کہ ‘دل خالصہ’ جگیر دی پھیر بحالی اتے ہی سنتشٹ سی اتے اوہ اس ویلے کسے وی وواد وچّ پین دے چکر وچّ نہیں سن۔
اوہ تاں صرف اپنے مذہبی کیندراں دی سیوا سنبھال اتے آزادی ولوں شانتیپرء جیون جینا چاہندے سن، پر میر منو نوں صبر کتھے ؟ اوہ تاں اپنے علاوہ کسے دوجے نوں ویکھنا نہیں چاہندا سی۔ اجیاے وچّ اسنے سکھاں دی جگیر کھوہ لئی اتے انھاننوں امرتسر نگر ولوں کھدیڑ دتا۔ سکھ وی لاچاری وچّ اپنی کرنی اتے آ گئے۔ اوہناں دے کول ستاروڑ لوکاں دے سامان تاں طاقت نہیں سی۔ ات: انھاننے پھر ولوں گورلا لڑائی دا سہارا لینا شروع کر دتا۔ ایہناں چھاپامار یدھاں وچّ جدوں ستادھریاں نوں زیادہ نقصان چکنا پیا تاں انھاننے اپنا بدلہ سادھارن شانتیپرء سکھ ناگرکاں اتے کڈھنا شروع کر دتا۔ ججھارو دل تاں دور کھیتراں وچّ چلے گئے۔
چنگل وچّ پھنس گئے نردوش گرہستی پروار، جو اپنی جیوکا دی تلاش وچّ کھیتی اتے وپار کردے سن۔ سادھناں دے انہوند وچّ ‘دل خالصہ’ دے سارے جتھے سرکاری گشتی فوجاں دی ٹکر ولوں بچن لئی ہماچل پردیس وچّ آنندپور صاحب دے پہاڑ سبندھی کھیتر وچّ وچرن کرن لگے۔ ات: میر منو نے جالندھر دے سپہ سالار ادنیہ بیگ اتے دباء پایا کہ اوہ سکھاں نوں آنندپور دیاں پہاڑیاں ولوں نکاست کر دوے۔
اس وچّ اگست، 1752 عیسوی دی ورکھا رتّ دے اخیر وچّ جدوں میر منو دا اک کرندا ہماچل دی پہاڑی ریاستاں دا لگان وصول کرن لئی اپڑیا تاں اسنے پہاڑی راجاواں نوں بہت ویاکل کیتا۔ اس ویلے اک جسا سنگھ اپنے ساتھی جتھیداراں سمیت آنندپور وچّ وراجمان سی۔ کلیچ، بیکنٹھ اتے منڈی دے نریشاں دے وکیلاں نے سردار جسا سنگھ ولوں ارداس کیتی کہ اوہ اوہناں دی ریاستاں دی مدد کرے۔ اس اتے سردار جسا سنگھ نے ترنت ندون پہنچ کے میر منو دے سپہ سالار نوں للکاریا۔ اوہ وی پہلاں ولوں ہی لڑائی لئی تیار بیٹھا سی۔
پہلاں دن دی لڑائی وچّ تاں کوئی فیصلہ نہیں ہو سکیا، لیکن دوجے ہی دن سکھاں نے اسنوں مار گرایا۔ پھلت: مغل فوج بھاجّ گئی اتے خالصے دی جت ہوئی۔ جدوں لاہور وچّ اس سپہ سالار دی موت دا خبراں اپڑیا تاں میر منو تلملا اٹھیا۔ بس پھر اسنے بدلے دی بھاونا وچّ سکھ ناگرکاں اتے کوڑا ظلم کرنا شروع کر دتا اتے دوجے پاسے جالندھر دے سپہ سالار ادنیہ بیگ نوں پتر لکھیا کہ اوہ کسے وی قیمت اتے سکھاں نوں آندپر وچوں باہر کڈھیا ہویا کر دوے۔ کنڈھی کھیتر وچّ سکھاں دی طاقت وچّ وادھا ادنیہ بیگ لئی وی خطرے دا کارن سی، اسلئی اسنے چپچاپ وڈی ستکرتا ولوں آنندپور صاحب اتے اس ویلے حملہ کر دتا، جدوں کہ سکھ ہولی دا تہوار منان وچّ مصروف سن۔
18 فروری، 1753 وچّ اکسمات ادنیہ بیگ نے آنندپور اتے حملہ کر دتا۔ بہت سی نہتھی جنتا جو میلہ دیکھن آئے ہوئے سن اوہ سبھ مارے گئے۔ اس قتل عام وچّ بزرگ، عورتاں اتے بچے زیادہ شکار ہوئے۔ جدوں سردار جسا سنگھ اتے چڑت سنگھ نوں اس گھٹنا دا علم ہویا تدّ تکّ ویری اپنا کم کرکے جا چکیا سی۔ جویں ہی جسا سنگھ ویری دا پچھا کرن دا من بناکے ودھے تاں ترنت ویری نے صدیق بیگ دے ہتھاں صلح صفائی دی گلّ شروع کر دتی اتے اک صلاح پیش کیتی کہ جیکر سکھ سرکاری لگان اتادِ اگائی وچّ اڑچن نہیں پان تاں اوہ وی سکھاں ولوں کسے وی پرکار ولوں دویش نہیں رکھنگے۔
سردار جسا سنگھ نے اس پرستاو نوں قبول کر لیا۔ انھاننے ایہہ قدم اسلئی چکیا تانکِ میر منو ولوں کیتے جا راے نردوش سکھ ناگرکاں دے سنہار نوں روکیا جا سکے۔ ایہہ اک عارضی صلاح سی۔ جسدا منورتھ سیمت سی۔ اسدے ورودھّ جدوجہد دی روپ ریکھا اتے سرگرمی ولوں کوئی وی تعلقات نہیں سی۔ اکت صلاح ولوں وی میر منو نوں سکھاں دے فی پالیسی وچّ کوئی فرق نہیں آیا تاں سردار جسا سنگھ نے سارے دل خالصہ دے جتھیداراں دا اک سمیلن بلایا اتے اپنے ندورش سکھ پرواراں دی رکھیا کرن دے اپرالیاں اتے وچارومرش کیتا، خاص طور اُتے اوہناں سکھ استریاں (عورتاں) نوں جو میر منو دی جیلاں وچّ سن، انھاننوں چھڈاؤن اتے سمیلن وچّ فیصلہ لیا گیا۔
دیوالی پرو سنّ 1753 وچّ 26 اکتوبر نوں سی، سرکاری پرتیبندھاں دی چنتا نہیں کرکے ججھارو سنگھ فلسفہ اسنان ہیتُ قافلے بناکے شری دربار صاحب پہنچن دی کوشش کر راے سن۔ ایہناں کاپھلاں دی کئی ستھاناں اتے گشتی فوجی ٹکڑیاں دے نال جھڑپاں ہوئیاں اس چھاپامار یدھاں وچّ دوناں پکھاں دا بھاری نقصان ہندا پر سکھ اپنی ہٹھدھرمی دے کارن کہ شری امرتسر پھر ولوں سوتنتر کراؤنا اے، کوئی وی قربانی کرن نوں تیار بیٹھے سن۔ اجیاے وچّ میر منو نے سکھاں نوں ختم کرن لئی فوجی ٹکڑیاں دی آپ کمان سمبھالی اتے سکھاں دا شکار کرن نکل پیا۔
اسنوں گپتچر ڈیپارٹمنٹ نے انفارمیشن دتی کہ ملکپر نامک پنڈ دے نزدیک سکھاں دا اک جتھا پہنچ گیا اے جو کہ امرتسر دے ولّ ودھ رہا اے، بس پھر کی سی، میر منو بہت وڈی گنتی وچّ فوجی لے کے اتھے پہنچ گیا۔ اس اتے سکھ رستے ولوں ہٹکے گنے دے کھیتاں وچّ لکّ گئے۔ پر میر منو سکھاں دے شکار کرن دے ادیس ولوں اتھے پہنچ گیا اتے گنے دے کھیتاں وچّ سکھاں نوں لبن لگا۔ ٹھیک اسی ویلے اک سکھ جوان نے نشان سادھ کے گنے دے کھیتاں ولوں میر منو اتے گولی چلا دتی۔
نشان چوک گیا پر میر منو دا گھوڑا زخمی ہو گیا، جسدے نال اوہ ڈر وچّ بدک گیا اتے سرپٹ بھجن لگا۔ اجیاے وچّ میر منو گھوڑے ولوں اترنا چاہندا سی، اتردے سماں اسدا پنجہ گھوڑے دی رکاب وچّ پھس گیا پر بے قابو ہویا گھوڑا سرپٹ بھجدا ہی گیا، جس کارن میر منو گھسٹتا ہویا سر دیاں سٹاں کھاندا چلا گیا۔ جدوں گھوڑے نوں پھڑیا گیا تاں میر منو زمین دی رگڑ دے کارن لہلہان اتے بے ہوش ملیا۔
زخمی سمت وچّ ہی میر 2 نومبر، 1753 عیسوی نوں مویا اعلان ہو گیا۔ میر منو دے ندھن دا خبراں پھیلدے ہی آپادھپی مچّ گئی۔ استوں منافع چککے سکھاں دا اک جتھا ماردھاڑ کردا ہویا لاہور دی گھوڑ منڈی چکڑ بازار وچّ پہنچ گیا۔ اتھے دے تہکھانوں وچّ میر منو دے آدیس اتے قید کیتی ہوئی بہادر سکھ عورتاں بہت بری پریستھتیاں وچّ سن۔ ایہناں نوں اسلام قبول کرن لئی بھکھا پیاسا رکھیا جاندا سی اتے انھاننوں سوا من نت اناج پیسن لئی مجبور کیتا جاندا سی۔ جیکر اوہ دکھاں دے کارن کم نہیں کڈھ پاندی تاں انھاننوں کٹھن یاتناواں دتیاں جاندیاں سن۔
اسلام قبول نہیں کرن اتے اوہناں دے دودھ پیندے بچیاں نوں اوہناں دی اکھاں دے ساہمنے ہوا وچّ اچھال کے ہیٹھاں بھالا لگا کے پرو کے ہتیا کر دتی جاندی سی۔ سکھ جتھے نے اس کاراواس اتے اکسمات ہلاّ بول دتا اتے اوہناں بندھیگرست عورتاں نوں اپنے گھوڑیاں اتے بیٹھا کے واپس چل دتے۔ اس پرکار ایہناں جواناں نے جان ہتھیلی اتے رکھکے اپنی بھیناں دی رکھیا کیتی جو کٹھن کشٹ جھیل رہیاں سن۔ اس پرکار میر منو دا سکھاں دے فی دمنچکر ختم ہو گیا۔
اس کارن اس کتھا دا ٹیکا اج وی سکھ ارداس وچّ کردے چلے آ راے ہن۔ مفتی علی–ادین اپنی کتاب ‘ابارتناما’ وچّ لکھدا اے کہ نواب مئیول ملک (میر منو) نے سکھ سمپردائے دی جڑ اکھاڑن لئی بھرپور کوشش کیتی۔ اسنے اوہناں دی ہتیاواں کیتیاں اتے اوہناں دی کھوپڑیاں ولوں کئی کویں (کھوہ) بھر دتے۔ اسلئی سکھاں وچّ ایہہ کنودنتی پرچلت ہو گئی سی:
منو اساڈی داتری، اسیں منو دے سوئے
جیوں جیوں سانو وڈھدا، اسیں دون سوائے ہوئے
اسدا مطلب ایہہ ہے– میر منو ساڈے لئی رترقی اے، جویں–جویں اوہ سانوں کٹدا اے، اسیں جنگلی گھاہ دی طرحاں ہور زیادہ اگدے ہاں۔ ایہہ سی اوہناں دناں دی سکھاں وچّ ‘چڑدی کلاں’ ساہس اتے دھرم اتے مر مٹنے دی بھاونا۔ میر منو ولوں کیتے گئے جنسنہار دی چنتا ولوں آزاد ہون لئی اوہ شری گرو ارجن دیوَ دی اس مدھربانی دا ہمیشہ اچارن کردے رہندے سن:
جے سکھ دیہہ ت تجھہِ ارادھی، دکھِ وی تجھے دھیائی ۔۔
جے بھکھ دیہہ ت ات ہی راجا دکھ وچِ سکھ مناہی ۔۔