عبدالصمد خان تے سکھ
دل خالصے دے سپہ سالار بندہ سنگھ بہادر دی موت دے مگروں سکھ پنتھ نوں بڑا سوگ اپڑیا۔ اس ویلے خالصہ کسے لایق پرکھ دی اگوائی ولوں ویہلا ہو گیا سی۔ تے سکھ جنگجوبے سمت ہوکے بھٹکن لگے۔ خاص کر جتھیدار ونود سنگھ دے نال گرداس ننگل دی گڑی دا تیاگ کرن والے سپاہیاں دے ساہمنے کوئی ادیش نہیں سی۔ اوہ سارے سکھاں وچ ہوئے وگھٹن اتے بہت چنتیت سن۔ جویں ہی مغل بادشاہ فرخ سیر نے ایہہ اعلان کر دتی کہ جو کوئی وی سکھ مغل ادھیکاریاں اتے فوج دے ہتھ لگے، انھاننوں اسلام قبول کرن اتے مجبور کیتا جاوے نہیں تاں اپروانگی کرن اتے اسنوں موت دنڈ دتا جاوے۔ بادشاہ نے شہید سکھاں دے کٹے ہوئے سراں دا ملّ وی نئت کر دتا۔
اتیہاسکار پھارسٹر دا کتھن اے کہ سکھاں دا قتل عام اس پرکار ودھ گیا کہ مغل راج وچ سکھ دا نام بڑی کٹھنائی ولوں سنائی دتا جان لگا۔ اس وپتیدور وچ سکھ پنتھ نوں اک منافع ہویا۔ اوہ ایہہ کہ شری گرو گوبند سنگھ جی دے جوتی ولین ہون دے بعد اوہناں دے ولوں چلائی گئی ‘شبد گورو’ پدھتی نوں جو لوک چیلنج دندے سن اتے خود گرو دمبھ دا ڈھونگ رچدے سن، اوہ پرحکمرانی دی سکھ ورتکنیک پالیسی دے کارن چھپن لگے۔ ایہناں وچ مکھ نام اس پرکار ہن– گلابرائیے، گنگوشاہئے، نرنجنئے، منہائیے دھیرملئے، الونڈی اتے نرملئے اتادِ۔ اپروکت لوکاں نے اپنی نیاریپن والی صورتَ لکا لئی اتے کیش رہت ہوکے اپنے آپ نوں نانک پنتھی اتے سہجدھاری سکھ کہاؤنا شروع کر دتا۔
جدوں ایہہ پتن دی لہر درڑ تجزیہ والے نیارے خالصے نے ویکھی تاں انھاننے اپنے آپ نوں تتّ خالصہ کہاؤنا شروع کیتا۔ اوہناں دا مننا سی کہ کھوٹ سبھ نکل گیا اے، ہن اوہی خالص خالصہ اے، جو گرو دے نام اتے اپنے پراناں دی آہتی دے سکدے ہن۔ بادشاہ پھروکھسئر دے اشارہ اتے پنجاب دے گورنر عبدل سمدکھان نے سکھاں دے خلاف پورے زور–رولے ولوں دمنچکر چلایا اتے اپنی فوجی ٹکڑیاں نوں حکم دتا کہ جتھے کتے وی کوئی سکھ ملے، اسنوں موت دے گھاٹ اتار د۔ اجیہی اوکھی حالت وچ سکھاں لئی اپنی سرکھیا دا اک ہی زریعہ سی کہ اوہ مغلاں دے چنگل وچ نہ پھسن۔
پرنامسروپ انھاننوں خفیہ جیون دھارن کرنا پیا اتے اوہ گھر–باہر تیاگ کے جنگلاں اتے پہاڑاں وچ چھوٹے–چھوٹے قافلے بناکے رہن لگے۔ اس طرحاں بے گھر جیون بتیت کردے ہوئے سکھاں دا مغلاں دے خلاف جدوجہد لٹمار وچ بدل گیا سی۔ ایہناں لوکاں نے امیر ویری دے گھربار لٹنا ہی سی۔ اس طرحاں اوہ لوک پکے سپاہی بنن گئے۔ اصل وچ ایہہ اوہ لوک سن جنہاں نے اپنا دھرم نہیں تیاگیا اتے اپنے گھربار ولوں ونچت ہوکے وی وڈا خلاف جاری رکھیا۔ اس ویلے کجھ اجیاے کمزور وی سن جو گھور اوکھی امتحان وچ پین دی صلاحیت نہیں رکھدے سن انھاننے مجبوریوش کجھ سماں لئی سکھاں دے چنہ دھارن کرنا تیاگ دتا۔
جدوں حکمراناں ولوں سکھاں اتے ظلم آخری سیما اتے سی، خاص کر بے گناہ سکھاں نوں بناں کارن کشٹ دیکے ہتیاواں کر راے سن۔ تدّ گپتواس کرن والے سکھ دلاں نے بدلے دی بھاونا ولوں بہت ساری سرکاری جائداد نوں نقصان پہنچاا۔ بہت ستھاناں اتے سٹّ لگاکے سرکاری فوجی ٹکڑیاں نوں ہمیشہ دی نیند سوا دتا اتے اوہناں دے استر–شستر اتے گھوڑے اتادِ سبھ سامان نوں لوٹیا۔ خاص طور اُتے بھیدیاں نوں بہتر دنڈ دتے اتے اوہناں دی جائداد نوں اگّ بھینٹ کر دتا۔ اس دی مار ولوں کھیت کھلہان وی نہیں بچّ پائے۔
ایہہ گپتواس والے سکھ دل، جیون گزارا کرن لئی کھیتاں ولوں دن دہاڑے اناج اتے سبزیاں اتادِ لے جاندے۔ جسدے نال کساناں نوں بھاری نقصان ہویا اتے اوہ پرحکمرانی نوں لگان اتادِ جماں کرواؤن وچ ااہل ہو گئے۔ اس پرکار پرحکمرانی دے کرودھ دے ڈر ولوں کسان دیش چھڈّ کے بھاج گئے۔ وپار لگبھگ چوپٹ ہو گیا۔ چارے پاسے انتشار پھیل گئی۔ ایہناں پریحالات دا منافع چکدے ہوئے کئی چور–اچکے وی لٹمار لئی سکھاں ورگا ویش بناکے سمیں–کسمئے امیر پرواراں نوں لٹن وچ لگ گئے۔ اس پرکار پنجاب پرحکمرانی لگبھگ ناکام ہو گیا۔
اسدی کمائی دے زریعہ ہولی–ہولی گھٹ ہندے گئے اتے دمن چکر چلان دے کارن خرچ دگنا ہندا گیا۔ اس وچ لوکاں دا پرحکمرانی ولوں یعقین وی اٹھ گیا کہ اوہ اوہناں دی سرکھیا دی کوئی ضمانت دے سکدی اے ؟ جدوں جانمال دی کوئی ضمانت نہیں رہی تاں لوک پنجاب چھڈّ کے دوجے پرانتاں وچ بھجن لگے۔ تدّ پنجاب دے گورنر عبدالصمد خان نوں اپنی بھلّ دا احساس ہویا۔ اسنے اعلان کیتی کہ ساڈا دمن چکر صرف اوہناں سکھاں دے پرتِ اے، جو بندہ سنگھ بہادر دے ساتھی رہے ہن۔ باقی امن ولوں رہِ سکدے ہن۔
پر ہن اس اعلان دا کوئی منافع نہیں ہویا، کیونکہ کوئی وی سکھ اجیہا نہیں سی جو کسے نہ کسے سماں بندہ سنگھ دی فوج دا سپاہی نہ رہا ہووے۔ اسدے علاوہ ہن اوہ لوک نیارے سوروپ دے کارن باغی اعلان ہو چکے سن۔ جس کارن سارا–گھر گھاٹ دھوست ہو چکیا سی اتے اوہ جاں تاں مارے جا چکے سن جاں ودروہیاں دے گروہاں وچ شامل ہوکے اس کرور پرحکمرانی نوں ختم کرن دی سہں لے چکے سن۔ ہاں، اس اعلان ولوں اوہناں لوکاں نوں ضرور ہی راحتَ ملی، جو سہجدھاری بنکے جیون گزارا کر راے سن۔ ہن اوہ لوک پھر ولوں اپنے گرودھاماں دے فلسفہ کرن نوں جان لگے۔ اس پرکار شری ہرِ مندر صاحب (دربار صاحب) وچ پھیر سنگت دی بھیڑ ہون لگی۔
اٹھارہویں صدی دی سکھ جدوجہد
سودھودل خالصے دے سپہ سالار بندہ سنگھ بہادر دے پتن دے بعد دلی دے حکمران، بادشاہ فرخ سیر نے پنجاب دے گورنر نوں حکم دتے کہ سارے سکھ سمدائے دا وجود مٹا دے ۔ پنجاب دے گورنر عبدالصمد خان نے نویں پالیسی دے دوران سکھاں نوں باغی لوک اعلان کر دتا۔ اس ادھیادیش دے کارن سارے پنجاب دے مالوے کھیتر وچ قنون سمت بھنگ ہوکے رہِ گئی۔ جتھے سرکاری فوجی سکھاں نوں پھڑن لئی پہنچدے، اتھے سکھ وی متحد ہوکے مقابلے اتے نکل پیندے، اس پرکار پنڈ–پنڈ وچ خون دی ندیاں رڑھن لگیاں، اتھے تک کہ شری ہرِ مندر دربار صاحب دے اتے کتھت مالک شری پرتھوی چند دے ونشج وی بھاجّ کھڑے ہوئے اتے دربار صاحب مقامی سنگت دے سہارے اتے چھڈّ گئے۔
اس پرکار سارے سکھاں نوں آتمسرکھیا لئی پھیر شستر دھارن کرنے پئے اتے ہولی–ہولی متحد ہون لئی اپنے مرکزی ستھان، شری امرتسر صاحب جی پہنچن لگے۔ اس پرکار اتھے لگبھگ دس ہزار شستربند فوجی روپ وچ سکھ اکٹھے ہو گئے۔ ہن ایہناں دے ساہمنے مسئلہ ایہہ سی کہ پرحکمرانی دے نال ٹکر لین لئی نیترتو کویں کریئے اتے کی سکیم بنائی جاوے ؟ اس وچ عبدالصمد خان نوں سکھاں دے اکٹھے ہون اتے اوہناں دے ارادیاں دے موضوع وچ پتہ ہو گیا۔
اوہ سکھاں دی طاقت نوں پہلاں کئی وار ویکھ چکیا سی، اوہ جاندا سی کہ سکھ جدوں رنکشیتر وچ ہندے ہن تاں اوہ صرف فتح اتے موت وچوں اک دی ہی چاہت رکھدے ہن، ایہناں دے جیون مرتیو دے کھیل ولوں ویری دے دل ہمیشاں بھیبھیت رہندے سن۔ ات: سماں رہندے عبدل صمد خان نے کوٹپالیسی ولوں کم لیا اتے سکھاں نوں سنیہا بھیجیا کہ اسیں مرکز دے حکم ولوں صرف بندہ سنگھ دے ساتھیاں نوں ہی باغی اعلان کردے ہاں، ہور نوں نہیں۔ جیکر توسی چاہو تاں ساڈی فوج وچ جیوکا ہیتُ بھرتی ہو سکدے ہو اتے جو کھیتی کرنا چااے، اسنوں لگان معاف کر دتا جاویگا۔
ایہہ ونڈو اتے حکمرانی کرو کہ پالیسی بہت کم آئی۔ اس ویلے سارے سکھ جوان بیروجگار سن۔ انھاننے تاں اک فوجی ہون دے ناطے لڑنا–مرنا ہی سکھیا سی۔ اوہناں دے بس دی کھیتی باڑی نہیں سی۔ انھاننے ترنت سرکاری فوج وچ بھرتی ہونا قبول کر لیا۔ اس پرکار پنج سو جوان سرکاری فوج وچ بھرتی ہو گئے۔ کجھ پروڈھ سمت والیاں نے ہالہ لگان منگی دا مسودا قبول کرکے کھیتی باڑی کرنا قبول کر لیا۔ لگبھگ اک ہزار نہنگ سنگھاں نوں پرحکمرانی نے اک خاص بھتا دینا قبول کیتا کہ اوہ پرحکمرانی دے خلاف کوئی تحریک نہیں چلانگے اتے صرف مذہبی ستھاناں دی سیوا دا کارجبھار سمبھالنگے۔
باقی بچے چار ہزار نوجواناں نے ویلے پریحالات نوں ویکھدے ہوئے ہور راج وچ نوکری کرن دا فیصلہ لے لیا۔ اس پرکار بچے ہوئے جوان جے پور اتے بیکانیر دے مقامی نریشاں دی فوج وچ بھرتی ہو گئے۔ اس پرکار دیاں ونڈو اتے حکمرانی کرو دی پالیسی ولوں لاہور دے گورنر عبدالصمد نے سکھاں دی فوجی طاقت نوں کشین کر دتا۔ اتھے ہی دوجے پاسے کجھ کٹرپنتھی بہت روشٹ ہوئے۔ انھاننے سرکاری تعاون نوں ہینتا دی نظر ولوں ویکھیا اتے کہہ دتا کہ ہن خالصہ وک گیا اے اتے اک دوجے اتے وینگ کرن لگے کہ ایہہ نپسنکتا دا چنہ اے۔ بدلے وچ ورتکنیک پکھ نے سرکاری پالیسی مطابق انھاننوں بندئی خالصہ کیہا جان لگا۔
جدوں کہ اس ویلے کوئی اجیہا سکھ فوجی نہیں سی، جنھے بندہ سنگھ دے نال کدے نہ کدے ساتھی ہوکے کسے نہ کسے لڑائی وچ حصہ نہ لیا ہووے۔ اصل وچ ایہناں لوکاں دا کوئی اصولی وبھاجن تاں سی نہیں صرف سیاسی اختلاف دے کارن اک دوجے نوں نیواں وکھاؤن لگے۔ کٹرپنتھیاں دا کہنا سی کہ شری دربار صاحب دی سیوا سنبھال، ایہہ اوہناں دا اختیار بندا اے اتے کمائی–خرچ وی اوہناں دی رضا مندی ولوں ہونا چاہیدا اے کیونکہ سرکار ولوں روزگار اتے بھتے ملن لگے ہن۔ طاقت حاصل کرن دی ہوڑ وچ ہولی–ہولی اختلاف ودھدا ہی گیا۔ پر سرکار ولوں تعاون کرن والیاں دی گنتی بہت زیادہ سی، اسلئی اوہناں دا پکھ بھاری پین لگا اتے اوہ اپنے نوں تتّ خالصہ کہاؤنے لگے۔ متبھیداں دے کارن دوناں گٹاں نے اپنے–اپنے لنگر وکھ–وکھ کر لئے۔
اس پرکار لمبے سماں تک دوناں پکھاں وچ کھینچاتانی چلدی رہی۔ اصل وچ دوناں پکھاں دا ادیش کمائی دے زریعاں اتے ایکادھکار قائم کرنا سی جسدے نال اوہ اپنے پکھ دے جواناں نوں اپنی پالیسیاں مطابق شستراں ولوں سسجت کر سکن۔ ایہناں دناں کھیمکرن کھیتر دا مہنت امر سنگھ جو کہ اپنی پوجا ساکھ کرواؤن لئی ہمیشہ لالائت رہندا سی، بندیئی گٹ دا پربھتو بنکے ساہمنے آ گیا۔ اصل وچ اسدا بندہ سنگھ ولوں دور دا ناطہ وی نہیں سی۔ ایہناں ویکتیاں نوں بڑاوا دین لئی سکھ پنتھ دے ہور گٹاں نے وی اپنا–اپنا یوگدان دتا۔
ایہہ سن– گلابرائیے، گنگوشاہئے، نرنجنوے، دھیرملئے، الونڈی اتے نرملئے۔ ایہہ سارے گٹ پرحکمرانی دے ڈر ولوں کیش دھارن نہیں کردے سن اتے اپنے آپ نوں سہجدھاری سکھ کہاؤندے سن۔ ایہناں دے خلاف کیشدھری بہت مریاداوادی سن۔ اوہ اپنے باہوبل ولوں ایہناں لوکاں نوں شری ہرمندر صاحب جی دے پربندھ وچ شامل ہون ولوں روکے ہوئے سن، پر اختلاف ودھدا ہی گیا۔
اسدا سمادھان نہیں پاکے کجھ سوجھ وان سکھاں نے شری گرو گوبند سنگھ دی دھرمپتنِ "ماں" سندر کور جی نوں پتر لکھکے خالصے دی اورفتار دی داستان بھیجی۔ ایہہ پتر پاکے "ماں جی" بہت گمبھیر ہوئی۔ انھاننے اپنے دھرم بھرا شری منی سنگھ جی نوں دلی ولوں شری امرتسر صاحب جی بھیجیا اتے کیہا– تسی خالصے وچ ایکتا لیاؤن دی ہرسمبھو کوشش کرو کیونکہ اس ویلے مقامی پرحکمرانی ونڈو اتے حکمرانی کرو دی پالیسی دے کارن سکھاں دی آپسی پھوٹ نوں بڑاوا دے رہا اے۔ اوہ ایہی تاں چاہندے ہن کہ سکھ آپس وچ لڑ مرن، جسدے نال اوہناں دی دلی خواہش پوری ہووے۔
تتھاکتھت بندئی اتے دلخالصہ وچ اختلاف
سودھودل خالصہ دے ہیرو جتھیدار بندہ سنگھ بہادر اتے اوہناں دے سپاہیاں دی موت دے بعد مغل حکموت نے بندہ سنگھ دے سپوٹراں دے نال ہی کل سکھ قوم نوں ہی باغی غدار اعلان کر دتا۔ اک شاہی حکم اس آشئے دا جاری کر دتا گیا کہ جتھے وی کوئی سکھ قوم دا انسان مل جاوے، اسدا قتل کر دتا جاوے۔
اس حکم نوں عملی روپ دین لئی ہر اک سکھ دے سر لئی انعام رقم مقرر کر دتی گئی۔ لاہور دے صوبیدار گورنر عبدالصمد خان دی گشتی فوجاں نے سکھاں نوں ڈھونڈھ لئی سارے پنجاب خطہ نوں چھان ماریا اتے جنگلی پسوآں دی طرح اوہناں دا شکار کیتا۔ اس ویلے جو سکھ مارے گئے اوہناں دی گنتی چونکا دین والی اے۔ کجھ دن اپنے نوں سرکھات کرن لئی اپنے پرواراں سمیت اپنا جم ستھان تیاگکے دور دوجے پردیساں اتے شوالک پہاڑیاں وچ کتے چھپن چلے گئے۔ ایہی لوک اس گروہی موت ولوں بچّ پائے۔
دلی وچ بادشاہ فرخ سیر دی قتل دے بعد سن 1718 عیسوی وچ حکومت تبدیلی دے بعد سکھاں نوں کجھ راحتَ ملی۔ اس اتھلپتھل دا منافع چکدے ہوئے دریڈا کھیتر اتے کجھ جنگل بیہڑاں اتے مروبھومیاں ولوں سکھ ہولی–ہولی پرتن لگے۔ اس لمبی معیاد وچ عبدالصمد وی کجھ کمزور پے گیا کیونکہ سکھاں نوں مارن اتے اوہ ہور ودھدے سن اتے زیادہ آنتک مچاؤندے سن۔ اوہ تھک ہار گیا۔ سارے سکھ لوک چھوٹے–چھوٹے گروہاں وچ متحد ہو گئے سن اتے اپنی سرکھیا لئی گوریلا لڑائی دا سہارا لین لگے سن۔
ایہہ بدلے دی بھاونا ولوں شاہی فوج اتے سماں–کویلا چھاپے مارن لگے سن اتے ظلماں دے بدلے لئی بناں نہیں رہندے سن۔ ات: پرحکمرانی دی ایہناں نے کمر توڑ کے رکھ دتی سی۔ ات: حکومت نوں وی احساس ہو گیا کہ خون دا بدلہ خون ولوں کدے وی مستقل طاقت قائم نہیں ہو سکدی، اسلئی سکھاں اتے لگے پرتیبندھ ہولی–ہولی ختم ہندے گئے۔ جویں پرحالات اکو جاے ہوئیاں، ہولی–ہولی سکھ گھراں نوں واپس پرتن لگے۔
دسمبر، 1704 وچ آنندپور صاحب دے تباہی دے بعد پنجاب وچ سکھاں لئی سبھ ولوں وڈا تیرتھ تھاں دربار صاحب اتے اکال تخت ہی سی، کیونکہ ہنے کیشگڑ صاحب اپنے پرانے ویبھو نوں نہیں حاصل کر سکیا سی، اسدے علاوہ اوہ تھاں کافی دور اک کونے وچ ہون دے کارن اس ویلے شری ہرمندر صاحب دا ہور وی زیادہ اہمیت ہو گیا سی کیونکہ ایہہ پنجاب دے مرکز وچ موجود اے۔ ایہناں دناں شری دربار صاحب، شری امرتسر صاحب جی دے پربندھ لئی کوئی خاص کمیٹی نہیں سی۔ درشنارتھیاں دی جاری گنتی ودھن ولوں اتھے دی کمائی وی ودھن لگی۔
دل خالصے دے وگھٹک دل اتھے موجود رہندے سن۔ ات: اوہناں دی اچھا رہندی سی کہ چڑھاوے دا پیسہ انھاننوں ملے تاکہ اوہ اس پیسے نوں پھیر فوجی سرگرمیاں اتے خالصے دی ترقی اتے خرچ کر سکن۔ ایہناں وچ دو پرمکھ گٹ سن۔ جتھیدار ونود سنگھ جو آپ نوں تتو خالصہ دا پرتندھی دسدے سن۔ اوہ چاہندے سن کہ سیوا دا کارجبھار اوہناں دے کول راے پر اس ویلے ایہہ پربندھ سردار امر سنگھ دے ہتھ وچ سی جنہاں نوں مہنتا سنگھ دے نام ولوں جانیا جاندا سی۔ اوہ اختیار چھڈن نوں تیار نہیں سن۔ بس اس گل نوں لے کے آپس وچ اختلاف بہت گہرا ہو گیا۔
گٹبندی دے کارن اک–دوجے پکھ نوں نیواں وکھاؤن لئی سروپرتھم شبدی جنگ شروع ہو گئی، پرنامسروپ اک دوجے دی بھرتسنا کیتی گئی۔ مکھ گل تاں چڑھاوے دے پیسے اتے اتھے پربندھک اختیار حاصل کرن دی سی پر گٹبندی اک دوجے نوں نیواں وکھاؤن اتے اتارو ہو گئی، ایہناں پریحالات وچ سن 1720 دی دیوالی دے دن جدوں دوناں گٹ شری امرتسر صاحب جی پہنچے تاں اوہناں دے وچ لڑائی دا سندیہ ہور ودھ گیا۔
جتھیدار ونود سنہ دے منڈے سردار کاہن سنگھ دی پردھانتا وچ دیوالی دا میلہ لگنا سی اتے میلے وچ شترقی قائم رکھنا وی اوہناں دا فرض سی۔ انھاننے لڑائی ختم کرن دی بہت کوشش کیتی پر کامیاب نہیں ہوئے۔ اس وچ ماں سندری جی نے جو اس ویلے دلی وچ رہندی سی، بھائی منی سنگھ جی نوں دربار صاحب، شری امرتسر صاحب جی وچ مکھ گرنتھی (مہاپروہت) دے روپ وچ تعینات کرکے اس جھگڑے نوں مٹاؤن لئی امرتسر بھیجیا۔
انھاننے امرتسر پہنچ کے دوناں گٹاں دے جھگڑے نوں روکیا اتے انھاننوں پرامرش دتا کہ اوہ آپس وچ وچار ومرش لئی سہمت ہو جان۔ انھاننے کاغذ دی دو پرچیاں بنائیاں۔ اک اتے تتّ خالصہ دا نارا ‘واہگرو جی دا خالصہ، واہگرو جی دی فتح’ اتے دوجی اتے تتھاکتھت بندئی خالصہ ولوں اوہناں دی نشانی دے روپ وچ نارا لکھیا ‘فتح درشن’۔ شرط ایہہ ٹھہرائی گئی کہ دوناں پرچیاں نوں اک ہی سماں شری دربار صاحب جی دے سروور وچ ڈبو دتا جاوے۔ جو ررچی پانی وچ ڈبی رہِ جاوے، اوہ اپنے آپ نوں ختم کرکے دوجی پارٹی وچ مل جان۔
دوناں گٹاں نے ایہہ تجویز قبول کر لیا جدوں پرچیاں پانی وچ ڈبو دتی گئیاں تاں کجھ سماں دی اڈیک دے بعد ‘واہگرو جی دا خالصہ، واہگرو دی فتح’ والی پرچی پانی دی سطح اتے ابھر آئی۔ اسلئی تتّ خالصے دے پکھ وچ جت دی اعلان کیتی گئی ۔
مغل حکومت دیاں سکھاں دے متعلق ناکام پالیسیاں
سودھوجدوں تتھاکتھت بندئی اتے تتّ خالصہ وچ ایکتا قائم ہو گئی تاں اوہ اپنے آپ نوں پھیر لامبدھّ کرن لگے۔ انھاننے دربار صاحب نوں مرکز مان کے اتھے اپنی فوجی سرگرمیاں شروع کر دتیا۔ حکومت نوں اس گل دی چنتا ستان لگی کہ کتے سکھ پھیر کوئی نواں تحریک نہ چلان جو اوہناں دی سوتنترتا لڑائی ہووے۔ ات: سماں رہندے ایہناں دا دمن کرنا چاہیدا اے۔ اویں تاں اوہ سکھاں دی طاقت کشین کرن وچ کئی کوشش کر چکے سن۔ پہلاں شستربند سکھ جواناں نوں اپنی فوج وچ بھرتی کر لیا سی، دوسریاں نوں بھتا دیکے اکرمک کر دتا سی اتے باقی راجپتانے جاکے مقامی فوج وچ بھرتی ہو گئے سن۔
ات: اوہناں دی نظر وچ ہن اتپات کرن یوگ کوئی باقی نہیں بچیا سی۔ پر نویں پریحالات وچ سکھ جوان متحد ہوکے بہت سارے چھوٹے–چھوٹے گروہاں وچ وچرن کر راے سن۔ سکھاں دا گروہاں وچ گھمنا مغل ستادھریاں نوں اک اکھ نہیں بھاندا، اوہ سکھاں دی موجودگی نوں ہی مٹا دین دا ہدف لئی بیٹھے سن۔ ات: اوہ لوک گورنر عبدالصمد خان نوں وار–وار امرتسر نگر اتے حملہ کرن دی پریرنا دے راے سن۔ جدوں کہ عبدالصمد نوں احساس ہو چکیا سی کہ اجیہا کرن ولوں پھیر گھر–لڑائی چھڑ جاوے گی کیونکہ سکھاں نے بدلہ لئی بناں نہیں رہنا۔
جیکر اک وار گھر–لڑائی شروع ہو گئی تاں پورے صوبہ وچ پھیر انتشار پھیل جاوے گی اتے قنون انتظام چھنّ–بھنّ ہون وچ ذرا وی دیر نہیں لگیگی۔ دربار صاحب وچ بھائی منی سنگھ جی نے گرو مریادا شروع کرن وچ سفلتا حاصل کر لئی سی۔ ات: اوہ ہر اک پل سکھی پرچار وچ لگاؤن لگے سن۔ اوہناں دے پرچار دے اثر وچ آکے کئیاں جواناں نے امرت دھارن کرکے کیساں والا نیارا سوروپ دھارن کر لیا، جسدے نال کیسری اتے نیلی پگڑیاں والے جواناں دے گروہ وکھائی دین لگے۔ ایہناں جواناں وچ موہکم سنگھ نامک جوان وی سی جو اوہناں دناں بھائی منی سنگھ جی ولوں پریرنا پاکے سنگھ سجّ گیا سی۔
اوہ جوان امرتسر دے پنڈ اوہری دے نواسی چوہڑمل دا چھوٹا پتّ سی۔ اسدا وڈا بھرا رامجی مل مخالف وچاراں والا انسان سی، اسنوں سکھاں ولوں دویش سی۔ بھراواں دے ونڈ وچ رائے جی مل نے ٹنڈاسر گرام والا پھلاں دا باغ ہتھیا لیا سی۔ موہکم سنگھ نے اپنے جتھے لئی کجھ پھل بھرا ولوں منگے پر اسنے دین ولوں صاف مناہی کر دتی اتے کیہا– میں بغیچے دے پھل سکھاں نوں دیکے انھاننوں پلیت اتے اپوتر نہیں کرنا چاہندا۔ بس پھر کی سی، جواناں دا ایہہ دل اس بھاری بے عزتی نوں صحن نہیں کر پایا اتے انھاننے بلپوروک پھل توڑ لئے اتے کیہا– جا ! جو کجھ کرنا اے، کر لینا۔
اس اتے رامجی مل سدھا لاہور گیا اتے اتھے اتے گورنر عبدالصمد خان نوں ملیا۔ اسنے گل نوں بہت ودھا–چڑھیا کے دسیا اتے سرکار نوں سکھاں دا دمن کرن دا آگرہ کیتا اتے کئی وار دے دباء وی پائے، جیکر سرکار ساڈی رکھیا کرن وچ ااہل اے تاں اسیں لگان نہیں دیوانگے، اتادِ۔ عبدالصمد خان نے ویساکھی نوں پرو دے مدینجر رکھکے اک وڈا سکیم دے دوران لاہور ولوں شاہی لشکر امرتسر نوں گھیرن لئی بھیج دتا جسدے نال اتھے آئے سارے درشنارتھی وی دھر لئے جان اتے سکھاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا جاوے۔
اسلم خان دی اگوائی وچ وڈی گنتی وچ فوج نے ویساکھی پرو اتے امرتسر نوں گھیر لیا۔ پرو دے کاری دور دراز ولوں سکھ سملین وچ حصہ لین لئی آئے ہوئے سن۔ ات: دوناں پکھاں وچ گھماسان لڑائی ہوئی۔ مغل فوج نے پنج دن تک نگر نوں گھیرے رکھیا۔ اخیر وچ سکھاں نے ‘کرو جاں مرو’ دا کھیل شروع کر دتا۔ استوں مغل فوج دے پیر اکھڑ گئے اتے اوہناں دا ساتھی پٹی کھیتر دے چودھری دا دیوان کھجانچی ہرما ماریا گیا اتے آپ دیوا زخمی سمت وچ رنکھیتر ولوں بھاجّ گیا۔
سپہ سالار اسلم وی بری طرحاں ہار ہوکے لاہور پرط گیا۔ اس فتح نے سنگھا دے ساہس نوں ہور ودھا دتا، اوہ سوعدہ لگے جیکر ایکتا اتے منوبل ولوں ویری دا سامنا کیتا جاوے تاں کی نہیں کیتا جا سکدا۔ اس فتح نے جتھے سرکاری لشکر دی قمر توڑ دتی اتھے ہی سکھاں دے ہتھ بہت سارے گھوڑے اتے استر–شستر لگے۔ لاہور دے گورنر عبدل صمد خان اس ہار دی بے عزتی نوں صحن نہیں کر سکیا۔ اسنے سکھاں نوں روندھ پاؤن دی کجھ نویں یوجناواں بنائیاں اتے اسدے دوران کجھ خاص تھلے لکھے حکم جاری کر دتے–
- . جنہاں لوکاں نوں بندہ سنگھ دے ویلے اسدے فوجیاں ولوں کسے وی پرکار دی نقصان چکنی پئی اے، اوہ اپنے داعوے مقامی فوجداراں دے ساہمنے پیش کرن۔ حکومت اوہناں دے داعویاں دے بدلے وچ سکھاں دی جائداد قرق کرکے اتے نیلام کرکے سارے معاوضے پورے کریگی۔
- . جو لوک اس ویلے "ناگرکاں دی قتل" دے دوشی پائے جان تاں اوہناں اتے "مقدمہ" چلایا جاویگا۔
- . جس ہندو پروار دا کوئی میمبر "سکھ" بندا اے تاں اسدے ماں–باپ نوں دنڈت کیتا جاویگا۔
اپروکت ادھیادیساں دا ڈھنڈھورا پنڈ–پنڈ وچ کرا دتا۔ بس پھر کی سی، لالچی لوکاں نے سکھاں دیاں زمیناں اتے اوہناں دی جائداد ہتھیان دے وچار ولوں ہزاراں داعوے اتے مقدمے مقامی فوجداراں دے کول پیش کر دتے۔
اجیہا کوئی سکھ پروار نہیں بچیا، جس اتے دو چار داعویاں دا پرچہ داخل نہ کیتا گیا ہووے۔ اس ویلے سکھاں دی سنن والا کوئی نہیں سی۔ اندھی حکومت نے جھوٹھی گواہی دے بنیاد اتے سارے سکھاں دی کھیتی باڑی ضبط کر لئی اتے کوڑیاں دے مطلب جائداد نیلام کر دتی۔ معاوضہ پورا نہیں ہون اتے گھر دا سامان اتے مویشی کھوہ لئے۔ کئی سکھاں نوں جھوٹھے قتلاں دے الزام وچ بندی بنا لیا۔ جنہاں سہجدھاری سکھاں دے بیٹے کیشادھری سکھ بنے سن۔ اوہناں دی بے عزتی کیتی گئی اتے انھاننوں دنڈت وی کیتا گیا۔
اسدے علاوہ جو سکھ سرکاری فوج وچ بھرتی کیتے گئے سن، انھاننوں دور دراز سیماورتی کھیتراں وچ تعیناتی لئی بھیج دتا گیا۔ جنہاں بزرگ نہنگاں نوں بھتا دیکے کسے پرکار دیاں تحریکاں وچ حصہ نہیں لین لئی کیہا گیا سی، اوہناں دا بھتا ختم کر دتا گیا اتے جنہاں سکھاں نوں لگان معافی دا وعدہ کرکے کھیتی کرن لئی پروتساہت کیتا گیا سی، اوہناں دی زمین کھوہ لئی گئی۔
جدوں بہت سارے بندی بنائے گئے ہور سنگھاں دی قتل کر دتی گئی اتے کئیاں نوں یاتناواں دیکے اسلام قبول کرن اتے مجبور کیتا گیا تاں متاثر سکھ پرواراں نے ترنت راجپوتاناں دے نریشاں دے کول نوکری کر راے اپنے نکٹورتی جواناں نوں اطلاع بھیجی کہ اوہ ترنت اپنے ماں باپ اتے پرواراں دی سرکھیا لئی کوئی بہتر کارواہی کرن۔ ایہہ دکھانت اطلاع سندے ہی سارے سکھ فوجیاں نے چھٹی اتے تیاگ پتر دیکے اپنے گھراں دی رستا لئی۔
انھاننے ملکے اگلے خطریاں ولوں کھیڈن دے لئی، پورے پنجاب صوبہ وچ گورلا لڑائی دے سہارے سنتاپ پھیلان دا فیصلہ لیا اتے رستے وچ مہاراجہ اعلیٰ سنگھ دے کول آکے اپنی داستان سنائی۔ اس اتے سردار اعلیٰ سنگھ جی نے انھاننوں طاقت مطابق استر–شستر اتے پیسہ اتادِ دیکے آشوسن دتا کہ اوہ ہمیشاں اوہناں دے نال ہن اتے سماں سمینتے ہر پرکار دا تعاون دتا جاندا راے گا۔ بس پھر کی سی ؟
اوہ گروہی روپ وچ امرتسر پہنچن لئی چل پئے، پر پرحکمرانی نوں سماں رہندے اوہناں دے آؤن دا خبراں مل گیا۔ اوہ ویاس ندی پار نہیں کر سکن، اسلئی حکومت نے مکھ ندھاراں اتے کڑے پہرے بٹھا دتے۔ پر سکھاں نے چھوٹے–چھوٹے گروہاں وچ آکے اپل کھیتراں ولوں ندی پار کر لئی اتے اوہ نردھارت ہدف نوں لے کے وکھرے–وکھرے کھیتراں وچ اپنے شترواں اتے ٹٹ پئے۔ سارے سکھ ایکتا دے نیم وچ ہندے ہوئے وی 100 اتے 200 جواناں دیاں ٹکڑیاں وچ گورلا لڑائی لڑن لگے، اسلئی ایہہ لوک شاہی لشکر دیاں جھڑپاں ولوں بچن لئی گھنے وناں نوں اپنا سہارا تھاں بناؤندے۔
شاہی لشکر نے ایشوریا دا جیون جیا ہویا ہندا سی، اوہ لوک بناں زریعاں دے جھاڑیدار کانٹیاں (کنڈیاں) والے جنگلاں وچ وڑن دا ساہس نہیں کر پاندے۔ جیکر کسے مغل فوجی ٹکڑی نے سکھاں دا پچھا کیتا تاں اوہ بری طرحاں ٹھکی۔ اسدا کارن ایہہ سی کہ سکھ مقامی کھیتر دی جغرافیائی حالت ولوں واقف ہندے اتے اوہ جھاڑیاں وچ لکّ کے اکھوں اوجھل ہو جاندے۔ جدوں ویری اوہناں دا پچھا کردا ہویا اکلا پے جاندا تاں اوہ پھر ولوں ویری اتے حملہ کر دندے۔ اس پرکار گھن جنگلاں وچ سرکاری فوج جھانسے وچ پھس کے ماری جاندی۔ ہولی–ہولی سکھ گورلا اکایاں نے گھن وناں دے اندر اپنے مستقل اڈے بنا لئے اتے اوہ اوہناں لوکاں نوں چن–چن کر موت دے گھاٹ اتاردے۔ جنہاں نے اوہناں دے گھر–بار نلام کروائے سن اتے خریدے سن۔
اسدے علاوہ اوہناں سارے سرکاری اہلکاراں نوں ختم کر دتا جنہاں نے اوہناں دے کسے پیارے انسان نوں یاتناواں دتیاں سن اتے بندی بنا کے موت دنڈ دتا سی۔ اس گھماسان وچ پورے پنجاب صوبہ وچ ہل چل مچّ گئی۔ بہت سارے ڈرپوکاں نے آپ ہی بہت سارے سکھاں دی جائداد واپس پرتیا دتی۔ اس گھر–لڑائی ولوں جتھے سرکاری تنتر چھنّ–بھنّ ہویا، اتھے ہی قنون انتظام است–مصروف ہو گئی۔ اس ویلے دا منافع چکدے ہوئے کئی سماج ورتکنیک تتّ لٹمار کرن نکل پئے۔ جس کارن عامَ لوگاں وچ اسرکھیا دی بھاونا ودھدی ہی چلی گئی۔
پنڈ–دیہاتاں وچ اندھکار ہندے ہی مقامی لوک اپنے ولوں بنائی گئی سمتییاں ولوں اپنے–اپنے پنڈ دی سرکھیا لئی پہرہ دندے۔ پر اوہ وڈے پیمانے اتے ہون والے آکرمناں دے ساہمنے ٹک نہیں پاندے۔ جدوں تک سرکاری مدد اوہناں تک پجدی۔ آکرمن کاری اپنا کم کرکے امورت ہو جاندے۔ دوجے پاسے مغل فوج دا منوبل وی ہر روز دے خون خرابے وچ ٹٹ چکیا سی۔
اوہ وی کسے نہ کسے روپ وچ شترقی چاہندے سن کیونکہ نت انھاننوں وی جان–مال دوناں پرکار دا بھاری نقصان چکنا پیندا سی۔ اس انتشار بھرے ماحول وچ وپار اتے کھیتی باڑی اتے بہت بھیڑا اثر پیا۔ ستھان–ستھان اتے کھادء پدمعنےآں دا انہوند دیکھن نوں ملن لگا۔ ادور ورگی حالت چارے پاسے وکھائی دین لگی۔ سرکاری خزانے خالی ہون لگے۔ کتے ولوں وی لگان اتادِ حاصل ہون دا امکان ختم ہون لگی کیونکہ لوک سنتاپ دے ڈر ولوں کھیتی–باڑی چھڈکے صوبہ ولوں پلائن کرن وچ ہی اپنا بھلا دیکھن لگے۔
جدوں گورنر عبدالصمد خان نوں اپنی پالیسیاں بری طرحاں ناکام ہندی وکھائی دین لگیاں تاں اوہ پھر ولوں شترقی قائم کرن لئی سکھاں نوں منان لئی جتن کرن لگا۔ اسنے سارے سکھاں دے خلاف جاری حکم واپس لے لئے اتے امرتسر وچ دربار صاحب دے درشناں اتے لگیا پرتیبندھ وی ہٹا لیا اتے اعلان کر دتا کہ عام سکھ شہری اکو جہے روپ وچ کھیتی باڑی وغیرہ دے کم کردے ہوئے ابھے (نڈر) ہوکے رہِ سکدے ہن۔
ایہہ مغل اہلکاران دی بہت وڈی ہار سی پر ہن بہت دیر ہو چکی سی۔ سکھاں دا مغلاں ولوں یعقین اٹھ گیا سی۔ اوہ ہن کسے جھانسے وچ نہیں آؤنا چاہندے سن اتے انھاننے جیون جین دی نویں راہاں چن لئیاں سن۔ ہن اوہناں دا ہدف ستا حصول دا سی۔ اوہ ہن کسے آزاد کھیتر وچ اپنا سامراج قائم کرنا چاہندے سن۔ انھاننوں اپنے گرو دے وعدہ یاد آؤن لگے سن کہ اک سماں آویگا جدوں سکھ اپنی قسمت دے آپ مالک ہونگے، اسلئی ہر اک سکھ جوان گنگناندا سی– ‘راج کریگا خالصہ، عاقی راے نہ کوئے’۔
نویں حالات وچ سکھ جواناں نے اپنے ہتھیار نہیں تیاگے۔ اوہ تاں پکے سپاہی بنن چکے سن صرف سماں دا منافع چکن لئی اتپات کرنا تیاگ دتا اتے پھر ولوں اپنے مرکزی ستھان شری امرتسر صاحب جی وچ اکٹھے ہون لگے۔ اس وچ بہت سارے مغلاں ولوں ستائے گئے جوان کیسدھاری بنکے ایہناں سکھ فوجی ٹکڑیاں دے میمبر بنن چکے سن۔ جدوں شستربند سکھ جواناں دے قافلے ہتھیار سٹن اتے رضا مندی نہیں کر پائے تاں پرحکمرانی نے دوہری پالیسی بنائی۔ اس پالیسی دے دوران شانتیپرء سکھ ناگرکاں نوں کسے وی پرکار ولوں ستایا نہیں جاویگا، صرف اگروادی شستردھاری جواناں دے کاپھلوں دا ہی دمن کیتا جاویگا۔
پر اس سرکاری پالیسی اتے کوئی سکھ یعقین کرن نوں تیار نہیں سی۔ انھاننوں پتہ سی کہ ایہناں ستادھاریاں دا کوئی دین–دھرم نہیں اے۔ اوہ لوک پل–پل اپنی گل نوں خود ہی کٹّ کے جھوٹھی ثابت کر دندے ہن یانِ تھک کے چٹدے ہن اتے ایہناں دے وعدے صرف چھلاوا بھر ہی ہن۔ ات: سکھ جواناں دے کاپھلوں نے اپنی طاقت ودھاؤن لئی کئی جیلاں توڑ دتیاں اتے اتھے قید سارے بندیاں نوں اپنا ساتھی بنا لیا۔ قیدیاں دیاں سوچناواں دے بنیاد اتے انھاننے سارے ہندو اتے مسلمان سرکاری ادھیکاریاں اتے حملے شروع کر دتے جو کہ ظلم کرن وچ اگلی پنکتیاں وچ سن۔
سکھاں دی اس پرکار دی کارواہی ولوں تنگ آکے مغل بادشاہ محمد شاہ نے پنجاب دے گورنر عبدالصمد خان نوں کمزور حکمران جان کے منتقل کرکے ملتان صوبہ وچ بھیج دتا اتے اسدے تھاں اتے پنجاب دا نواں گورنر اسدے پتّ زکریا خان نوں تعینات کیتا۔ اسدی تعیناتی سن 1726 وچ ہوئی۔ ایہہ اپنے پیؤ توں وی بوہتا کٹھور اتے ظالم سی۔