زکریا خان تے سکھ
زکریا خان (موت:1745ء) 18ویں صدی دے پہلے ادھ دوران مغل راج ولوں لہور دا گورنر سی ۔
بھائی تارہ سنگھ واں سودھو
سن 1726 عیسوی وچ عبدالصمد خان دے پتر خان بہادر زکریا خان نے پنجاب صوبہ دے گورنر دا عہدہ سمبھالیا اتے اسنے لاہور وچ سکھاں دے خلاف دمنچکر دی کارواہی کرن دی اعلان کر دتی۔ اوہناں دناں ضلع امرتسر تحصیل ترنتارن دے نوشہرے کھیتر دے پنڈ ‘واں’ وچ بھائی تارہ سنگھ نہنگ رہندے سن۔
انھاننے اپنا اک آشرم بنا رکھیا سی، جتھے اوہ مسافراں دی لنگر (نشلک غذا) ولوں نسبیکار سیوا کردے سن، اوہناں دے بہت سارے کھیت سن۔ اوہ کھیتی باڑی ولوں ہون والی کمائی مہمان آدر اتے خرچ کردے سن۔ ایہناں دے پوروجاں نے شری گرو گوبند سنگھ جی دے ویلے سکھی دھارن کیتی سی اتے اوہناں دی چھترچھایا وچ امرت دھارن کیتا سی اتے گرودیو جی دے نال کئی لڑائیاں وچ حصہ لیا سی۔ بھائی تارہ سنگھ دا جم سن 1702 عیسوی وچ شری گرداس سنگھ دے اتھے ہویا۔ بھائی تارہ سنگھ جی نے آپ سن 1722 عیسوی وچ بھائی منی سنگھ جی ولوں امرت دھارن کیتا سی۔ اوہ بہمکھی باصلاحیت سن۔
اوہناں دی شخصیت مدھربھاشی، اجول چال چلن اتے مریادا پالک سن۔ اتھے ہی تسی اک جودھا اتے وکھرے پرکار دے استر–شستر چلان وچ نپن اتے چنگے گھڑسوار وی سن۔ سبھ توں وڈی گل تاں ایہہ سی کہ اوہ گروبانی دے رسیا اتے بھجن بندگی وچ مصروف رہندے سن۔ اوہناں دے آشرم وچ سکھاں دا آؤنا–جاؤنا ہمیشاں بنیا رہندا سی۔ اوہ سارے پرانیماتر دی نشکام سیوا وچ یعقین رکھدے سن۔ بدلدی ہوئی سیاسی حالات وچ مقامی ہندو چودھری ساہبرائے نے اپنے کھیتر وچ سکھاں دے اس اڈے نوں اپنے لئی اک چیلنج منیا۔ ات: اوہ بناں کارن سکھاں ولوں ایرکھا کرن لگا۔
اس دویش بھاونا وچ اسنے سکھاں نوں ویاکل کرنا شروع کر دتا۔ اوہ اکثر سکھاں دے کھیتاں وچ اپنے گھوڑے اتے مویشی چرن بھیج دندا۔ اس پرکار سکھاں دی کھیتی برباد ہو جاندی۔ اس گل نوں بھائی تارہ سنگھ دے نیترتو وچ مقامی سکھ کساناں نے چکیا۔ اس اتے چودھری صاحب رائے نے سکھاں نوں دھمکی دتی اتے کیہا کہ میری کرپا ولوں ہی تسی اتھے بسے ہوئے ہو، نہیں تاں کدوں دے شاہی فوج دی گشتی ٹکڑیاں دے ہتھاں پھڑ لئی جاندے اتے توسی لوکاں اتے باغی ہون دا الزام لگاکے تہاڈی قتل کر دتی جاندی۔
جواب وچ سنگھاں نے کیہا– اسیں لوک اپنے بلبوتے اتے پربھو بھروسے رہندے ہاں، اس وچ تینوں اپکار وکھاؤن دی لوڑ نہیں اے۔ چودھری نے اہں مطلب وچ آکے کیہا– میرے کول رسے نہیں ہن، میں مویشیاں اتے گھوڑیاں نوں بنھ کے رکھاں، اسلئی تہاڈے والاں نوں کٹکے اسدے رسے بناوانگا پھر پشواں نوں تبولے وچ بندھانگا۔
ایہہ کٹاکش سکھاں دے دل نوں چیر گیا، انھاننے ساہبرائے چودھری نوں اوہناں دے گھر ولوں چلدے ویلے ایہہ چیلنج دتی۔ اچھا ! اس وار توں ساڈے کھیت وچ گھوڑے کھلے چھڈکے تاں ویکھ، اسیں تینوں دو–دو ہتھ دکھاوانگے اتے تہاڈا گھمنڈ ٹھیک کر دیوانگے۔ اس گھٹنا دے بعد بھائی تارہ سنگھ جی نے سارے کھیتر دے سنگھاں دی اک سبھا بلائی اتے چودھری دیاں کرتوتاں اتے گمبھیرتا ولوں وچارومرش ہویا۔ اس سبھا وچ لگبھگ پنجاہ سنگھاں نے حصہ لیا۔ سارے سکھاں دا کہنا سی– ‘ہتھا باج قراریا ویری متّ نہ ہوئے’ مطلب طاقت سنتلن دے بناں امن کدے وی قائم نہیں ہو سکدا۔
ساریاں نے مشورہ دتا کہ سانوں وی بدلے وچ کڑے قدم چکن چاہیدے ہن۔ اس اتے سردار امر سنگھ اتے بگھیل سنگھ نے اس کم نوں کرن دی ذمہ واری اپنے اتے لے لئی۔ ایہناں نے اک سکیم بنائی۔ چودھری اپنی عادتاں دے مطابق جویں ہی ساڈے کھیتاں وچ گھوڑے اتے مویشی چرن بھیجے، انھاننوں پھڑ لیا جاوے اتے گھوڑیاں نوں دور کسے دھن وان انسان دے کول ویچ دتا جاوے۔ ایہہ شبھ موقع انھاننوں جلدی ہی مل گیا۔ اک دن چودھری ساہبرائے نے اپنے سبھاء مطابق مویشی اتے گھوڑے سکھاں دے کھیتاں وچ چرن بھیج دتے۔
پشواں نے کنک دی کھیتی برباد کر دتی۔ اس اتے سکھاں نے گھوڑیاں نوں تاں پھڑ لیا اتے مویشیاں نوں کٹّ–کٹّ کے بھگا دتا۔ اس اتے ساہبرائے نے گھمڈ وچ اپنے لٹھردھریاں دی فوج لے کے سکھاں دے نال لڑن چلا آیا۔ پہلاں ہی ولوں چیتن سکھاں نے اسدے سارے لٹھدھریاں نوں دھمکیا کے بھجا دتا اتے صاحبَ رائے نوں پھڑ کے اتھے ہی کھیتاں وچ پٹک کے خوب تومب کیتی اتے اوہناں نوں پچھیا کہ ہن دسّ، ساڈے کیش کون کٹن دی صلاحیت رکھدا اے۔ اس تومب نوں چودھری صاحب نے اپنی بہت وڈی بے عزتی سمجھی، سکھاں نے اسدے گھوڑے وی نہیں لوٹائے (پرتیائے) اتے اسنوں کہہ دتا کہ کھیتاں دی توڑ دے روپ وچ گھوڑے ساڈے ہوئے۔
ایہہ گھوڑے سردار امر سنگھ نے لکھبیر سنگھ نوں سونپ دتے۔ انھاننے ایہہ گھوڑے پٹیالے دے سردار اعلیٰ سنگھ نوں ویچ دتے اتے اوہ دھنراشِ بھائی تارہ سنگھ دے کوش وچ پا دتی اتے اوہناں دے استر–شستر خرید لئے۔ چودھری ساہبرائے بے عزتی دا بدلہ لین لئی پٹی کھیتر دے سپہ سالار جعفربیگ دے کول اپنی دہائی لے کے گیا۔ اسنے پوری تیاری دے نال 200 جواناں دے نال بھائی تارہ سنگھ دے آشرم اتے حملہ کر دتا۔
حملے لئی سویرے دا سماں مقررہ کیتا گیا تاکہ سکھاں نوں سہج وچ دبوچ لیا جاوے پر سکھ چیتن سن۔ اوہ ہمیشاں مورچے وچ رہندے سن۔ اس ویلے سردار بگھیل سنگھ شوچ اسنان دے بعد جنگل لئی جا راے سن کہ ادوں انھاننے گھوڑیاں دیاں ٹاپاں دی آواز سنی۔ دھندھلے روشنی وچ انھاننے جاپھربیگ دے سپاہیاں نوں للکاریا اتے اچی آواز وچ جیگھوش کردے ہوئے ویری اتے اپنی تلوار ولوں ٹٹ پئے۔ بس پھر کی سی، ویری فوج نے گولیاں چلانیاں شروع کر دتیاں۔ بھائی تارہ سنگھ دے آشرم وچ وراجمان سارے سکھ یودھاواں نے اپنے–اپنے استر شستر چکے اتے سردار بگھیل سنگھ دی مدد نوں دوڑ پئے۔ شترواں نوں انھے وڈے مقابلے دی آس نہیں سی۔
زکریا خان اتے سکھ سودھو
اوہ تاں اپنی گنتی دے زور اتے سہج ہی فتح حصول دی کامنا کر راے سن۔ ایہہ کھیتر سکھاں دا سی۔ ات: جتھے لڑائی شروع ہوئی، اس باغ دے رکھاں دی آڑ لیکر سنگھ لڑن لگے اتے اچے آواز وچ ‘جو بولے سو نہال، ست شری اکال’ دا نارا بلند کرن لگے۔ اس جیکارے دی غرض ولوں ویری فوج وچ ڈر دی لہر دوڑ گئی۔ اوہناں دا ساہس ٹٹ گیا۔ اوہ دفاعی لڑائی لڑن لگے۔ اس ویلے سکھاں نے اپنے پراناں دی باجی لگا دتی۔ اپنی تلواراں ولوں بہت سارے شاہی سپاہیاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔
ویری فوج دیاں بندوقاں دی گولیاں اندھکار دے کارن بیکار گئیاں۔ جدوں سورج پرا ادئے ہویا تاں ویری فوج دا بھاری جانی نقصان ہو چکیا سی۔ اوہ اپنے لوکاں دے شواں دے ڈھیر نوں ویکھکے جان بچا کے بھجن وچ ہی اپنی بھلائی سمجھن لگے۔ اس پرکار شاہی فوج صبر چھڈکے پچھے ہٹن لگی اتے پھر پٹھّ دکھا کے بھاجّ گئی۔ اس وچ سردار بگھیل سنگھ بہت سارے گھاواں دے کارن شریر تیاگ کے گرو چرناں وچ جا وراجے۔ ویری پکھ وچ جعفر بیگ دے دو بھتیجے اتے اک ہور سپاہی مارے گئے۔ بہت سپاہی زخمی ہوئے۔
اس لڑائی دے بعد سکھاں نے تجربہ لگایا کہ پرحکمرانی اپنی ہار دا بدلہ لئی بناں نہیں راے گا۔ ات: ہن کسے وڈی لڑائی ہون دا امکان ودھ گئیا اے، اتھے ہی سکھ سمدائے وچ آتمیعقین دی لہر دوڑ گئی کہ جیکر اسیں متحد ہوکے ویری دا سامنا کریئے تاں کی کجھ نہیں کر سکدے ؟ جعفر بیگ ہار دی غلطی دے کارن ترنت لاہور نگر گیا اتے اتھے گورنر جکریاکھان ولوں ملیا اتے اسنوں سکھاں دی تکنیک ہوئی طاقت نوں بہت ودھا چڑھیا کے ذکر کیتا، جنوں سنکے زکریا خان نے کرودھ وچ آکے سکھاں دے دمن لئی دو ہزار سپاہی اتے استر–شستراں دا بھنڈار دندے ہوئے کیہا کہ– ‘میں ہن اس کھیتر وچ کسے سکھ نوں زندہ نہیں ویکھنا چاہندا’۔
بس پھر کی سی، فوج ہیرو سومنکھان دے نیترتو وچ شاہی فوج نے بھائی تارہ سنگھ دے باڑے اتے حملہ کرن لئی پرستھان کر دتا۔ ایہہ اطلاع لاہور دے سہجدھاری سکھاں نے ترنت بھائی جی نوں بھیج دتی اتے اوہناں نوں انخلاف کیتا کہ تسی کجھ دناں لئی اپنا آشرم تیاگ کے کتے ہور چلے جاؤ۔ اس اتے بھائی جی نے اس سارے کھیتر دے سکھاں دی سبھا بلائی اتے بہت گمبھیرتا ولوں وچارومرش ہویا۔ سارے سکھاں نے لڑائی سماں لئی انھاننوں آشرم تیاگکے کتے گپتواس وچ جان لئی مشورہ دتا۔ اس اتے بھائی جی نے واک لیا۔ اس ویلے شبد اچارن ہویا–
اس دے متلبّ مطلب نوں پڑ کے بھائی تارہ سنگھ نے آشرم نوں تیاگن دا فیصلہ ملتوی کر دتا اتے شہید ہون دا درڑ نشچا کرکے آشرم دے باڑے وچ مورچابندی کرن وچ مصروف ہو گئے۔ انھاننوں کئی سکھاں نے سمجھاؤن دا جتن کیتا کہ سماں دی نازک پریحالات نوں مدینجر رکھدے ہوئے گورلا لڑائی دا سہارا لینا چاہیدا اے۔ اسیں انھے وڈا سینکبل دے ساہمنے ٹک نہیں سکاں گے۔ اس پرکار اتھے ہی ڈٹے رہنا آتم قتل دے سامان اے، پر اوہ آتمبل دے سہارے رکے راے۔ اوہناں دی مضبوطی ویکھکے 21 سنگھ وی اوہناں دے نال ہو لئے۔
باقی اپنی پالیسی دے مطابق گپتواس لئی چلے گئے۔ پٹی کھیتر دے جعفر بیگ دے ہار ہون اتے سنگھاں دے ہتھ بہت سارے استر–شستر اتے گھوڑے آئے سن، اوہ اس آفت دے ویلے بہت معاون سدھ ہون والے سن۔ بھائی تارہ سنگھ جی نے اپنے آشرم دے باڑے نوں قلعے دا روپ دتا۔ اتھے ہر اک پرکار دی رکھیا سامان جٹالی گئی۔ ہن ویری فوج دی اڈیک کرن لگے۔ اخیر وچ اڈیک ختم ہوئی، فوج نے 2000 دی وڈا گنتی وچ بھائی تارہ سنہ دے آشرم اتے سویرے دے ویلے حملہ کر ہی دتا۔ سنگھ اس ویلے بھلے ہی گنتی وچ آٹے وچ لون دے سامان سن، پر سارے شہید ہون لئی ططپر سن۔
اگے ولوں آکرمنریاں اتے سکھاں نے مورچے ولوں گولیاں داگنی شروع کر دتیاں، اگے دے جوان دھرتی اتے گرن لگے۔ گھماسان لڑائی ہوئی۔ مومنکھان نے ادوں بیگ نوں اگے بھیجیا۔ ادوں بیگ نوں اگے ودھدا ویکھ کے، سٹّ لگاکے بیٹھے ہوئے بھائی تارہ سنگھ جی نے اسدے منہ اتے بھالا دے ماریا۔ بیگ دے منہ ولوں خون دے پھوارے پھوٹ پئے۔ اوہ جلدی ہی پچھے مڑیا۔ پچھے کھڑے مومن خان نے ادوں بیگ تے وینگ کیتا، خان جی، پان کھا راے ہو ؟ ادوں بیگ نے مارے درد دے کیہا– سردار تارہ سنگھ اگے پان دے بیڑے ونڈ رہا اے۔ تسی وی اگے ودھ کے لے آؤ۔ اس وار مومن خان نے اپنے بھتیجے مراد خان نوں بھیجیا، جسدا سر سردار بھیم سنگھ نے کٹّ دتا۔ ہن مومن خان نے ساری فوج نوں سنگھاں اتے ہلاّ بولن دا حکم دتا۔
گولیاں ختم ہون اتے سنگھ مورچہ چھڈّ کے تلواراں لے کے میدان جنگ وچ کدّ پئے۔ سنگھاں نے مرن–مارن دی لڑائی کیتی۔ اس پرکار بھائی تارہ سنگھ نے کئیاں نوں ہمیشہ دی نیند سوا کے آپ وی شہیدی حاصل کیتی۔ جدوں رنزمین وچ سکھاں دے شواں دی گنتی کیتی گئی تاں اوہ صرف بائی سن جدوں کہ حملہ آور پکھ دے لگبھگ سو جوان مارے جا چکے سن اتے وڈی گنتی وچ زخمی سن۔
سکھاں ولوں شاہی خزانہ لٹنا سودھو
بھائی تارہ سنگھ ’واں’ پنڈ دے جتھے دی بہادری دے خبراں جدوں سارے سکھ جگت وچ پھیلے تاں سکھاں وچ اک نویں سپھوتری نے جم لیا، ہر اک سکھ آتم گرو ولوں جین لئی اپنے پراناں دی آہتی دین لئی ہمیشاں ططپر وکھائی دین لگے۔ گپتواس وچ جیون بتیت کر راے کئی سکھ ڈریکٹ استر–شستر دھارن کرکے چھوٹے–چھوٹے دلاں وچ وچرن کرن لگے۔ جو لوک گروہاں وچ دور–دراز دے کھیتراں وچ چلے گئے سن، اوہ پرط آئے۔ خاص طور اُتے راوی ندی دے ڈیلٹا کھیتر جسنوں مقامی بولی وچ کاہینونوالا دا ڈھابا کہندے سن۔
اتھے انگنت جتھیدار دربارا سنگھ دے نیترتو وچ بہت وڈی آبادی وچ سکھ جودھا اکٹھے ہوکے شبھ سماں دی ویکھ وچ سٹّ لگاؤن دے چکر وچ نواس کردے سن۔ دوجے پاسے سکھاں دی بہادری دیاں گاتھاواں سنکے پنجاب دے جوان جو مغلاں دے اتیاچاراں ولوں پیڑت سن، جلدی ہی امرت دھارن کرکے سکھاں دے جتھیاں وچ شامل ہون لگے۔ اس ویلے اس نوَ–یوکاں نوں استر شستراں لئی پیسے دی اتی لوڑ سی۔ ات: ایہناں دے جتھیدار دربارا سنگھ جی نے اک سکیم بنائی کہ سرکاری جائداد اتے خزانے لٹّ لئے جان۔ بس پھر کی سی، ایہناں جواناں نے مشہور قندھاری سوداگر مرلجا خان ولوں اوہ گھوڑے رستے وچ ہی کھوہ لئے جو اوہ مغل بادشاہ لئی دلی لے جا رہا سی۔
اس گورلا لڑائی ولوں بہت سارے شاہی فوجی وی مارے گئے۔ جدوں شاہی فوج نے ایہناں سکھاں دا پچھا کیتا تاں اوہ راوی ندی دے بیہڑاں وچ جا چھپے، سرکاری فوج اتھے پہنچن وچ اپنے آپ نوں ااہل پا رہی سی۔ جنہاں مغل سپاہیاں نے ایہناں دا پچھا کیتا، اوہ پرط کے نہیں آئے کیونکہ اوہ جنگلاں وچ کھوہ گئے اتے کنٹیلی جھاڑیاں وچ الجھ کے ویری دے جھانسے وچ پھس کے مارے گئے۔ کجھ دناں بعد ہی جتھیدار دربارا سنگھ جی دے دل نوں اطلاع ملی کہ چونڈا تھانے دے ولوں شاہی خزانہ، جو کہ لگان روپ وچ اکٹھا کیتا گیا اے، لاہور بھیجیا جا رہا اے۔
ترنت دل نے اس خزانے دے لٹن دی سکیم بنائی۔ انھاننے اک سرکھات کھیتر ویکھکے اتھے سٹّ لگاکے بیٹھ گئے، جویں ہی ویری فوج خزانے دے نال اتھے ولوں گجرن لگی، اکسمات اوہناں اتے سکھاں نے ہلاّ بول دتا۔ شاہی فوجی اس خون–خرابے لئی تیار نہیں سن، اوہ جلدی ہی جان بچاکے بھاجّ کھڑے ہوئے۔ اس پرکار بہت وڈی دھن راشی سکھاں دے ہتھ آ گئی۔ اس پرکار اوہناں دناں جتھیدار دربارا سنگھ جی نوں کاہینونوال دے چھمباں کھیتر وچ اوہناں دے گپتچر ولوں اطلاع دتی گئی کہ ملتانپر صوبہ ولوں دلی شاہی خزانہ بھیجیا جا رہا اے، جنوں سرکھیا حاصل کرن لئی اتھے دے گورنر عبدالصمد خان نے لاہور دے گورنر زکریا خان نوں لکھیا اے۔
ات: تسی خزانہ اڈان لئی تیار راے۔ بس پھر کی سی۔ دربارا سنگھ جی نے بہت سوجھ ولوں اک سکیم بنائی۔ اس سکیم نوں کریاونت کرن لئی اپنے جواناں نوں دو بھجیا وچ ونڈیا کر دتا۔ پہلاں دل نے خزانے دی سرکھیا کر راے سپاہیاں اتے ہلاّ بولنا اے، جدوں ورتکنیک دل بری حالت وچ آ جاوے تاں ترنت بھجن دا ناٹک کرنا اے۔ دوجے دل نے جدوں شاہی سپاہی پہلاں دل نوں ہار کرن لئی اوہناں دا پچھا کرن تاں اسی ویلے شبھ موقع ویکھ کے شاہی خزانہ لٹنا اے۔
اجیہا ہی کیتا گیا۔ جرنیلی سڑک اتے سکھ جودھا دو دلاں وچ ونڈیا ہوکے سٹّ لگا کے بیٹھ گئے۔ جدوں خزانے دے سرکھیاکرمی کول پہنچے تاں ایہناں نے اوہناں اتے اکسمات حملہ کر دتا اتے اچی آواز وچ جیکارے لگائے۔ جدوں مغل فوجی مقابلے لئی آمنے–ساہمنے ہوئی تاں سکھ اپنی پہلاں ولوں مقررہ پالیسی مطابق بھاجّ کھڑے ہوئے، ویری جھانسے وچ آ گیا، اوہ سکھاں دا پچھا کرن لگا۔ ادوں دوجے دل نے آکے سارا خزانہ کبجے وچ لیا اتے جنگلاں وچ خزانہ اپڑیا دتا۔ جدوں مغل فوجی واپس پرتے تاں انھاننوں اپنی بھلّ دا احساس ہویا۔
تدّ تک بہت دیر ہو چکی سی اتے اوہ سکھاں دے پہلے دل دا پچھا کردے ہوئے تھکّ ہار چکے سن اتے ہن اوہناں وچ گھنے جنگلاں وچ سکھاں دے پچھے جان دا ساہس نہیں سی۔ اس پرکار اس وار سکھاں دے ہتھ لگبھگ چار لکھ روپئے نقد لگے۔ اس پیسے ولوں سکھاں نے اپنے نوں جدید استراں–شستراں ولوں سسجت کر لیا اتے اپنا مڑقیام کرکے اپنے کم کھیتر نوں ودھا لیا۔ ہن سکھاں دے کول پیسے دا انہوند نہیں سی۔ ات: اوہ دین–دکھیاں اتے ضرورت منداں دی مدد وی کرن لگے۔ اس پرکار انھاننے آنڈھ–گوانڈھ دے پرانت–دیہاتاں دے لوکاں دا من جت لیا، جسدے نال انھاننوں نویں بھرتی وی ملن لگی۔
ہن سکھاں نے حکومت نوں معاشی نقصان پہنچان دی کئی ہور یوجناواں بناؤنی شروع کر دتیاں، جسدے نال سرکار دا دوالہ نکل جاوے اتے اوہ بری طرحاں ناکام ہوکے ڈگّ پئے۔ انج ہی ستادھری بوکھلائے ہوئے سن۔ اوہ وی سکھاں نوں ہمیشہ لئی ختم کرن دیاں یوجناواں بناؤن لگے سن۔ پر اوہناں دا کوئی وی اپاء کامیاب نہیں ہو رہا سی۔ اوہ ہر اک پرکار دی سرگرمیاں کر چکے سن۔ انھاننے سکھاں نوں باغی اعلان کرکے پھڑے گئے سکھاں نوں بہت بری یاتناواں دیکے شہید کیتا سی پر اجیہا کرن ولوں اوہ بہت بدنام ہوئے سن اتے ستادھاریاں دے اتیاچاراں دی گاتھاواں سنکے لوکاں دی ہمدردی سکھاں دے متعلق ودھدی ہی جا رہی سی۔
کجھ جوشیلے جوان اپنے آپ نوں سکھاں دے دلاں وچ ملان لئی لالائت رہن لگے سن۔ اوہ سماں ملدے ہی گھر ولوں بھاجّ کے سنگھ سجن لگے سن اتے اپنی بہادری دے جوہر وکھاؤن لئی کسے موقعے ملن دی ویکھ وچ رہن لگے سن۔ اجیاے وچ ایہہ جوان کجھ وی کر گجرن نوں تیار رہندے، بس انھاننوں تاں کسے مارگفلسفہ اتے نیترتو دی لوڑ ہی رہندی۔ اک دن ایہناں جواناں نوں اطلاع ملی کہ پرحکمرانی کساناں ولوں لگان اکٹھے کرکے لاہور پہنچان دی کوشش وچ لگا ہویا اے۔ بس پھر کی سی، انھاننے جتھیدار دربارا سنگھ جی نوں یعقین وچ لیا اتے اوہناں دی پردھانتا وچ یوجناواں بناکے مہم نوں نکل پئے۔
ادوں انھاننوں خبراں ملیا کہ قصور اتے چونیاں نگراں دا لگان صوبہ دی راجدھنی لاہور بھیجیا جا رہا اے۔ ایہناں جواناں نے سماں رہندے خزانے دے سنتریاں نوں رستے وچ ہی گھیر لیا اتے چھوٹی–چھوٹی جھڑپاں وچ ہی خزانہ لٹن وچ کامیاب ہو گئے۔ اس خزانے نوں لے کے کاچھا کھیتر وچ سرکھات ستھان اتے اپڑیا دتا۔ اس عمل ولوں پرحکمرانی دی نکّ وچ دم آ گیا۔ ستادھری وار–وار سوعدہ اتے مجبور ہو جاندے کہ سکھاں ولوں کس پرکار پچھا چھڑوایا جاوے اتے اوہناں توں نبڑیا جاوے۔
اک وار بھلّ ولوں سرکاری جائداد جانکے کشمیر ولوں دلی جا راے مال نوں رستے وچ سکھ جواناں نے لٹّ لیا، جدوں پتہ ہویا کہ ایہہ مال وپاری پرتاپچند سیالکوٹ والے دا اے تاں مال ترنت واپس پرتیا دتا گیا۔ اس مال وچ پشمینے دیاں شالاں اتے کمبل سن۔ شیت رتّ دے کارن ایہہ سارا مال اس ویلے آپ سکھاں نوں وی چاہیدی ہی سی، پر اس ویلے انھاننے وچار کیتا، اس کھوہیا–جھپٹی وچ غریب دی مار ہو جاوے گی جو کہ ساڈے آتمگرو اتے چال چلن دے خلاف اے۔ ات: انھاننے صرف اتے صرف ستادھاریاں نوں ناکام کرن ہیتُ ہی اپنی لڑائی نوں محدود رکھیا۔
زکریا خان نے حیدری جھنڈا لہرا کے لڑائی دا اعلان کیتا سودھو
جدوں سکھاں دے دمن دیاں پنجاب دے گورنر زکریا خان دیاں ساریاں پالیسیاں بری طرحاں ناکام ہو گئیاں تاں اسنے ہار کے سکھاں دے سرکار ورتکنیک لڑائی نوں کچلن لئی ‘جہاد’ یعنی دھرم لڑائی دا نارا دیکے سادھارن مسلمان جنتا نوں سکھاں دے خلاف اکسایا۔ میر مہر اللہ دی اگوائی وچ لاہور دی عیدگاہ وچ حیدری جھنڈا گاڑ دتا گیا۔
سارے پنجاب دے پنڈ دیہاتاں وچ کافراں دے خلاف بہت دھواندھار بھاشان ہوئے۔ جسدے نال پریرنا پاکے بلوچ اتے سید مغل اتے پٹھان، بھٹی اتے جاٹ، رنگڑ اتے راجپوت، تیلی، موچی، ڈوم، جلاہے، گزر، ڈوگرے اتے آرائی وغیرہ سارے پرکار دے مسلمان اس دھرم لڑائی وچ سکھاں دے خلاف لگبھگ اک لکھ دی گنتی وچ اکٹھے ہو گئے۔ سماں رہندے اس وڈی انسان تحریک دی اطلاع سکھاں نوں وی ملی۔ انھاننے بہت گمبھیرتا ولوں اس آفت دا سامنا کرن دی سکیم بنائی۔ لڑائی دے شروع وچ تاں اوہ دور–دراز دے وناں اتے پربتاں دیاں کندراواں وچ لکّ گئے سن۔
جدوں ویری پکھ اوہناں دا پچھا کردا ہویا تھکّ ہار گیا تاں اوہ کجھ سماں دے اصوبہ اکسمات ہی ظاہر ہوکے غازیاں اتے ٹٹ پئے اتے ہزاراں نوں جمپری اپڑیا دتا۔ انھاننے جہادیاں ولوں پرچر مقدار وچ لڑائی سامان اتے گھوڑے کھوہ لئے۔ مختصر وچ ایہہ کہ کچھ ہزار سکھاں نے لگبھگ اک لکھ مسلماناں نوں اس لڑائی وچ بری طرحاں پراست کر دتا۔ اس گورلا لڑائی وچ جدوں غازی سمبھلے تاں انھاننے وی سکھاں دا دور تک پچھا کیتا، پر اوہ کدوں ہتھ آؤن والے سن، اوہ مقامی جغرافیائی ہلاتاں ولوں بھلی طرح واقف ہون دے کارن جلدی ہی امورت ہو جاندے سن۔
ہن سکھاں نے اپنے آپ نوں بہت سارے گروہاں وچ ونڈ لیا۔ دن دے ویلے اوہ گھن وناں وچ لکّ جاندے اتے رات دے ویلے غازی فوج اتے حملہ کرکے اوہناں دے اتھے لٹمار مچاؤندے۔ اس پرکار سرکاری مدد حاصل غازی فوج ولوں کئی دناں تک چھوٹی–چھوٹی سکھاں دی مٹھبھیڑ ہندی رہندی۔ کدے غازی سکھاں دا پچھا کردے تاں کدے سکھ غازیاں دا پچھا کردے، اس پرکار لگبھگ دو مہینے بتیت ہو گئے۔ اک وار غازی فوج نے اک سکھاں دے قافلے نوں گھیر لیا اتے اسنوں بہت نقصان پہنچایا پر اس وچ وی کجھ اتھے ولوں نکل بھجن وچ کامیاب ہو گئے۔ انھاننے دوجے سکھ جتھیاں نوں اس ہار دی اطلاع دتی۔
اطلاع پاندے ہی اوہ جتھا لگبھگ 20 کوہ دی سفر کرکے سویرا ہون ولوں پہلاں بھیلووال نامک کھیتر وچ پہنچ گیا۔ اتھے ایہہ جیتو غازی، فتح دے جشناں دا سوپن ویکھدے ہوئے سوئے پئے سن۔ سکھاں نے انھاننوں اتھے ہی دبوچ لیا اتے ساریاں نوں موت دے گھاٹ اتار دتا۔ جو سمبھل گیا، اوہ سر اتے پیر رکھکے لاہور دی طرف بھاجّ گیا اتے جان بچا لے گیا، ورنہ سکھاں نے کسے نوں زندہ رہن نہیں دتا۔ اس لڑائی دے بعد مسلماناں دے سر ولوں جہاد دا بھوت اتر گیا اتے انھاننے حیدری دھوج نوں اگّ لگاکے پھر کدے غازی نہیں بنن دی قسم کھائی۔ اس فتح دی حصول اتے سکھاں دے ہتھ بہت وڈی آبادی وچ استر–شستر اتے گھوڑے ہتھ لگے۔
سنگھنیاں نے شاہی فوج دے چھکے چھڑائے سودھو
ضلع امرتسر گرام چونڈا وچ سردار بہادر سنگھ دے سپتر دا ویاہ سن 1727 عیسوی وچ رچیا گیا۔ مہماناں دا استقبال ہو رہا سی کہ کسے چغلخور نے انعام دے لالچ وچ گشتی فوجی ٹکڑی نوں اطلاع دتی کہ چونڈا گرام وچ اک ویاہ اتے دور–دوروں سکھ لوک آکے اکٹھے ہوئے ہن، ایہی موقع اے، انھاننوں دبوچ لیا جاوے پر گشتی فوجی ٹکڑی دے گھوڑیاں دے پیراں دی دھول اتے گرد نوں ویکھکے چیتن سارے سکھ سچیت ہوئے۔
انھاننے سماں رہندے ہی شستر سمبھالے اتے لڑائی لئی تیار ہوکے کھڑے ہو گئے پر وچار ہویا کہ ویاہ دا سماں اے، رکتپات اچھا نہیں، کی اچھا ہووے، جو سارے یودھاداری سنگھ کجھ سماں لئی جنگل وچ چلے جان۔ تدپشچات گرام دے مکھی اتھوا چودھری فوجی ٹکڑی نوں سمجھیا بجھیا کے کسے نہ کسے طرحاں واپس پرتیا دینگے۔ اجیہا ہی کیتا گیا۔ جدوں گشتی فوجی ٹکڑی اتھے پہنچی تاں انھاننوں اتھے کوئی وی کیسدھاری سکھ وکھائی نہیں دتا۔ پر انھاننوں پورا یعقین سی کہ انھاننوں جو اطلاع اوہناں دے گپتچر نے دتی اے، اوہ غلط نہیں ہو سکدی۔
ات: اوہ لوک حویلی دی تلاشی لئی زور دین لگے۔ اس اتے ستھانیئے چودھری نے کیہا کہ تہاڈا اک انسان اندر جاکے ویکھ سکدا اے، اندر کوئی پرکھ نہیں، صرف عورتاں ہی ہن۔ ایہہ سندے ہی سارے مغل فوجیاں نے کیہا– استوں اچھا ہور کہڑا سماں سانوں ملیگا، چلو عورتاں نوں ہی دبوچ لئیے اتے اوہ حویلی دے اندر وڑن دی کوشش کرن لگے۔ مغل فوجیاں دی بدنئتی ویکھکے اتھے چیتن کھڑی بجرگ عورتاں نے ترنت حویلی دے اندر دی جوان عورتاں (عورتاں، ناریاں) نوں اپنے ستیتو دی رکھیا لئی مر مٹن لئی راغب کیتا۔
بس پھر کی سی، اوہ ویرانگناواں گھریلو اوزار لے کے مورچہ بنا بیٹھیاں۔ ویاہ ہون دے کارن لگبھگ 60 عورتاں (عورتاں) دی گنتی سی۔ انھاننے اپنے ہتھاں وچ کلہاڑی، داتی، تنشا، سوٹے، کرپان اتادِ لیکے فوجیاں اتے اکٹھے ملکے وار کیتے۔ فوجیاں نوں اس گل دی کوئی آس نہیں سی۔ منٹاں وچ ہی کئی فوجی دھراتل اتے ڈگدے ہوئے پانی منگنے لگے۔ ایہہ ویکھکے عورتاں وچ منوبل جاگرت ہو گیا۔ انھاننے اپنی جان دی باجی لگاکے ویری اتے حملہ کر دتا۔ اس پرکار کئی فوجی اتھے ہی مارے گئے اتے باقی زخمی سمت وچ جان بچاکے اتھے ولوں بھاجّ کھڑے ہوئے۔
زکریا خان نے بادشاہ نوں سکھاں دی بہادری ولوں جانو کروایا سودھو
جہادیاں دی ہار دے بعد پنجاب دے گورنر نوں اپنے پیؤ عبدالصمد دی پالیسیاں بہتر جان پئیاں، اوہ سوچن لگا کہ سکھ لوک دمنچکر چلان ولوں ہور زیادہ پھلدے–پھولتے ہن۔ جیکر ایہناں نوں کسے کوٹپالیسی ولوں وس وچ کر لیا جاوے تاں ہو سکدا اے کہ پنجاب وچ پھیلی انتشار ختم ہو جاوے اتے سنتاپ اتے رکتپات ولوں راحتَ ملے۔ ات: اسنے بادشاہ نوں سکھاں دے نال لمبے جدوجہد لئی اتے جہادیاں دی ہوئی تومب، خراب حالت دا خبراں وی بھیجیا، اگلی نویں پالیسی لئی مشورہ منگیا اتے اپنے سیاستی وچار لکھ بھیجے کہ دمنچکر دے ستھان اتے کجھ لے–دے کے مستقل شترقی قائم کیتی جاوے۔
بادشاہ نے زکریا خان ولوں بھیجی گئی ساری سوچناواں نوں سارے درباریاں دے ساہمنے رکھیا، پر درباریاں نوں سکھاں دی بہادری اتے شکّ ہویا۔ اوہ ڈریکٹ نشان ویکھنا چاہندے سن۔ ات: اسدے سمادھان ہیتُ انھاننے کجھ بھنڈ لوک بلوائے جو پنجاب ولوں تعلقات رکھدے سن۔ انھاننوں کیہا گیا کہ اوہ لوک سکھاں دی بہادری اتے اوہناں دے جیون کردار دا چترن کرن۔ اس اتے بھنڈ لوکاں نے بادشاہ ولوں کیہا کہ حجور مورت چترن کردے سماں بہت ہی گستاخی اتے اوگیا بھرا وینگ ہو سکدا اے۔ ات: تسی اسدے لئی اگرم معافی بنتی قبول کرو۔ بادشاہ نے اوہناں دی گل قبول کر لئی۔
کجھ دناں دی تیاری دے بعد دلی دربار وچ اک خاص وڈا رنگ منچ اتے بھنڈ لوکاں نے اک خاص ڈرامے دا منچن کیتا۔ اک طرف وکھری عمر دے سکھ جنہاں دی آبادی محدود رکھی گئی، ایہناں دے وستر پرانے اتے پھٹے ہوئے، شستر وی پرانے اتے ٹٹے ہوئے۔ دوجے پاسے شاہی فوجیاں دے روپ وچ وردیدھاری ہشٹ–پشٹ جوان، پورنتا استراں–شستراں ولوں سسجت اتے آبادی وچ تن گنا۔
مورت شروع: گھنے جنگلاں وچ بھکھے سکھ، بھکھ مٹاؤنے لئی کند مول نوں کھا راے ہندے ہن۔ سکھاں دی کھوج وچ ادوں شاہی فوج رنگ منچ اتے داخلہ کردی اے۔ انھاننوں ویکھکے سکھ ترنت لڑائی لڑن لئی ‘جیکارا بلند’ کردے ہن– ‘بولے سو نہال، ست شری اکال’ اتے چیتن ہوکے اپنے پرانے ٹٹے–فٹے شستراں ولوں مغلاں اتے حملہ کر دندے ہن۔
دوجے پاسے سرکاری فوجیاں دا ایہہ وچار سی کہ اسیں اس تھوڑھے جاے سکھاں نوں آبادی دے زور ولوں دبوچ لوانگے۔ پر اتھے تاں سکھ جیون اتے موت ولوں جدوجہد کرن لئی اپنی اخیر رقت دی بوند تک لڑ مرن نوں تیار بیٹھے ہوئے ہن۔ جلدی ہی شاہی فوجی اپنی ایہہ حالت ویکھکے کہ اوہناں دی جان اتے بنن آئی اے، رکھیاتمک لڑائی لڑنا شروع کر دندے ہن۔ لڑائی وچ شاہی فوجی مرنا نہیں چاہندے، اوہ اپنے زخمیاں اتے مویا جواناں دے شواں نوں ویکھکے ساہس تیاگ دندے ہن پر سکھ موت اتے فتح دا ہدف لے کے لڑن–مرن وچ کوئی کور–قصر نہیں رہن دندے۔
زخمی سکھ وی پھیر ویری دے شستر کھوہ کے لڑ مرن لئی وار–وار جےَ گھوش کردا ہویا ہلاّ کردا ہی چلا جاندا اے، جدوں تک کہ اسدے پران پنکھیرو نہیں نکل جاندے۔ کجھ سماں دی گھماسان لڑائی لڑن دے بعد سرکاری فوجیاں دے پیر اکھڑ جاندے ہن اتے اوہ اپنے مویا اتے زخمیاں نوں اتھے ہی چھڈّ کے بھاجّ کھڑے ہندے ہن، اس لڑائی دے مورت وچ ادھے سنگھ مارے جاندے ہن پر باقی بچے ہوئے سکھاں دا منوبل بہت اچا اے، انھاننوں بہت سارے چنگے استر–شستر اتے گھوڑے ہتھ لگدے ہن، اوہ دھیرج نہیں چھڈدے اتے اپنی فتح دا پنّ اپنے گرو نوں دندے ہوئے اس دا دھنواد کردے ہن۔
راجدرباریاں نے ایہہ مورت ویکھیا تاں اوہ اپنے بزدل اتے بزدل فوجیاں نوں کوسن لگے۔ پر ایہہ کوڑا سچ سی، جو کہ ساریاں نوں قبول کرنا پیا۔ اخیر وچ بادشاہ نے فیصلہ لیا کہ سکھاں ولوں کسے پرکار کوئی نویں صلاح کر لئی جاوے اتے بغاوت ختم ہونی چاہیدی اے۔
پنجاب حکومت دیاں سکھاں ولوں صلاح لئی لاچاری سودھو
جدوں بادشاہ محمد شاہ رنگیلا نے بھانڈیا ولوں سکھاں دی بہادری دے سوانگ ویکھے تاں اسنے پنجاب دے گورنر زکریا خان نوں کوٹپالیسی دے دوران کسے وی تکنیک ولوں سکھاں نوں وس وچ کرن دا مشورہ لکھ بھیجیا، کیونکہ عبدالصمد خان دی طرحاں زکریا خان وی سکھاں نوں طاقت ولوں اپنے اختیار وچ لیاؤن وچ ناکام رہا سی۔ اس اتے جکریاکھان نے سکھ سرکاری ٹھیکے دار سردار سبیگ سنگھ نوں اپنے یعقین وچ لیا اتے اسنوں اپنا وکیل بناکے سکھاں نوں اک صلاح دا خاص مسودا بھیجیا جسدے دوران سارے سکھ پنجاب وچ کتے وی کھلے روپ وچ وچرن کردے ہوئے اپنے گرو دھاماں دی دیکھبھال اتے سیوا سنبھال کر سکنگے اتے اوہناں دے لیڈر نوں نواب دی اپادھ حاصل کیتی جاوے گی۔
اسدے نال دییال پور، کنگنوال اتے موال کھیتر جنھاندی کمائی اک لکھ روپئے سالانہ اے، جاگیر روپ وچ دتے جاندے ہن۔ بدلے وچ سکھ لوک پردیش وچ شترقی بنائے رکھنگے اتے کسے پرکار دا اتپات نہیں کرنگے۔ جدوں ٹھیکے دار سردار سبیگ سنگھ جی شستربند سنگھاں دے جتھیداراں نوں کھوجدے ہوئے شری امرتسر صاحب جی پہنچے۔ اتھوں انھاننے سارے سکھاندے بکھرے ہوئے جتھیاں نوں شری امرتسر صاحب جی اکٹھے ہون دا سدا بھیجیا۔ اتھے ہی سبیگ سنگھ جی نے خالصے دے دربار وچ پرحکمرانی دے ولوں تجویز رکھیا اتے اپنے ولوں دعا کیتی کہ خالصہ جی نوں ہن شترقی بنائے رکھن لئی اک لکھ دی جاگیر اتے نوابی دی اپادھ قبول کر لینی چاہیدی اے۔
اس ویلے خالصہ جی دے خاص دربار وچ کجھ خاص مانور انسان وراجمان سن۔ جتھیدار دربارا سنگھ جی، سنگت سنگھ کھجانچیں، ہری سنگھ لانگری (بھنڈارا پردھان)، بھگت سنگھ مودی، بڈھا سنگھ دیسی، ہردتّ سنگھ، گرجا سنگھ، سجن سنگھ، ایشر سنگھ، علم سنگھ، سادھو سنگھ اتے دیوَ سنگھ اتادِ سوبھنیک سن۔ ساریاں نے بہت گمبھیرتاپوروک اس تجویز اتے وچار کیتا، پر سارے سہمت سن کہ پرحکمرانی اتے دورگامی بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا اتے جتھیدار دربارا سنگھ جی دا کہنا سی کہ اسیں کسے ولوں بھچھیا وچ جاگیری دا پٹا کیوں لئیے۔
جدوں کہ سانوں ساڈے گرودیو وردان دے گئے ہن کہ خالصے دا تیز پرتاپ ودھدا ہی چلا جاویگا اتے خالصہ سارے لوکاں دے دل اتے حکمرانی کریگا اتے اوہ دن دور نہیں جدوں ستا وی ساڈے ہتھ وچ ہی ہوویگی۔ اس پرکار انھاننے گرودیو دے شبد دوہرائے: راج کریگا خالصہ، عاقی راے نہ کوئے۔ اسدے علاوہ انھاننے کیہا– گرودیو دا کتھن اے: کوئی کسے کو راج نہ دے اے، جو لیاے نج بل سے لے اے۔ ایہہ سندے ہی سارے سردار اک مت ہو گئے اتے نوابی دا پٹا قبول کرن ولوں صاف مناہی کر دتا۔ اس اتے سرکاری وکیل سردار سبیگ سنگھ نے کیہا– خالصہ جی جیکر کوئی سماں تہانوں شانت دا نصیب ہندا اے تاں تسی اسنوں اپنے ہتّ وچ استعمال کر سکدے ہو اتے تسی اپنا مڑقیام کرکے نویں پریحالات دے مطابق اپنے آپ نوں ڈھال سکدے ہو اجیہا کرن وچ شترقی دور معاون بنیگا اتے کوئی اڑچن نہیں رہیگی۔
بھلے ہی تسی آپ نوابی قبول نہ کرو۔ تسی اپنے کسے سیوک نوں ایہہ اپادھ دے کے کرتارتھ (نواج) کرے۔ پر گھر وچ آئی خوشیاں دے شبھ موقعے نوں ٹھکرانا نہیں چاہیدا اے۔ کی پتہ، پنتھ دا اس وچ بھلا ہووے ؟ اس وچار نے خالصہ جی نوں پھیر اس تجویز اتے وچار کرنا پے گیا۔ اس ویلے نوابی دی اپادھ دا پٹا کوئی قبول کرن لئی تیار نہیں سی۔ اخیر وچ انھاننے اپنے جتھے دے اک سیوک نوں ایہہ پٹا قبول کرن نوں کیہا– انسان دا نام سردار کپور سنگھ سی، ایہہ اس ویلے اس سمیلن وچ وراجمان ساری سنگت نوں پنکھا کرکے انھاننوں گرمی ولوں راحتَ دلوا رہا سی۔
سیوادار کپور سنگھ نشکام سیوک سی۔ اسنے سارے سکھ پنتھ ولوں آگرہ کیتا کہ اوہ چھوٹا انسان اس اپادھ دے لایق نہیں، اسنوں تاں صرف سیوا ہی ملی رہن دیو۔ پر اسدی ونمرتا نوں ویکھکے اتھے موجود سجناں نے انھاننوں خالصہ پنتھ دے ولوں حکم دتا کہ اوہ نوابی دی اپادھ قبول کر لین۔ اس اتے سردار کپور سنگھ جی نے کیہا– ‘میں تہاڈے حکم دی النگھنا نہیں کر سکدا، پر ایہہ میں تدّ قبول کراں گا، جدوں نوابی والے پتر کھلت نوں پنج پیارے اپنے چرناں ولوں چھوہ کے مینوں دینگے۔
اجیہا ہی کیتا گیا۔ جیکاروں دی گونج وچ کپور سنگھ سیوادار ولوں نواب بنن گئے، اس اتے سردار کپور سنگھ جی نے اپنے گلے وچ ‘پرنا’ پاکے پھر ولوں پنتھ دے اگے دعا کیتی کہ مینوں تسی اوہناں سنوجواناں ولوں ونچت نہیں کروگے جو میں ہن تک کردا آیا ہاں، جویں گھوڑیاں دی لدّ چکنا، پانی ڈھونا اتادِ۔ خالصہ جی نے خوشی نال ایہہ گل قبول کر لئی۔ ہن سارا خالصہ پنتھ سردار سبیگ سنگھ ولوں مکھاتیب ہویا اتے انھاننوں پرشنواچک نظر ولوں دیکھن لگے اتے پچھیا کہ تسی ویری پکھ دے وکیل کیوں بنکے آئے اتے تسی اوہناں ستادھاریاں دے نال کیوں ساتھی بنے رہندے ہو، جو سنگھاں نوں یاتناواں دیکے شہید کردے رہندے ہن ؟ اسدے جواب وچ سردار سبیگ سنگھ جی نے ادوں ہتھ جوڑ کے پنتھ ولوں معافی منگدے ہوئے کیہا– میں کئی اوگیاواں کیتیاں ہن۔ ات: مینوں دنڈ ملنا ہی چاہیدا اے پر میری اوگیا پنتھ دے ہتّ وچ جاندی اے۔
میں سمیں–ویلے تے ویری پکھ نوں سوجھ ولوں کم لین لئی مجبور کردا ہاں، نہیں تاں اتھے کئیاں قوم وشاں ولوں بھرے ہوئے دویشی انسان ہن جو ہمیشاں خالصہ پنتھ دا انشٹ کرن دی سوچدے رہندے ہن۔ اس نرم مطلب نوں ویکھکے پنتھ نے سبیگ سنگھ جی نوں چھٹّ دندے ہوئے نمترا نوں تنخواہ (دنڈ) لگا دتا اتے انھاننوں معاف کر دتا۔
بھائی منی سنگھ سودھو
بھائی منی سنگھ جی سکھ اتہاس وچ اک پوجی انسان ہن۔ تہاڈا جم سن 1644 نوں پنڈ الیپر، ضلع مظفرگڑھ (پچھم والا پاکستان) وچ ہویا سی۔ تہاڈی ماں دا نام مگھری بائی اتے پیؤ دا نام مائی داس سی۔ تہاڈے دادا بھائی بلو جی چھویں گرو، صاحب شری گرو ہرگوبند صاحب دے ویلے تے ترکاں ولوں لڑائی کردے ہوئے 1634 نوں شری امرتسر صاحب جی وچ شہید ہو گئے۔ بھائی مائی داس جی دے 12 بیٹے (پتّ) سن ایہناں وچوں صرف اک نوں چھڈکے باقی، 11 نے شہیدی حاصل کیتی۔
جدوں بھائی منی سنگھ جی دی عمر 13 سال دی ہوئی تاں اوہناں دے پیؤ بھائی مائی داس انھاننوں نال لے کے ستویں گرو ہررائے صاحب دے کول فلسفہ لئی کیرتپور صاحب آئے۔ 15 سال دی عمر وچ منی سنگھ دا ویاہ بھائی لکھی رائے دی سپتری بیبی سیتو جی ولوں ہویا۔ ایہہ بھائی لکھی رائے جی اوہی سن، جنہاں نے شری گرو تیغ بہادر صاحب جی دے پوتر گھڑ (پوتر شریر) دا سنسکار اپنے گھر جلا کے (ساڑ کے) کیتا سی۔
ستویں گرو ہررائے صاحب دے جوتی وچ ولین ہون دے بعد تسی گرو ہرکشن صاحب دی سیوا وچ لگے راے۔ شری گرو ہرکشن صاحب دے دلی وچ جوتی وچ ولین ہو جان دے اصوبہ تسی بکالے پنڈ وچ شری گرو تیغ بہادر جی دی سیوا وچ آ گئے۔
گرو تیغ بہادر صاحب جدوں مشرقی کھیتراں دے اپدیشک دورے ولوں واپس شری انندرپر صاحب جی پجے تاں بھائی منی سنگھ وی اتھے ہی آ گئے۔ اتھے تسیں گروبانی دیاں پوتھیاں دیاں نقلاں اتارن اتے اترواؤن دی سیوا نوں سمبھالیا۔
1699 دی وساکھی والے دن شری گرو گوبند سنگھ صاحب جی ولوں خالصہ پنتھ دی قیام کیتی گئی۔ اس موقعے اتے بھائی منی سنگھ جی نے اپنے بھراواں اتے پتاں سمیت امرتپان کیتا۔ تہاڈا نام منی ولوں بھائی منی سنگھ ہو گیا۔ شری اندپر صاحب جی دی پہلی لڑائی وچ، جس وچ پہاڑی راجاواں نے ہاتھی نوں شراب پلاکے قلعے دا دروازہ توڑن لئی بھیجیا سی، اسدا مقابلہ بھائی منی سنگھ دے سپتر– بھائی بچتر سنگھ اتے بھائی ادے سنگھ نے کیتا سی۔ جدوں شری گرو گوبند سنگھ جی نے آنندپور صاحب دا قلعہ چھڈیا تاں بھائی منی سنگھ جی، ماں سندر کور اتے ماں صاحب کور جی نوں دلی پہنچان وچ کامیاب ہوئے۔
مکتسر دی لڑائی دے بعد جدوں شری گرو گوبند سنگھ صاحب جی صابو دی تلونڈی (بٹھنڈہ) پجے تاں بھائی منی سنگھ جی، گرو صاحب جی دیاں پتنیاں اتے سنگت نوں لے کے اتھے حاضر ہوئے۔ اتھے ہی گرو صاحب جی نے دمدمی بیڑ صاحب تہاتھوں لکھوائی۔
بندہ سنگھ بہادر دی موت دے بعد شردھاوش کئی سنگھاں نے بندہ نوں مننا شروع کر دتا سی۔ اوہ اپنے آپ نوں بندئی خالصہ کہندے سن۔ بھائی مہنت سنگھ کھیمکرن، بندئی دے جتھیدار سن۔ بندئی اک دوجے نوں ملدے سماں 'واہگرو جی کا خالصہ واہگرو جی کی فتح' دے ستھان اتے 'فتح درشن' بول کے تعریف کردے سن۔ بندئی، شری امرتسر صاحب جی اتے قبضہ کرن لئی چل پئے۔
دوجے پاسے اصلی خالصے ولوں بابا ونود سنگھ دے سپتر بابا کاہن سنگھ نے دیوالی اتے سکھاں نوں اکٹھے کرن دی آگیا ہکمت ولوں پہلاں ہی لے لئی سی۔ دوناں گٹ شری امرتسر صاحب جی پجے اتے اپنے–آپ نوں اصلی وارث اتے پربندھک ثابت کرن لئی اک دوجے نوں مرن–مارن تک تیار ہو گئے۔ سکھ سنگت نے دوناں گٹاں نوں اس ناجوک سماں وچ لڑائی نہیں کرن دی گل منوا لئی، کیونکہ کافی سماں بعد سکھ آپس وچ ملکے بیٹھے سن۔ ایہہ مغل ہکمت دی وی چال لگدی سی کہ ایہہ آپس وچ جھگڑ کر مر جانگے۔ اسلئی اکٹھے کرن دی آگیا وی دے دتی گئی سی۔ دیوالی تاں آرام ولوں نکل گئی پر جذبات بھڑک اٹھے۔ اسدے لئی کسے مستقل حل دی لوڑ سی۔
دیوالی دے بعد سکھاں نے ماں سندر کور جی نوں سارے خطریاں ولوں جانو کرایا۔ ماں سندر کور جی نے دور نظر ولوں کم لیندے ہوئے، بھائی منی سنگھ جی نوں شری امرتسر صاحب جی دا انچارج بنا کے بھیجیا اتے نال ہی انھاننوں مکھ گرنتھی وی تعینات کیتا گیا۔ شری امرتسر صاحب جی آکے بھائی منی جی نے ساری حالت دا لیکھا–جوکھا کیتا۔ پہلاں تاں سیوا سنبھال دا پربندھ ٹھیک کیتا۔ مریادا قایم کیتی۔ وساکھی اتے سمچے خالصہ پنتھ نوں اکٹھے ہون نوں کیہا۔
بھائی منی جی نے ویکھ لیا کہ کسے حل دی لوڑ اے، ورنہ سارا لاواں پھوٹ دا، پنتھ دے کھڑے محل نوں ادھیڑ دیویگا۔ ادور بنگے اتے اصلی خالصے دے جتھیدار بابا کاہن سنگھ نے اتے جھنڈا بنگا اتے بھائی مہنت سنگھ کھیمکرن والے نے قبضہ کر لیا۔ سکھاں وچ روش اس ویلے ودھ گیا، جدوں مہنت سنگھ رتھاں اتے گدیلے لگاکے دربار صاحب تک آ گیا۔ وساکھی والے دن بھائی منی سنگھ جی نے ایہہ سجھاء دتا کہ روز–روز دے جھگڑیاں نوں مٹاؤن دے لئی، ایہہ مقررہ کرن لئی دی پربندھ کسدے ہتھ وچ ہونا چاہیدا اے اتے وارث کون اے، اسدے لئی ہرِ دی پؤڑی اتے پرچیاں پائیاں جان۔ دوناں دل مان گئے۔ شری امرتسر صاحب جی وچ پرچیاں پاؤن اتے کڈھن دی ڈیوٹی بھائی منی سنگھ دی لگائی گئی۔
بھائی منی سنگھ جی نے دو پرچیاں، اک اتے بندئی خالصے دا جنگی نارا 'فتح فلسفہ' اتے دوجی اتے 'واہگرو جی کا خالصہ، واہگرو جی دی فتح' لکھکے ہرِ دی پؤڑی، شری امرتسر صاحب جی دے پوتر سروور وچ سٹیاں۔ فیصلہ ہو چکیا سی کہ جسدی پرچی پہلے تیر کے اتے آ جاوے گی اوہی پربندھ دا اہلکار ہووےگا۔ قدرت دا کھیل کی ہویا کہ کجھ سماں تک دوناں پرچیاں ہی ڈبی رہیاں۔ سبنے ارداس کیتی۔ شری امرتسر سروور دے ول اک ٹکٹکی لگاکے مکمل خالصہ ویکھ رہا سی۔ اخیر "واہگرو جی کا خالصہ، واہگرو جی دی فتح" والی پرچی اتے آئی اتے تیرن لگی۔ اس پرکار بھائی منی سنگھ جی دی عقل مندی ولوں لڑائی ختم ہوئی اتے بھراواں دے ہتھاں بھراواں دا خون ہون ولوں بچّ گیا۔
سن 1721 ولوں بھائی منی سنگھ جی سکھ قوم دی اگوائی کر راے سن۔ سن 1738 دی دیوالی نوں بھائی منی سنگھ جی نے سارے پنتھ نوں اکٹھے کرن دی لسٹ۔ مغل ہکمت دے زکریا خان نے اس شرط اتے منجوری دتی کہ 5,000 روپئے کر دے روپ وچ دینے ہونگے۔ بھائی منی سنگھ جی نے اس گل نوں قبول کر لیا، کیونکہ اوہ پنتھ نوں اکٹھے کرنا ضروری سمجھدے سن۔ اوہناں دا وچار سی کہ سبھ اکٹھے ہونگے تاں روپئے وی آ جانگے۔
دوجے پاسے زکریا خان دی سکیم سی دی اکٹھے مکمل خالصہ نوں دیوالی والی رات وچ گھیر کے توپاں ولوں اڈیا دتا جاوے۔ بھائی منی سنگھ جی نے اس دیوالی دے موقعے اتے اکٹھے ہون دے خاص ہکمنامے وی بھیجے سن۔ زکریا خان دی ایہہ چال سی کہ دیوان لکھپت رائے نوں بھاری فوج دیکے خالصہ اتے حملہ کیتا جاوے۔ ادھر فوجاں اکٹھے ہندے ویکھکے اتے خبر ملن اتے بھائی منی سنگھ جی نے اپنے سکھاں نوں دوڑایا اتے باہر ولوں آؤن والے سنگھاں نوں راستیں وچ ہی روک دین دا جتن کیتا۔
پر پھر وی سارے سنگھ روکے نہیں جا سکے اتے بہت گنتی وچ اکٹھے ہو گئے۔ چال دے مطابق لکھپت رائے نے حملہ کر دتا۔ دیوان لگ نہیں سکیا۔ کئی سنگھ شہید ہو گئے۔ بھائی منی سنگھ جی نے اس گھٹنا دا بہت روش منایا اتے ہکمت دے کول سازش دا خلاف بھیجیا۔ پر زکریا خان نے الٹے 5,000 روپئے دی منگ کیتی۔ بھائی منی سنگھ جی نے کیہا دی لوک اکٹھے تاں ہوئے نہیں، پیسے کس گل دے۔
بھائی منی سنگھ جی ہکمت دی چال وچ پھس چکے سن۔ انھاننوں بندی بناکے لاہور دربار وچ پیش کیتا گیا۔ زکریا خان نے انھاننوں اسلام قبول کرن نوں کیہا اتے جرمانے دی رقم ادا نہیں کرن دی صورتَ وچ اوہناں دا انگ–انگ جدا کرن دا حکم دتا۔ بھائی منی سنگھ جی نے شہادت قبول کردے ہوئے کیہا کہ سکھی اتے میں کئی جیون نؤچھاور کرن نوں تیار ہاں۔
قاضی نے بوٹی–بوٹی کٹن دا حکم سنایا اتے انھاننوں شاہی قلعے دے کول بوٹی–بوٹی کٹن لئی لے گئے۔ بھائی منی سنگھ جی دے کئی ساتھیاں نوں وی سخت سزاواں دتیاں گئیاں۔ بھائی منی سنگھ جی نوں جدوں شہید کرن لئی لے جایا گیا، تاں بوٹی کٹن والا بھائی جی دا ہتھ کٹن لگا تاں، بھائی منی سنگھ جی بولے کہ انگلی ولوں کٹنا چالُ کر، کیونکہ تہاڈے آقاواں نے بوٹی–بوٹی کٹن دا حکم دتا اے۔ اس پرکار بھائی منی سنگھ جی شہید ہو گئے۔ تہاڈی شہیدی نے ہر اک سکھ وچ غصے اتے جوش دی لہر بھر دتی۔
اتہاس گواہ اے کہ سکھ قوم جتھے اتی اتم درجے دی دیالو قوم اے، اتھے جالماں نوں چھوڑدی وی نہیں۔ جنی وی شہیدیاں ہوئیاں ہن، اوہناں دا بدلہ لئی بناں خالصہ ٹلیا نہیں اے۔ اسلئی ایہہ ضروری سی کہ جنہاں ہتیاریاں دا بھائی منی سنگھ جی دی شہیدی وچ ہتھ سی، انھاننوں اوہناں دے کیتے دی سجا دتی جاوے۔ اسلئی سبھتوں پہلاں سردار اگھڑ سنگھ (جو بھرا منی سنگھ جی دے بھتیجے سن) نے دن دہاڑے قاتلاں نوں مٹا دتا۔
پر ہنے وی دو وڈے ہتیارے صمد خان اتے خان بہادر زکریا خان باقی سن۔ مشہور صمد خان یوپھسپھجئی کرکے مشہر سی، جنھے بھائی منی سنگھ جی نوں کافی کشٹ دتے سن۔ سکھ پنتھ دے مہان جتھیدار نواب کپور سنگھ دے اک جتھے ولوں صمد خان دی مٹھبھیڑ ہو گئی اتے صمد خان پھڑیا گیا۔ اسنوں رسوں ولوں باندھ کے گھوڑیاں دے پچھے بنھ دتا گیا اتے گھوڑیاں نوں خوب دوڑایا۔ اس پرکار اس اپرادھی نوں وی دنڈ دے دتا گیا۔
صمد خان دی موت نوں ویکھکے دوجے اپرادھی زکریا خان نوں سمجھ آ چکی سی کہ خالصے نے اک دن اسدا وی بھیڑا ہالہ کرنا اے۔ اس ڈر ولوں اسنے قلعے ولوں باہر نکلنا بند کر دتا۔ اس پاپی دی وی سن 1745 وچ خالصے دے ڈر ولوں موت ہو گئی۔
زکریا خان ولوں پھیر سکھاں دا دمن چکر تجربہ سودھو
نادرشاہ دے پرتن دے مگروں زکریا خان نے اسدی دتی ہوئی سیخ نوں بہت گمبھیرتا ولوں لیا، اسنوں ہن چارے پاسے صرف سکھاں دی ودھدی ہوئی طاقت ولوں ڈر وکھائی دین لگا۔ اسنوں احساس ہون لگا کہ سکھ کدے وی اسدا تختہ پلٹ سکدے ہن اتے اسدے ہتھ ولوں ستا چھن جاوے گی۔ ات: اسنے اپنا مکمل زور سکھاں دے سرتباہی لئی لگا دتا۔
سروپرتھم اسنے سارے صوبہ دے کھیتری، پراشسنک ادھیکاریاں دی اک سبھا بلائی، جس وچ سکھاں دے متعلق بہت کڑے حکم دتے گئے۔ ایہناں آدیساں وچ کیہا گیا کہ سارے سکھ قوم نوں باغی جانکے انھاننوں موت دنڈ دتا جاوے، بھلے ہی اوہ اگروادی ہون اتے شانتیوادی۔ جیکر ایہناں وچوں کوئی اسلام قبول کر لیندا اے تاں اسنوں معاف کیتا جا سکدا اے، نہیں تاں وکھرے پرکار دیاں یاتناواں دیکے موت دے گھاٹ اتار دتا جاوے۔ جو لوک اجیہا کرن وچ پرحکمرانی دی مدد کرنگے، انھاننوں انعام دتے جانگے، اسدے برخلاف جو لوک پرحکمرانی دی مدد نہیں کرکے سکھاں نوں پروتساہت کرنگے انھاننوں کڑے دنڈ دتے جانگے۔ اس حکم نوں ووہارک روپ دین لئی اسنے اپنی ساری سرکھیا بل دیاں ٹکڑیاں نوں وکھری سمتاں وچ گشت کرن لئی بھیج دتا۔
زکریا خان نے دل خالصے دے ہیرو نواب کپور سنگھ نوں سنیہا بھیجیا، اوہ نادر ولوں لوٹے ہوئے خزانے دا ادھا حصہ اسنوں پرتیا دے نہیں تاں سدھی ٹکر لئی تیار ہو جاؤ۔ اسدے جواب وچ سردار کپور سنگھ نے کہلوا بھیجیا کہ ببر شیر دی داڑ وچوں ماس ڈھونڈھدے ہو، اجیہا ممکن ہی نہیں اے۔ ہن نواب صاحب ویری ولوں چیتن ہو چکے سن، انھاننے ٹکراؤ ولوں بچن لئی اپنی فوج نوں دور پردیش وچ جان دے حکم دے دتے۔
اسدے پچھے اوہناں دی کجھ ووشتاواں وی سن۔ نادر دی فوج ولوں جوجھدے ہوئے اوہناں دے بہت سارے جودھا ویررفتار حاصل کر گئے سن۔ سارے فوجی زخمی سمت وچ اپچار ہیتُ بسترے اتے پئے ہوئے سن۔ کجھ اوہناں عورتاں نوں اوہناں دے گھراں وچ واپس چھڈن لئی گئے ہوئے سن، جو انھاننے نادر دے داستے ولوں آزاد کروائیاں سن۔ کجھ اک اوہناں یوتیاں دے آگرہ اتے سکھ یودھاواں نے ویاہ کر لیا سی، جنہاں نوں نواب صاحب نے آگیا حاصل کر دتی سی۔ اوہ جودھا وی نووواہت ہون دے کارن چھٹی اتے سن۔ بھلے ہی نواب صاحب نوں نویں جواناں دی بھرتی بہت سہج روپ وچ مل رہی سی پر اپرشکشت فوجیاں اتے بھروسہ نہیں کیتا جا سکدا سی۔
ات: نواب صاحب کجھ سماں لئی زکریا خان ولوں بھڑنا نہیں چاہندے سن۔ بھلے ہی اس ویلے اوہناں دے کول رن سامان دی کمی نہیں سی اتے معاشی حالت وی بہت مضبوط سی۔ تد وی تسیں شترقی بنائے رکھن وچ ساریاں دی بھلائی سمجھی اتے لاہور نگر ولوں دور رہن دی پالیسی اپنائی۔ پر اس گل دا منافع سکھاں دے ویری زکریا خان نے خوب چکیا۔ اسنے اس ویلے شانتیپرء سادھارن سکھ ناگرکاں نوں پنڈ–پنڈ ولوں پھڑنا شروع کر دتا اتے امرتسر نگر وچ اپنی فوجی ٹکڑیاں تینات کر دتیاں تاکہ کوئی سکھ فلسفہ اتے سنان واسطے نہ آ سکے۔
جدوں زکریا خان دے گشتی فوجی ٹکڑیاں نوں کسے وی پرتیرودھ دا سامنا نہیں کرنا پیا تاں اوہ مغل سپاہی بے لغام ہوکے بے گناہ شانتیپرء شہری سکھاں دیاں ہتیاواں منمانے ڈھنگ ولوں کرن لگے۔ زکریا خان نوں اپنے ہدف وچ مل رہی سفلتا نے اننھا بنا دتا۔ اسنے بناں سوچے سمجھے سکھاں دے بیج نعش کرن دی سہں لے لئی۔ ہن اسنے، سکھ دے ہر اک کٹے ہوئے سر دا ملّ اک بسترا اتے اک کمبل مقررہ کر دتا اتے اوہناں دے تعلقات وچ اطلاع دین والے نوں دس روپئے، زندہ سکھ پھڑواؤن اتے 80 روپئے اتے مویا سکھ دی ارتھی نوں لیاؤن والے نوں پنجاہ روپا انعام دے روپ وچ دین دا وعدہ دتا۔
اجیہی بھیانک پریحالات وچ سکھ پنجاب چھڈکے دور پردیساں اتے پہاڑ متعلق کھیتراں وچ لپت ہو گئے۔ جو اجیہا نہیں کر سکے، اوہ پنڈ دیہات چھڈکے وناں وچ دن کٹن لگے اتے پھر ولوں شانتیدور دی اڈیک وچ بھجن بندگی کرن لگے۔
بھائی سکھا سنگھ اتے مہتاب سنگھ سودھو
اگست، 1740 عیسوی وچ شری دربار صاحب امرتسر دی پوترتا بھنگ کرن والے چنڈال میر مغل الدین عرف مسیا رنگھڑ دا سر قلم کرکے لیاؤن والے جودھا، بھائی مہتاب سنگھ ‘میراں کوٹیا’ اتے بھائی سکھا سنگھ ‘ماڑی کمبو’ دے نعماں نوں سکھ جگت وچ کون نہیں جاندا ؟ ایہناں شورویراں نے مسا رنگھڑ دا سر اتار کے اجیاے اداہرن پیش کیتے کہ سکھ قوم دے پرتیدوندیاں نوں ایہہ احساس ہو گیا کہ گرودواریاں دی پوترتا بھنگ کرن والے دشٹاں نوں اویں ہی سجا ملدی رہیگی، جویں کہ مسے رنگھڑ نوں سبق سکھایا گیا اے۔
اس لیکھ وچ اسیں سردار سکھا سنگھ دے جیون کردار نوں چترن کراںگے اتے اسدے ولوں کیتی گئی پنتھ دی سیوا دا ذکر کراںگے۔ بھائی سکھا سنگھ جی دے پیؤ سہجدھاری سکھ سن، اوہ پرحکمرانی دے ڈر دے کارن کیشادھاری نہیں بنن پائے۔ اوہ اپنی اپجیوکا لئی ترکھان دا کم کردے سن۔ بارھاں (12) سال دی عمر وچ سکھا سنگھ دا ویاہ کر دتا گیا تاکہ اوہ گرہستھ آشرم دی دلدل وچ پھس جان اتے ڈر دے کارن کیش دھارن نہیں کرن۔ پر سکھا سنگھ سوربیر ساہسی جودھا سی، اسنوں موت دا کنچت ماتر ڈر وی نہیں سی۔
اسنے اک ویساکھی والے دن شری دربار صاحب جاکے بھائی منی سنگھ جی ولوں امرت دھارن (امرتپان) کر لیا۔ اوہ ہن پورا کیشدھاری سکھ سی۔ جتھے وی اسنوں گرو سنگت دی سفلتا دی اطلاع ملدی، اوہ پہنچ جاندا اتے شریر من اتے پیسے ولوں سیوا کردا، اس پرکار گرو گاتھاواں سن–سن کے اسدے دل وچ اتھاہ پیار سکھی دے متعلق جاگرت ہندا چلا گیا۔ اوہ ہر اک گرو سکھ دی سچے دل ولوں سیوا کردا پر اسدے ماتا–پیؤ مغل حکمراناں دی سکھ ورتکنیک پالیسیاں ولوں بہت بھیبھیت رہندے سن۔ ات: اوہ نہیں چاہندے سن کہ اوہناں دے سپتر اتے پرحکمرانی دی کدرشٹِ پئے۔ اک دن انعام دے لالچ وچ اک چغلخور نے سکھا سنگھ دے گھر دی گھیرابندی کروا دتی پر اتفاق ولوں سکھا سنگھ گھر اتے ہی نہیں سی۔
ات: سنگھ جی سہج ہی بچّ گئے۔ جدوں سکھا سنگھ گھر اتے پرتے تاں اوہناں دے ماتا–پیؤ نے بہت سمجھایا کہ اسیں سکھاں ولوں کی لینا دینا اے جو اپنے جیون نوں خطرے وچ پا راے ہاں۔ پر سکھا سنگھ دی روح انی بلوان ہو چکی سی کہ اسنوں موت اتے ہور کوئی وی ڈر وچلت نہیں کر سکیا۔ جدوں کسے ڈھنگ ولوں وی سکھا سنگھ نے سکھی نہیں تیاگی تاں اسدے ماتا–پیؤ نے اسدے نال دغا کر دتا اتے کھان وچ اسنوں کوئی نسٹائل دوائی ملاکے کھوا دتی جس کارن اسنوں ہوش نہیں رہا۔ اسدے کیش شتی سمت وچ کٹّ دتے گئے۔
جدوں اسنوں ہوش آیا تاں اسنے پایا کہ اسدے نال دغا ہویا اے، اسنے ملزماں نوں دنڈ دین دا وچار بنایا پر اوہ تاں اسیدے اپنے ماتا–پیؤ سن، انھاننوں اوہ کویں نقصان اپڑیا سکدا سی۔ ات: دکھی ہوکے اسنے اپنی جیونلیلا ہی ختم کرن دا فیصلہ لے لیا اتے اک کویں (کھوہ) وچ ڈبّ کے مرن دا وچار بنایا۔ جویں ہی اس دکھانت دی اطلاع اسدے اک سکھ متر نوں ملی تاں اوہ اسنوں ملن لئی آیا اتے اسنے اسنوں سمجھایا کہ اس املّ شریر نوں نشٹ کرن دا کی منافع ؟ ایہہ تاں آتم قتل ہوویگی جو کہ مہائپرادھ اے۔
مرنا ہی اے تاں جوجھارو سنگھاں اتے سنگھرشرت سنگھاں دے کسے جتھے وچ شامل ہو جاؤ جتھے تینوں بہت سارے بہادری وکھاؤن دے شبھ موقعے حاصل ہونگے اتے تہاڈا ہدف وی پورا ہو جاویگا، جسدے نال توں شہید کہلائینگا۔ سردار سکھا سنگھ نوں متر دا مشورہ بھا گیا۔ اوہ سردار شام سنگھ جی دے جتھے وچ شامل ہو گیا۔ پر اسنوں اک گھوڑے دی اتی لوڑ سی۔ اسنے مقامی سرپنچ دا اک رات نوں گھوڑا کھولھ لیا پر جدوں اسنوں نادرشاہ دے لوٹے ہوئے کھجارے ولوں بہت سارے روپئے ہتھ آئے تاں اسنے سرپنچ نوں اسدے گھر جاکے گھوڑے دی قیمت چکا دتی۔ جتھے چاہ اتھے راہ، دے کتھن مطابق سکھا سنگھ نوں شستر ولوں بہت پریم سی، اسدے اس جنون نوں ججھارو سنگھاں دے جتھے وچ بڑاوا ملیا، سکھا سنگھ جی نے اتھے سارے پرکار دے استر–شستر دیاں تعلیم سکھیاں اتے اوہ سارے ابھیاناں وچ آگوُ رہندا۔
سکھا سنگھ صرف جودھا ہی نہیں سی، اوہ تاں جیون کردار ولوں سنت پرورتی دا انسان سی۔ ہمیشاں گرو دی بانی پڑھدا رہندا، جدوں چھٹی دا سماں ملدا تاں ہور ساتھیاں ولوں ملکے کیرتن کرن دا مشق کردا رہندا۔ اسنوں جدوں وی کوئی موقع ملدا، اوہ دین دکھیاں دی مدد نوں پہنچ جاندا، اسدا اک ہی ہدف سی کہ لوک–بھلائی وچ نشکام سیوا، جو اوہ شریر من اتے پیسے ولوں کردا ہویا وکھائی دندا۔
سن 1736 عیسوی وچ پنجاب دے گورنر زکریا خان نے اپنی فوج دے اتم ادھیکاریاں اتے ودواناں دا سمیلن بلایا اتے اس وچ اسنے اپنی گمبھیر سمسیاواں رکھیاں کہ میں اتے میرے پیؤ عبدالصمد خان نے لگبھگ 20 سال ولوں سکھ قوم نوں ختم کرن دا بہت سکھتی ولوں تجربہ چلایا، جس وچ کروڑاں روپئے خرچ ہوئے اتے ہزاراں انمول جیون بیکار گئے پر کوئی نتیجہ نہیں نکلیا۔
اسدا کی کارن ہو سکدا اے، جدوں کہ اسیں پھڑے گئے سکھاں نوں سبھ ولوں کشٹدائک یاتناواں دیکے موت دا دنڈ دندے ہاں تاکہ کوئی انسان سکھ بنن دا ساہس نہیں کر سکے۔ پر ایہناں دی آبادی دناں–دن ودھدی ہی جاندی اے۔ اسدا جواب کسے نوں نہیں آ رہا سی پر اتھے وراجمان شاہی قاضی عبدل رحمٰن نے کیہا– جتھے تک میرا یعقین اے کہ ایہناں دا مرشد گرو بہت عظمت آتمبل والا ہویا اے، اوہ شری دربار صاحب دے سروور وچ آب–اے–حیات امرت ملا گیا اے، جنوں پی کے سکھ امر ہو جاندے ہن۔
جیکر اسیں ایہناں لوکاں نوں سروور ولوں دور رکھن وچ کامیاب ہو جاندے اے تاں اوہ دن دور نہیں، ایہہ سارے سکھ ختم ہو جانگے۔ جکریاکھان نوں احساس ہویا کہ سکھاں دیاں سرگرمیاں دا مرکز بندُ تاں شری دربار صاحب اتے امرت سروور ہی اے شاید قاضی دی گل وچ کوئی سچائی ہووے، چلو ایہہ کم وی کرکے ویکھ ہی لیندے ہاں۔ بس پھر کی سی، اسنے اس کم لئی دو ہزار سپاہی قاضی عبدل رحمٰن نوں دیکے اسی دی تعیناتی امرت سروور اتے کر دتی، تاکہ اوہ سکھاں نوں سروور وچ اسنان کرن ولوں روکن وچ کامیاب ہو سکے۔
جدوں امرتسر دا کوتوال بن کے قاضی عبدل رحمٰن دو ہزار فوجی دے نال دربار صاحب دے پرسر وچ اپڑیا تاں اسنے اتھے شردھالواں دے آؤن اتے پورنتیا پرتیبندھ لگا دتا اتے جو وی اس ویلے اسنان اتے بھجن کرن وچ مصروف سن، انھاننوں گرپھتار کرکے اسلام قبول کرن نوں کیہا، اسلام قبول نہیں کرن اتے انھاننوں کڑی یاتناواں دیکے موت دنڈ دتا گیا۔ تدپشچات دونڈی پٹوائی گئی کہ– اے کوئی اجیہا سکھ ! جو ہن امرت سروور وچ اسنان کرکے وکھا دوے ؟
اس چیلنج نوں جتھیدار شام سنگھ دے شورویراں نے قبول کیتا۔ ایہناں یودھاواں وچ سردار سکھا سنگھ اتے سردار تھراج سنگھ (بھائی منی سنگھ دے بھتیجے) آگوُ سن۔ اک دن امرت ویلے سویرے دے ویلے وچ پنجاہ جواناں دے جتھے نے نال رلوالی دروازے دے باہر پہنچ گئے۔ انھاننے آپ امرت سروور وچ اسنان کیتا اتے بہت زوراں ولوں جیکارے لگائے۔ جنوں سنکے شترو سچیت ہویا اتے اوہناں دا پچھا کرن لگا۔ سکھاں دا پچھا کرن والیاں وچ آپ عبدل رحمٰن اتے اسدا پتر وی سی، جویں ہی ایہہ لوک رلوالی درواجیں دے نزدیک پہنچے تاں اتھے سٹّ لگاکے بیٹھے ہوئے سنگھاں نے ایہناں اتے حملہ کر دتا۔ اس گھماسان لڑائی وچ قاضی عبدل رحمٰن اتے اسدا پتر ماریا گیا۔
مسا رنگھڑ ولوں دربار صاحب دی پوترتا بھنگ سودھو
جویں کہ تسی پچھلے ادھیایاں وچ پڑ چکے ہو کہ لاہور دے گورنر زکریا خان نے نادرشاہ دی بھوکھوانی نوں بنیاد بناکے کہ جلدی ہی سکھ لوک پنجاب دے حکمران بنّ جانگے۔ سکھاں دے خلاف اوہناں دے سرتباہی دا تجربہ چلانا شروع کر دتا۔ اس تجربہ وچ اسنے سارے پنڈاں اتے دیہاتاں دیاں پنچائتاں دے سرپنچاں اتے چودھریاں نوں حکم دتا کہ اوہ کسے وی سکھ نوں زندہ نہیں رہن دین۔ اس کم لئی انعام دی لالچ وچ چھینے گرام دے چودھری کرمے، تلواڑی گرام دے رامے رندھوے اتے نوشہرا کھیتر دے صاحب رائے سندھو نے بہت جوش ولوں حصہ لیا۔ انھاننے ہزاراں نرپرادھ سکھ پرواراں نوں مروا دتا۔
انھاننے سکھاں دے سراں دی بیلگڈیاں بھر–بھر کے لاہور بھیجیاں اتے مغل ہاکماں ولوں نقد انعام حاصل کیتے۔ اس پرکار جنڈیالے کھیتر دا چودھری ہرِ بھگت نرنجنیا، دھرمداس ٹوپی، جودھے نگریا، بشیہرے پنونا اتے مجیٹھ پنڈاں دے چودھری وی اس کم وچ بہت ودھ چڑھ کے حصہ لے راے سن۔ پر سارے چودھریاں ولوں اگر روپ دھارن کیتا ہویا سی، منڈیالا کھیتر دا چودھری میر مسال الدین (مسا رنگھڑ) اسنے اتیاچاراں دی اتی ہی کر دتی سی اتے اسنے ساریاں ولوں ودھ کے زکریا خان ولوں نقد راشی حاصل کیتی۔
ات: اسدے اتیاچاراں ولوں خوش ہوکے اسنوں زکریا خان نے امرتسر دا کوتوال تعینات کر دتا کیونکہ استوں پہلا کوتوال اپنے ظلماں–ستماں دے کارن، 'قاضی عبدل رحمٰن’ بھائی سکھاسنگھ دے جتھے ولوں ماریا جا چکیا سی۔ مسا رنگھڑ اک راجپوت زمیندار سی۔ اسنے اسلام قبول کر لیا سی۔ ایہہ امرتسر ولوں چار کوہ دکھن دے ول واقع منڈیالا دیہات دا نواسی سی۔ اسدے چہرے اتے اک مسا سی اتے اسدی جاتی رنگھڑ سی، ات: لوک اسنوں اسدے اصلی نام ولوں نہیں پکار کے اپ نام ولوں بلاؤندے سن– چودھری ‘مسا رنگھڑ’۔
زکریا خان نے مسا رنگھڑ نوں امرتسر دا کوتوال بناؤندے سماں اک خاص کم سپرد کیتا کہ کوئی وی سکھ شری دربار صاحب دے نزدیک نہیں آؤنے پائے اتے اوہ امرت سروور وچ کسے پرکار وی اسنان نہیں کرن پائے۔ جیکر کوئی اجیہا کردا ہویا پایا جاندا اے تاں اسنوں ترنت گولی مار دتی جاوے اتے موت دنڈ دتا جاوے۔ اجیاے وچ مسا رنگھڑ نے شری دربار صاحب دے مکھ ستھان ہرمندر نوں اک ناچگھر دا روپ دے دتا۔
جتھے اوہ سوسپان، دھمرپان اتے ویشیاواں دا ناچ آدی دیکھن لگا۔ جدوں اسدی اس ائیاشی دی گل مقامی سہجدھاری سکھاں دے کناں وچ پئی تاں انھاننے ترنت اس دکھانت دی اطلاع دل خالصے دے کسے اک جتھے نوں بھیجن دا جتن کیتا، جو اوہناں دناں دور–دراز کھیتراں وچ وچرن کر راے سن۔ اس کم لئی انھاننے اپنے دوت دے روپ وچ بھائی بلاکا سنگھ نوں بیکانیر بھیجیا۔ اوہناں دناں اتھے جتھیدار بڈھا سنگھ اتے شام سنگھ دے جتھے ادھیاپن حاصل کر راے سن۔
جتھیدار بڈھا سنگھ نوں بھائی بلاکا سنگھ نے بہت بھاوکتا وچ شری دربار صاحب دی پوترتا بھنگ ہون دا خبراں سنایا۔ اس ویلے اوہناں دے نیتر پیڑا ولوں دروت ہو اٹھے۔ جتھیدار بڈھا سنگھ جی نے اس دکھانت دا بہت گمبھیرتا ولوں تجزیہ کیتا اتے ترنت سبھا بلائی، دیوان سجایا اتے سارے شورویراں نوں ایہناں درگھٹنا ولوں جانو کروایا۔ مسا رنگھڑ دی کالی کرتوتاں سنکے یودھاواں دا خون کھول اٹھیا، اوہ ترنت پنجاب پرستھان کرن اتے زور دین لگے پر جتھیدار صاحب نے کیہا– ساڈی گنتی بہت گھٹ اے۔ ات: اسیں سدھی ٹکر نہیں لے سکدے، اس ویلے سانوں جرفتار ولوں کم لینا چاہیدا اے۔
اس پرکار انھاننے اپنے سارے جواناں نوں للکاریا اتے کیہا ہے– اے کوئی جودھا ! جو مسا رنگھڑ دا سر جرفتار ولوں کٹّ کے ساڈے کول پیش کرے۔ اس اتے سردار مہتاب سنگھ کھڑا ہویا اتے اسنے بنتی کیتی کہ اسنوں بھیجیا جاوے کیونکہ اوہ اسی کھیتر دا نواسی اے، جغرافیائی حالت دا علم ہون دے کارن سفلتا مقررہ ہی ملیگی۔ تدّ جتھیدار بڈھا سنگھ نے سبھا نوں سمبودھن کرکے کیہا– اسدی مدد لئی کوئی ہور جوان وی نال جاوے۔ اس اتے بھائی سکھا سنگھ جی نے اپنے آپ نوں پیش کیتا اتے کیہا– میں مہتاب سنگھ دا ساتھی بنانگا کیونکہ میں وی اتھے ہی نزدیک دے پنڈ ماڑی کمبو دا رہن والا ہاں۔ دوناں یودھاواں دی سفلتا لئی سارے جواناں نے ملکے گرو چرناں وچ ارداس کیتی اتے انھاننے شبھ کامناواں دے نال انھاننوں وداع کیتا۔
ایہناں دوناں یودھاواں نے بہت وچارومرش دے بعد اک سکیم بنائی، جسدے مطابق ایہناں نے اپنی ویش–شنگار مغل فوجیاں ورگی بنا لئی اتے سفر کردے ہوئے شری امرتسر صاحب جی دے نزدیک پہنچ کے فٹے ہوئے گھڑیاں دے ٹکڑوں نوں گول–گول بناکے اک روپئے دے سکیاں دا روپ دتا اتے اوہناں ٹوکریاں دیاں جھولیاں بھر لئیا اتے سدھے دربار صاحب دی درشنی ڈیوڑی دے نزدیک لیچی بیری دے رکھ دے نال گھوڑے باندھ کے اندر داخلہ کرن لگے تاں اتھے تینات سنتریاں نے پچھیا تسی کون ہو ؟
اسدے جواب وچ مہتاب سنگھ نے کیہا– اسیں نمبرداراں ولوں لگان اکٹھا کرکے لیائے ہاں جو کہ کوتوال صاحب نوں دین جا راے ہاں۔ سنتریاں نے اوہناں دے ہتھاں وچ تھیلیاں ویکھکے انھاننوں اندر جان دتا۔ مکھ تھاں ہرِ مندر وچ پجّ کے انھاننے جو اندر دا مورت ویکھیا تاں اوہناں شورویراں دا خون کھول اٹھیا۔ مسا رنگھڑ چارپائی اتے بیٹھا نشے وچ پرکاشمان حقہ پی رہا سی اتے کنجریاں دا مزرا ویکھ رہا سی۔ ادوں بھائی مہتاب سنگھ جی نے تھیلیا پلنگ دے ہیٹھاں سٹدے ہوئے کیہا– اسیں لگان لیائے ہاں، جویں ہی مسا رنگھڑ نے پلنگ دے ہیٹھاں جھانکن دا جتن کیتا، ادوں سردار مہتاب سنگھ نے بجلی دی رفتار ولوں تلوار دے اک ہی وار ولوں اسدا سر قلم کرکے اتار دتا۔
ایہہ ویکھکے مسے دے سارے ساتھی گھبراکے ادھر ادھر بھجن لگے۔ ادوں دوار اتے کھڑے سکھا سنگھ نے کڑک کے کیہا– کوئی وی اپنے ستھان ولوں ہلیگا نہیں، کسے نے ہلن دی کوشش کیتی تاں اسیں اسنوں موت دے گھاٹ اتار دوانگے۔ انھے وچ مہتاب سنگھ نے مسے دے سر نوں تھیلے وچ پایا اتے اسنوں کنگھے اتے لٹکا کے باہر چلے آئے۔ باہر کھڑے سنتریاں نے اپنے لئی انعام منگیا، اس اتے سکھا سنگھ اتے مہتاب سنگھ نے انھاننوں اتھے ہی تلواراں ولوں جھٹکا دتا اتے گھوڑے کھولھ کے واپس نکل بھجے۔ مسے دی قتل دی اطلاع پاکے پنجاب دا گورنر زکریا خان بہت لال–پیلا ہویا۔ اسنے امرتسر دے آسپاس دے پرگناں دے چودھریاں نوں سدکے کیہا، مسے دے ہتیارے نوں پھڑ کے پیش کیتا جاوے’۔ ہربھکت نرنجنیوے نامک چودھری نے مخبری کیتی کہ ایہہ کانڈ کسدا کیتا ہویا اے ؟
لمبی سفر کردے ہوئے دونوں سنگھ بیکانیر نگر پہنچ گئے۔ انھاننے مسے رنگھڑ دے سر نوں بھالے اتے ٹانگ کے سنگھاں دی بھری سبھا وچ مسے رنگھڑ دے سر نوں پیش کیتا۔ اس فتح نوں ویکھکے چارے پاسے جیکاروں دی غرض ہون لگی۔ ایہہ گھٹنا سن 1740 دے اگست مہینے وچ گھٹت ہوئی۔
سکھاں ولوں قلعے دی اساری سودھو
نادرشاہ دے حملے دے کارن پھیلی بے چینی ولوں منافع چکن لئی دل خالصے دے ہیرو نواب کپور سنگھ جی نے سکھاں لئی کسے سرکھات ستھان دی سوچ کیتی۔ جدوں اوہناں دے ہتھ نادر دی لٹّ دا مال لگیاں تاں انھاننے اسنوں سرکھات کرن لئی اس سوچ نوں ساکار روپ دے دتّ۔ اوہناں دے نردیش مطابق ڈلیوال نامک ستھان اتے اک قلعے دا اساری کیتا گیا۔ ایہہ ستھان امرتسر دی اتر–پشچم سمت وچ راوی ندی دے تٹ اتے واقع اے اتے اسدے ایرد–گرد گھنے جنگل سن۔
اس تھاں دے چون وچ وڈی ڈونگھی کوٹپالیسی لکی ہوئی سی۔ اک تاں اتھے ولوں سکھاں دے پوتر تیرتھ دی رکھیا کیتی جا سکدی سی اتے دوجے لوڑ پین اتے سکھ فوجی اتھے سہارا وی لے سکدے سن۔ مغل سرکار دے جاسوس وی اس رہسّ ولوں بھلی طرح واقف سن۔ بھلے ہی مغل قلعیوں دی تلنا وچ سکھاں دا ایہہ قلعہ اک چھوٹا جیہا ستھان سی، پر تد وی ایہہ اس گل دا سوچک سی کہ اپنی سیاسی ستا قائم کرن لئی سکھ دورنظر رکھدے ہن اتے آؤن والی کٹھنایاں لئی جاگرک سن۔ جویں ہی نادرشاہ نے زکریا خان نوں سکھاں دے خلاف بھڑکایا کہ اوہ تہاڈی ستا ہڑپ سکدے ہن، بس پھر کی سی، اوہ اپنی مکمل طاقت ولوں سکھاں نوں اکھاڑ کے پنجاب ولوں باہر کرن وچ لگ گیا۔
جویں ہی اسنوں ڈلیوال دے قلعے دی اساری دی اطلاع ملی، اسنے اس اتے حملہ کر دتا پر اوہ تاں ہنے نرمانماتحت ہی سی، سکھ اسدا استعمال کر ہی نہیں سکدے سن۔ ات: اس کھیتر نوں ورانا چھڈکے سکھ پھر ولوں ہور شرن ستھاناں وچ چلے گئے۔ جسدے نال زکریا خان نے ادھورے قلعے نوں پھر ولوں مٹی وچ ملیا دتا۔
بھائی بوتا سنگھ اتے بھائی گرجا سنگھ سودھو
نادر شاہ دے بھجن دے بعد جدوں زکریا خان نے سکھ قوم دے سرتباہی دا تجربہ چلایا تاں اسنے سارے اتیاچاراں دیاں سیماواں پار کر دتیاں۔ جدوں پنجاب وچ کوئی وی سکھ لبن ولوں وی نہیں وکھائی دتا تاں اسنے اس پرسنتا وچ دونڈی پٹوائی دی کہ اسیں سکھ قوم دی تباہی کر دتا اے۔ ہن کسے نوں وی باغی وکھائی نہیں دینگے۔
ایہناں دناں لاہور نگر دے نزدیک پنڈ بھڑان دا نواسی شری بوتا سنگھ اپنے متر گرجا سنگھ دے نال شری دربار صاحب جی دے سروور وچ اسنان کرن دے وچار ولوں گھر ولوں چل پئے پر سکھ مخالف کاروائی دے ڈر ولوں اوہ دونوں رات نوں سفر کردے اتے دن وچ کسے جھاڑی اتے ورانے وچ آرام کرکے سماں بتیت کردے۔ پہلاں انھاننے شری ترنتارن صاحب جی دے سروور وچ اسنان کیتا۔ پھر جدوں دن ڈھلن دے ویلے شری امرتسر صاحب جی چلن دے وچار ولوں اوہ سڑک دے کنڈے دیاں جھاڑیاں دی اوٹ ولوں باہر نکلے تاں انھاننوں دو وردیدھاری آدمیاں نے ویکھ لیا۔
سنگھاں نے انھاننوں ویکھکے کجھ ڈر جیہا محسوس کیتا کہ ادوں اوہ پٹھان سپاہی بولے، ایہہ تاں سکھ وکھائی دندے ہن ؟ پھر اوہ وچارن لگے کہ ایہہ سکھ ہو نہیں سکدے۔ جیکر سکھ ہندے تاں ایہہ بھیبھیت ہو ہی نہیں سکدے سن۔ اوہ سوعدہ لگے، کی پتہ سکھ ہی ہو، جیکر سکھ ہی ہوئے تاں ساڈی جان خطرے وچ اے، جلدی اتھوں کھسک چلیئے۔ پر اوہ اک دوجے ولوں کہن لگے کہ زکریا خان نے تاں اعلان کروا دتی اے کہ میں کوئی سکھ رہن ہی نہیں دتا تاں ایہہ سکھ کتھوں آ گئے ؟
دونوں پٹھان سپاہی تاں اتھے ولوں کھسک گئے پر اوہناں دی گلاں دے سچے وینگ نے ایہناں شورویراں دے دل وچ پیڑا پیدا کر دتی کہ زکریا خان نے سکھ ختم کر دتے ہن اتے سکھ کدے بھیبھیت نہیں ہندے ؟ ایہناں دوناں یودھاواں نے وچار کیتا کہ جیکر اسیں اپنے آپ نوں سکھ کہاندے ہاں تاں پھر بھیبھیت کیوں ہو راے ہاں ؟ ایہی سماں اے، سانوں دکھانا چاہیدا اے کہ سکھ کدے وی ختم نہیں کیتے جا سکدے۔
ات: سانوں کجھ خاص کرکے پرچار کرنا اے کہ سنگھ کدے بھیبھیت نہیں ہندے۔ بہت سوچ وچار دے بعد انھاننے جرنیلی سڑک اتے اک بہتر ستھان ڈھونڈھ لیا، ایہہ سی نوردین دی سراں جنوں انھاننے اپنا بسیرا بنا لیا اتے اتھے ہی کول وچ اک پلیا اتے انھاننے اک چنگی بنا لئی، جس اتے اوہ دوناں موٹے سوٹے (لٹھّ) لے کے پہرہ دین لگے اتے سارے مسافراں ولوں چنگیکر (ٹیکس) وصول کرن لگے۔ انھاننے اعلان کیتی کہ اتھے خالصے دا راج قائم ہو گیا اے، ات: بیلگڈی نوں اک آنا اتے لدے ہوئے گدھے دا اک پیسہ کر دینا لازمی اے۔
سارے لوک سکھاں دے ڈر دے کارن چپکے ولوں کر دیکے چلے جاندے، کوئی وی انسان اختلاف نہیں کردا پر آپس وچ وچار کردے کہ زکریا خان جھوٹھی گھوشناواں کرواؤندا رہندا اے کہ میں سارے سکھ ودروہیاں نوں مار دتا اے۔ اس پرکار ایہہ دوناں سکھ لمبے سماں تک چنگی روپ وچ کر وصولدے راے، پر پرحکمرانی دے ولوں کوئی کارواہی نہیں ہوئی۔ ایہناں سکھاں دا مول ادیش تاں ستادھریاں نوں چیلنج دینا سی کہ تہاڈی گھوشناواں اسیں جھوٹھیاں ثابت کر دتیاں ہن، سکھ زندہ ہن اتے پورے سوابھمان دے نال رہندے ہن۔
اک دن بوتا سنگھ دے من وچ گل آئی کہ اسیں تاں گرو چرناں وچ جا راے سی پوتر سروور وچ اسنان کرن، پر اسیں اتھے کتھے مایہ دے جنجال وچ پھنس گئے ہاں۔ اسیں تاں ایہہ ڈرامہ رچیا سی، پرحکمرانی دیاں اکھاں کھولن لئی کہ سکھ وچتر پرکار دے جودھے ہندے ہن، جو موت نوں اک کھیو سمجھدے ہن، جنہاں نوں ختم کرنا ممکن ہی نہیں، ات: اسنے پرحکمرانی نوں جھنجھوڑن لئی اک پتر گورنر زکریا خان نوں لکھیا۔ پتر وچ زکریا خان اتے وینگ کردے ہوئے، بوتا سنگھ نے اسنوں اک تیویں (عورت، خواتین) دسدے ہوئے بھرجائی شبد ولوں سمبودھن کیتا–
چٹٹھی لکھتم سنگھ بوتا
ہاتھ وچ سوٹا، وچ راہ کھلوتا
مہسول آنا لگیے گڈے نوں، پیسہ لگایا کھوتا
جا کہ دینا بھابھی کھانوں نوں ایسا کہتا اے سنہ بوتا
بوتا سنگھ جی نے ایہہ پتر لاہور جا راے اک راہ گیر دے ہتھ زکریا خان نوں بھیج دتا۔ جدوں پتر اپنے صحیح ستھان اتے اپڑیا تاں گورنر زکریا خان کرودھ دے مارے لال–پیلا ہویا پر اسنوں اپنی بے بسی اتے رونا آ رہا سی کہ اسدے لکھ جتناں اتے سکھتی دے بعد وی سکھاں دے حوصلے انج دے انج بلند سن۔
ات: اسنے راہ گیر ولوں پچھیا کہ اتھے کنے سکھ توں ویکھے ہن۔ اس اتے راہی نے دسیا، حجور ! اتھے تاں میں صرف دو سکھاں نوں ہی ویکھیا اے، جنہاں دے کول شستراں دے نام اتے صرف سوٹے ہن پر زکریا خان نوں اسدی گل اتے یعقین ہی نہیں ہویا، اوہ سوچن لگا کہ صرف دو سنگھ اوہ وی بناں ہتھیاراں دے انی وڈی حکومت نوں کویں للکار سکدے ہن ؟ اسنے جرنیل جلالدین نوں حکم دتا، اوہ دو سو شستردھاری گھڑسوار فوجی لے کے ترنت نوردین دیاں سراں جاؤ، اوہناں سکھاں نوں ہو سکے تاں زندہ پھڑ کے لیاوو۔
وچارا زکریا خان ہور کر وی کی سکدا سی۔ اسنوں پتہ سی کہ ایہہ سکھ لوک ہن، جو سوا لکھ ولوں اکلے لڑن دا اپنے گرو سہارے دا دعوہ کردے ہن۔ ات: دس ویہہ سپاہیاں دے قابو آؤن والے نہیں ہن۔ جدوں جلالدین دے نیترتو وچ 200 فوجیاں دا ایہہ دل نوردین دیاں سراں اپڑیا تاں اتھے دونوں سنگھ لڑن–مرن نوں تیار کھڑے ملے اتے انھاننوں گھوڑیاں ولوں اڑائی گئی دھول ولوں معلوم ہو گیا سی کہ اوہناں دے ولوں بھیجیا گیا سنیہا کم کر گیا اے۔
جویں ہی مغل فوجیاں نے سنگھاں نوں گھیرے وچ لین دی کوشش کیتی، ادوں سنگھاں نے بہت اچی آواز وچ جیگھوش (جیکارا) بولے سو نہال، ست شری ادور، لگاکے ویری نوں للکارنا شروع کر دتا اتے کیہا– جیکر تسی ویر جودھا ہو تاں ساڈے نال اک–اک کرکے لڑائی کرکے ویکھ لؤ۔ اس اتے جلالدین نے سکھاں ولوں دتی گئی چیلنج قبول کر لئی۔ اسنے اپنے بہادر سپاہی اگے بھیجے۔ سنگھاں نے انھاننوں اپنے موٹے–موٹے سوٹیاں ولوں پلک جھپکدے ہی چتّ کر دتا۔ پھر دو–دو کرکے واری واری سپاہی سنگھاں دے نال جوجھن آؤن لگے پر انھاننوں پل بھر وچ سنگھ موت دے گھاٹ اتار دندے، اصل وچ دونوں سنگھ اپنے سوٹیاں ولوں لڑن دا دن رات مشق کردے رہندے سن، جو اس ویلے کم آیا۔
ہن سنگھاں نے اپنا دانو بدلیا اتے غرض کر کیہا– ہن اک–اک دے مقابلے دو–دو آ جاوو جلالدین نے اجیہا ہی کیتا، پر سنگھاں نے اپنے پینتڑے بدل–بدل کے انھاننوں دھراشاہی کر دتا۔ جلالدین نے جدوں ویکھیا دی کہ ایہہ سکھ تاں قابو وچ نہیں آ راے اتے میرے لگبھگ 20 جوان مارے جا چکے ہن تاں اوہ بوکھلا گیا اتے اسنے اکٹھے ساریاں نوں سنگھاں اتے ہلاّ بولن دا حکم دتا۔ پھر کی سی، سنگھ وی اپنی مقررہ پالیسی دے مطابق اک دوجے دی پٹھّ پچھے ہو لئے اتے گھماسان لڑائی لڑن لگے۔ اس پرکار اوہ کئی شاہی سپاہیاں نوں ہمیشہ دی نیند سوا کے آپ وی شہیدی حاصل کر گرو چرناں وچ جا وراجے۔
اس کانڈ ولوں پنجاب نواسیاں اتے زکریا خان نوں ایہہ معلوم کرکے سنگھاں نے وکھا دتا کہ سکھاں نوں ختم کرن دا وچار ہی مورکھتاپورن اے۔ جدوں جرنیل جلالدین لاہور زکریا خان دے ساہمنے اپڑیا تاں اسنے پچھیا– ‘اوہناں دوناں سکھاں نوں پھڑ لیائے ہو ؟ جواب وچ جلالدین نے کیہا– ‘حجور ! اوہناں دیاں ارتھیاں لے کے آیا ہاں’۔ اس اتے زکریا خان نے پچھیا، اپنا کوئی سپاہی تاں نہیں مریا، جواب وچ جلالدین نے کیہا– حجور ! معاف کرو، بس 25 سپاہی مارے گئے ہن اتے لگبھگ انھے ہی زخمی ہن۔
حقیقت رائے سودھو
جنہاں دناں گرو ہرِ رائے صاحب جی سیالکوٹ (پنجاب) پہنچے، اتھے بھائی نندلال شتری گلوٹیاں خورد کھیتر وچ نواس کردے سن۔ انھاننے گرودیو دا شاندار استقبال کیتا اتے اوہناں نے سکھی دھارن کیتی۔ ایہناں دے سپتر باگھمل، مقامی حکمران امیر بیگ دے کول اک اہلکار دے روپ وچ کاریارت ہوئے، اگلے سماں وچ شری باگھمل دی بیوی شریمتی گورا جی نے اک بالک نوں جم دتا، جسدا نام حقیقت رائے رکھیا گیا۔ حقیقت رائے بہت خبیث اتے حرامی جوان نکلیا۔
اسدی ماں نے اسنوں سکھ گروجناں دے جیون ورتانت سنا–سنا کے آتمگرو ولوں جینا سکھا دتا سی۔ سکھی تاں گھر وچ سی پر پنجاب سرکار دے سکھ مخالف ابھیاناں دے کارن حقیقت رائے کیش دھارن نہیں کر سکیا۔ اسدے پچھے سیاسی دباء اتے سماجی لاچاری سی پر اسدا من ہمیشاں گرو چرناں ولوں جڑیا رہندا سی۔ اس پروار وچ سکھی دے ماحول نوں ویکھدے ہوئے بٹالا نگر ضلع گرداس پور دے نواسی سردار کشن سنگھ جی نے اپنی سپتری دا ویاہ حقیقت رائے ولوں کر دتا۔
اوہناں دناں کیشدھاری جوان دل خالصے دے میمبر بنن چکے سن اتے قتل کر دتے گئے سن۔ ات: لاچاری دے کارن سردار کشن سنگھ جی نے حقیقت رائے نوں اپنی سپتری لئی بہتر ور سمجھیا۔ حقیقت رائے دا جم سن 1724 عیسوی وچ ہویا سی۔ ایہناں نوں ایہناں دے پیؤ باگھمل جی نے اچّ سکھیا دلوان دے وچار ولوں، سن 1741 وچ مولوی عبدل حق دے مدرسے وچ بھیج دتا۔ اتھے حقیقت رائے اپنے سہپاٹھیاں ولوں بہت ملپانی کے سکھیا قبول کردے سن، انج وی بہت نمانا سبھاء اتے مدھربھاشی ہون دے کارن لوکاں نوں پیارے سن۔ پر اک دن ‘بھائی دوج دے دن’ اوہ اپنے متھے اتے ٹکا لگا کے مدرسے پہنچ گئے۔
مسلمان طالب علماں نے اوہناں دا مکھول اڑایا اتے بہت ابھدر وینگ کیتے۔ اس اتے حقیقت رائے نے بہت ترکسنگت جواب دتے۔ جنوں سنکے سارے طالب علم نروتر ہو گئے۔ پر اکثریت مسلمان طالب علماں دا سی۔ ات: اوہ ہندو طالب علماں ولوں نیواں نہیں ویکھنا چاہندے سن۔ انھاننے ہینبھاونا دے کارن مولوی نوں وچ گھسیٹیا اتے اسلام دا پکھ پیش کرن نوں کیہا۔ مولوی نے اک وچار گوشٹھِ دا پربندھ کر دتا۔
دوناں پکھاں وچ جم کے بحث ہوئی اتے اک دوسریاں دیاں ترٹیاں نوں ہدف بنا کے الزام لگائے گئے، اس خامیاں دے کارن گل کلنک تک پہنچ گئی۔ مسلمان طالب علماں دا پکھ بہت کمزور رہا۔ اوہ ہار ہو گئے پر اوہناں دے سوابھمان نوں بہت ٹھیس پہنچی، ات: اوہ ہٹھدھرمی کرن لگے کہ حقیقت رائے اوہناں توں معافی منگے پر حقیقت رائے نے اجیہا کرن ولوں صاف مناہی کر دتا۔
اس اتے مسلمان طالب علماں نے دباء بناؤن لئی اپنی–اپنی پگڑیاں اتار کے مولوی دے ساہمنے رکھ دتیا اتے کیہا کہ حقیقت رائے نوں پیغمبراں دی بے عزتی کرن دا دنڈ ملنا چاہیدا اے۔ حقیقت رائے دی دلیل سی کہ میں کوئی جھوٹھ نہیں کیہا اتے میں کوئی الزام نہیں کیتا جو سچ سی، اسدی ہی وضاحت کیتی اے۔ ایہہ گلاں ساریاں نوں قبول کرنی چاہیدیاں ہن۔ اس اتے مولوی وی دودھا وچ پے گیا، اسنے مسلمان طالب علماں دے دباء وچ اس کانڈ دا فیصلہ کرن لئی شاہی قاضی دے سنمکھ پیش کیتا۔
شاہی قاضی نے عمل نوں جانچیا تاں اوہ اگّ ببلا ہو گیا۔ اسدا وچار سی کہ جدوں اسیں ستا وچ ہاں تاں ایہناں ہندو لوکاں دی ایہہ ہمت کہ ساڈے پیغمبراں اتے کلنک لگان۔ ات: اسنے حقیقت رائے نوں گرفتار کروا کے کاراواس وچ پوا دتا اتے اس اتے دباء بنایا کہ اوہ اسلام قبول کر لوے۔ پر حقیقت رائے کسے ہور مٹی دا بنا ہویا سی، اوہ اپنے یعقین ولوں ٹسّ ولوں مس نہیں ہویا۔
مقامی پرشاسکا امیر بیگ تک جدوں ایہہ گل پہنچی تاں اسنے طالب علماں دا من–مٹاو کہہ کے حقیقت رائے نوں ہرجانہ (معاشی دنڈ) لگاکے چھڈن دا حکم دتا پر شاہی مولوی نے اسنوں اس نیاں لئی لاہور بھیج دتا۔ اوہناں دناں لاہور دے گھر–گھر وچ شہید منی سنگھ، مہتاب سنگھ، بوتا سنگھ، گرجا سنگھ اتادِ دی دھرم دے متعلق نشٹھا اتے اوہناں دی قربانی دیاں چرچاواں ہو رہیاں سن۔ اجیاے وچ حقیقت رائے دے من وچ دھرم دے متعلق آتم قربانی دین دی اچھا بلوتی ہو گئی۔ گھر ولوں چلدے ویلے اسدی ماں اتے بیوی نے انھاننوں خاص روپ ولوں راغب کیتا کہ دھرم دے متعلق جاگرک رہنا اے، پٹھّ نہیں دکھانی اے اتے گرودیو دے آدیساں ولوں بے مکھ نہیں ہونا، بھلے ہی اپنے پراناں دی آہتی ہی کیوں نہ دینی پئے۔
لاہور دے شاہی قاضی دے کول جدوں ایہہ مقدمہ اپڑیا تاں اسنے وی سیالکوٹ دے قاضی دا جویں دا تویں فیصلہ رکھیا، اسنے کہہ دتا کہ پیغمبر صاحب دی شان وچ گستاخی (اوگیا) کرن والے نوں اسلام کبولنا ہووےگا، نہیں تاں موت دنڈ مقررہ ہی اے۔ اس اتے لاہور نگر دے سنمانت انسان دیوان صورتَ سنگھ، لالا درگاہی ملّ اتے جماندار قصور بیگ اتادِ لوکاں نے گورنر زکریا خان ولوں کیہا کہ اوہ حقیقت رائے نوں چھڈّ دوے پر اوہ اوہناں دناں قاضیاں دے چکر وچ پھنس کے ہٹھدھرمی اتے اڑیا ہویا سی، ات: اسنے کسے دی وی سفارش نہیں منی اتے اسلام قبول کرن جاں موت دنڈ دا حکم برقرار رکھیا۔
اوہناں دناں کئی کیشادھری سکھ قیدی وی موت دنڈ دی اڈیک وچ زکریا خان دیاں جیلاں وچ بند پئے سن۔ اوہناں توں پریرنا پاکے حقیقت رائے دا منوبل ودھدا ہی چلا گیا اوہ موت دنڈ دا خبراں سنکے بھیڈاں دی طرحاں بھیبھیت ہوکے بھیں–بھیں نہیں کرکے شیراں دی طرحاں گرجنا کرن لگا۔
اس پرکار ویر جودھا 18 سال دے حقیقت رائے نوں سن 1742 عیسوی دی بسنت پنچمی والے دن لاہور دے نرواس چوک وچ تلوار دے اک جھٹکے ولوں قتل کر دتا گیا۔ جدوں اس دے قتل دی اطلاع دل خالصہ وچ پہنچی تاں انھاننے سارے ملزماں دی لسٹ تیار کر لئی اتے سماں ملدے ہی سیالکوٹ پجّ کے چھاپامار لڑائی کلا ولوں اوہناں دوشیاں نوں چن–چن کے موت دے گھاٹ اتار دتا۔
بھائی تارو سنگھ سودھو
سن 1745 عیسوی تک پنجاب وچ گورنر زکریا خان دا تیز پرتاپ سی۔ اسدے شاسندور وچ لگبھگ منجھا کھیتر (پنجاب) دے سارے سکھ شہری پنجاب راج ولوں پلائن کر چکے سن۔ گشتی فوجی ٹکڑیاں ولوں کھوج–کھوج کے سکھاں دی قتل کرن ولوں کئی سکھ پروار لکھی جنگل، منڈ کھیتر (ستلج اتے ویاس ندی دا سنگم تھاں) اتے کانووال دا چھمب کھیتر (ڈیلٹا کھیتر) دے اوہناں ورانیاں وچ جا چھپے سن، جتھے فوج دا پہنچنا سہج نہیں سی۔
زکریا خان دے سکھ ورتکنیک تجربہ دے کارن کجھ سکھ پروار اوکھا سماں بتیت کرن دے وچار ولوں اپنے گھراں نوں تیاگ کے نزدیک دے جنگلاں وچ وی شرن لئی ہوئے سن۔ اجیاے وچ اک سکھ پروار ضلع امرتسر دے پنڈ پوہلے وچ نواس کردا سی۔ 25 سال دا تارو سنگھ، اسدی چھوٹی بھین اتے ماں، ایہہ تن میمبر دا پروار بھرفتار بھاونا دے کارن سارے کھیتر وچ بہت عزت ولوں جانے جاندے سن۔ بھائی تارو سنگھ نے ویاہ نہیں کروایا سی، اوہ بہت پرشرمی اتے دیالُ پرورتی دا انسان سی۔ اسدے اتھے ہمیشاں لنگر چلدا رہندا سی، کوئی وی پاندھی (یاتری) اتے بھکھا–پیاسا، ضرورت مند بناں بھیدبھاو دے غذا حاصل کر سکدا سی۔
ات: پنڈ نواسی، کی ہندو کی مسلمان اسدی اس اداروادی پرورتی ولوں سنتشٹ سن اتے سارے پنڈ واسی ملپانی کے رہندے سن۔ بھائی تارو سنگھ جی نوں اک اطلاع ملی کہ نزدیک دے جنگلاں (بابا بڈھا جی دی بیڑ) وچ کجھ سکھ پرواراں نے شرن لے رکھی اے۔ انھاننے وچار کیتا کہ جنگل وچ تاں صرف کندمول پھل ہی ہن۔ ات: بچے اتے بڈھے کس پرکار غذا انتظام کردے ہونگے، اسلئی انھاننے اپنی ماں اتے بھین ولوں وچار کرکے اک سکیم بنائی کہ اوہ سارے ملکے لنگر تیار کردے اتے پرات:دور بھائی تارو سنگھ جی سر اتے روٹیاں دی ٹوکری اتے ہتھ وچ دال دی بالٹی لے کے گھنے جنگل وچ چلے جاندے، اتھے پجّ کے سیٹی دے اشارہ ولوں ساریاں نوں اکٹھے کردے اتے اوہناں وچ اوہ لنگر ونڈ دندے۔ اس پرکار ایہہ کم بھائی جی نیمی روپ ولوں کرن لگے سن۔
پر انعام دے لالچ وچ اک مخبر (جاسوس) نے جسدا نام ہربھکت نرنجنیا سی۔ لاہور وچ زکریا خان نوں بھائی تارو سنگھ دے موضوع وچ جھوٹھی منگھنڈت کہانی بھیجی کہ بھائی تارو سنگھ ودروہیاں نوں شرن دندا اے اتے اوہناں دی مدد کردا اے، جسدے نال پنڈ نواسیاں نوں خطرہ اے۔ زکریا خان تاں اجیہی اطلاع دی ویکھ وچ رہندا سی، اسنے آروپاں دی بناں جانچ کیتے ترنت بھائی صاحب نوں گرپھتار کرن دے حکم دے دتے۔ ہربھکت نرجنیاں 20 فوجی لے کے پنڈ وچ آ دھمکیا اتے بھائی صاحب نوں گرپھتار کر لیا اتے بے ایمان فوجی تارو سنگھ جی دی جوان بھین اتے اوہناں دی ماں نوں وی گرپھرتار کرنا چاہندے سن، پر سارے پنڈ والیاں نے ایکتا دے زور ولوں جدوں اسدا خلاف کیتا تاں اوہناں دا بس نہیں چلیا۔
لاہور دی جیل وچ بھائی جی نوں بہت یاتناواں دتی گئیاں اتے اوہناں اتے دباء پایا گیا کہ اوہ اسلام قبول کر لین۔ اخیر وچ جدوں انھاننوں زکریا خان دے ساہمنے پیش کیتا گیا تاں بھائی جی نے استوں پچھیا– نواب، دسّ میں تہاڈا کی وگاڑیا اے ؟ میں اک کسان ہون دے ناطے تینوں پورا لگان دندا ہاں۔ میں اج تک کوئی الزام کیتا ہی نہیں، پھر توں مینوں انھے کشٹ کیوں دے رہا ہیں ؟ زکریا خان دے کول بھائی تارو سنگھ جی دے پرشناں دا جواب سی ہی نہیں۔ اسنے کیہا کہ جیکر توں لنگر ونڈنا بند کر دویں اتے اسلام قبول کر لویں تاں تینوں معاف کیتا جا سکدا اے۔
بھائی تارو سنگھ نے جواب دتا– لنگر میں اپنی ایمانداری دی کمائی وچوں ونڈدا ہاں، اس گل ولوں ہکومت نوں کی پریشانی اے ؟ رہی گل اسلام دی، تاں مینوں سکھی پیاری اے، میں اپنے اخیر شواش تک اسنوں نبھا کے دکھاوانگا۔ اس اتے زکریا خان نے کرودھ وچ آکے کیہا– اس سکھ دے بال کٹو، ویکھدا ہاں، ایہہ کویں سکھی نبھاؤن دا دعوہ کردا اے۔ ادوں نائی بلایا گیا اتے اوہ بھائی تارو سنگھ جی دے کیس کٹن لگا، پر بھائی تارو سنگھ نے اسنوں اپنی ہتھکڑیاں دا مکا دے ماریا، اوہ لڑکھڑاتا ہویا دور ڈگیا۔
تدّ بھائی جی نوں زنجیراں ولوں بنھ دتا گیا۔ اس اتے تارو سنگھ جی نے من نوں ایکچت کرکے پربھو چرناں وچ ارداس کیتی کہ اے پربھو ! میری سکھی کیساں–سواساں دے نال نبھ جاوے، ہن تہاڈا ہی سہارا اے بس پھر کی سی، تارو جی دی ارداس قبول ہوئی، جویں ہی نائی نے اوہناں دے کیش کٹن دی کوشش کیتی، بھائی جی دے کیش کٹدے ہی نہیں سن۔ نائی نے بہت کوشش کیتی پر وال نہیں کٹے۔ اس اتے زکریا خان نے کیہا، ٹھیک اے، موچی بلاؤ، جو اسدی والاں سمیت کھوپڑی اتار دوے۔
اجیہا ہی کیتا گیا، بھائی جی دی کھوپڑی اتار دتی گئی اتے انھاننوں لاہور دے قلعے دے باہر نرواس چوک اتے بیٹھا دتا گیا کہ سارے مقامی نواسی ویکھ سکنّ کہ پرحکمرانی سکھاں نوں کس بوری ڈھنگ ولوں موت دے گھاٹ اتاردا اے، تاکہ کوئی پھیر سکھ بنن دا ساہس نہیں کر سکے۔ بھائی تارو سنگھ جی نے پربھو دا دھنواد کرن لئی اپنا من سکاگر کر لیا اتے سوچ وچار وچارنا وچ مصروف ہو گئے اتے نام سمرن کرن لگے۔ اوہناں دا یعقین سی کہ اوہناں دی سکھی پربھو کرپا ولوں کیشاں–سواساں دے نال نبھ گئی اے۔ رات بھر اوہ اتھے ہی پربھو چرناں وچ لین راے۔
اگلے دن جدوں سورج ادئے ہویا تاں زکریا خان کسے کم کرکے گھوڑے اتے سوار ہوکے قلعے ولوں باہر آیا تاں اسنے بھائی جی نوں جدوں زندہ پایا تاں کہن لگا– تارو سنگھ ہنے تینوں موت نہیں آئی ؟ اس اتے بھائی جی نے اکھاں کھولیاں اتے کیہا– زکریا خان تہاڈے نال درگاہ وچ حساب کرنا اے، اسلئی تہاڈی اڈیک کر رہا ہاں، ات: تینوں لے کے چلانگا۔ بس پھر کی سی، زکریا خان دا پیشاب بند ہو گیا اتے ڈھڈّ وچ سول اٹھن لگا۔ اوہ مارے درد دے چیکھن لگا۔ اسدا شاہی حکیماں نے بہت اپچار کیتا پر اسدا درد ودھدا ہی چلا گیا۔
اجیاے وچ اسنوں بھائی تارو سنگھ جی دے کاے ہوئے وعدہ یاد آئے کہ میں تہاڈے نال اﷲ دی درگاہ وچ حساب کراں گا، اسلئی تینوں نال لے جان لئی زندہ ہاں۔ مردا کی نہیں کردا، دے کتھن مطابق زکریا خان نے بھائی تارو سنگھ دے کول اپنے پرتندھی بھیجے اتے معافی بینتی کیتی۔ اس اتے بھائی جی نے انھاننوں کیہا– میرے جتے لے جاؤ اتے زکریا خان دے سر اتے مارے، پیشاب اتریگا، اجیہا ہی کیتا گیا۔
جویں–جویں بھائی جی دے جتے ولوں زکریا خان نوں جھمبیا جاندا، اسدا پیشاب اتردا اتے پیڑا گھٹ ہندی، پر جتے دا استعمال بند کرن اتے پیڑا پھر اویں ہو جاندی۔ ات: زکریا خان نے لاچاری وچ کیہا کہ میرے سر اتے تارو سنگھ جی دا جتا زور–زور ولوں مارو، تاکہ مینوں پیشاب دے بندھن ولوں پوری راحتَ ملے۔ اسدی اچھا مطابق ہی پورے ویگ دے نال اسدے سر اتے جتیاں دی بوچھار کیتی گئی۔ انج ہی پوری رفتار دے نال موتر بندھن ٹٹیا اتے زکریا خان دی پیڑا ہٹدی گئی، پر اسدے نال ہی زکریا خان دے پران وی نکل گئے۔ دوجے پاسے بھائی تارو سنگھ جی نے وی نشور دیہہ تیاگ دتی اتے گرو چرناں وچ جا وراجے۔ اس پرکار کجھ سماں لئی اتیاچاراں دا بازار ٹھنڈا پے گیا۔