احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے چوتھا حملہ
معین الملک یا میر منو دی موت 2 نومبر، 1753 عیسوی نوں ہو گئی۔ اسدی موت ولوں پنجاب وچ بہت انتشار پھیل گئی۔ اگلے پنج سالاں تک تاں پنجاب وچ کوئی وی سدرڑ راج قائم نہ ہو سکیا، اسلئی اوہ دور بغاوت اتے گھریلو لڑائیاں دا دور سمجھیا جاندا اے۔ جدوں دلی دے شہنشاہ نے میر منو دی موت دا خبراں سنیا تاں اسنے اپنے ہی بے عقل بیٹے محمود نوں پنجاب دا گورنر تعینات کر دتا اتے میر منو دے بے عقل بیٹے محمد امین نوں اسدا معاون تعینات کر دتا۔
اوہ بچیاں دا پربندھ دا کھیل کجھ دن ہی چلیا کیونکہ ہن پنجاب دا واستوک سوامی احمد شاہ ابدالی سی، نہ کہ دلی دا شہنشاہ۔ مئی، 1754 عیسوی نوں بالک امین دی موت ہو گئی۔ تد دلی دے نویں بادشاہ عالم گیر نے مومن خان نوں پنجاب دا گورنر تعینات کر دتا۔ پر مغلانی بیگم نے اسدی اک نہیں چلن دتی اتے جلدی ہی گورنر دے عہدے اتے اپنی تعیناتی کروا لئی۔ اوہ بدچلن عورت سی اتے اسدے بھوگ ولاس دی چرچہ گھر–گھر وچ ہون لگی۔ اسدے وبھچار دیاں گاتھاواں سنکے کئی اک سردار ناراض اتے غصہ ور ہو گئے۔
اس من مانی حکمرانی دے خلاف لوکاں دے دل وچ بغاوت پیدا ہون لگی۔ اس پرکار جنتا وچ بے چینی پھیل گیا۔ ات: اسنوں دلی دے منتری نے بندی بنا لیا۔ اسدے تھاں اتے ادنیہ بیگ نوں پنجاب تے ملتان دا گورنر تعینات کر دتا۔ جدوں ادنیہ بیگ نے اپنے معاون جمیل الدین نوں لاہور بھیجیا تاں مغلانی بیگم نے چارج دین ولوں مناہی کر دتا۔ اسنے اپنی درد بھری کہانی احمد شاہ ابدالی نوں لکھی اتے نال ہی ایہہ وی کیہا کہ جیکر اوہ ہندستان اتے حملہ کرے تاں دلی دی مکمل جائداد، جسدا اسنوں علم اے، اسنوں دس دیویگی۔
اس فائدہ مند نمنترن دے پہنچن اتے، احمدشاہ ابدالی چوتھے حملے لئی تیار ہو گیا۔ دوجا کارن ایہہ سی کہ پنجاب وچ دلی دے منتری دا ہستککھیپ اوہ صحن نہیں کر سکدا سی، کیونکہ پنجاب اسدی جائداد سی نہ کہ دلی دے منتری دی۔ ایہناں کارناں ولوں احمدشاہ ابدالی نے چوتھی وار حملہ کر دتا۔ احمدشاہ جو سٹّ لگائے بیٹھا سی، اسدا ہدف بھارت دی دولت لٹّ کے افغانستان نوں امیر بناؤن دا سی۔
صرف اس ویلے سکھ ہی سن جو پنجاب نوں اپنا دیس منندے سن۔ اتھے اوہناں دے پوروجاں دا جم، لعلن–پالن اتے پرلوکواس ہویا سی۔ اتھے دے پنڈ وچ اوہناں دے گھر–گھاٹ سن، جتھے اوہناں دی ماتاواں، بھیناں، بیٹیاں، بھرا اتے کٹمبی وسے ہوئے سن۔ اوہناں دی سارا پیسہ سمپدا، لہلہاندے اتے زرخیز کھیت سن، جنھاندی رکھیا کرن ولوں ہی اوہ سکھی رہِ سکدے سن۔ اتھے اتے اوہناں دے پیارے گروواں نے دھرم اتے پران نچھاور کرن دا آدیس دتا سی اتے اس ہدف دی تکمیل لئی انھاننے بھیشن یاتناواں جھیلیاں سن۔
اس دھرتی دا اک–اک کن سکھ گروجناں دی چرندھولِ ولوں پوتر ہو چکیا سی۔ سکھاں دا اک–اک ہاو–مطلب، معاشی حالت اتے جیون دی موجودگی پنجاب دی دھرتی ولوں پوری طرحاں جڑی ہوئی سی۔ کوئی وی دوجا انسان بھلے ہی اوہ مراٹھا ہووے جاں مغل اتے ایرانی، اوہ اوہناں ساریاں ولوں اپنے جان–مال، پیسہ–دولت، گھربار اتے اعزاز دی رکھیا لئی وچنبدھّ سن۔ اوہناں دناں سادھارن جنتا تاں ہرروج دی آپادھاپی ولوں ویاکل سی۔
اوہ اس گل دا تجربہ کرن لگی سی کہ جیکر شانتمئی اتے نربھیک جیون بتیت کرنا اے تاں انھاننوں سکھاں دا ساتھ دینا ہووےگا۔ اوہ سمجھن لگے سن کہ سکھ ہی اوہناں دے مہربان ہن اتے اوہناں دے سدھانتاں اتے ٹکی سرکار ہی ورگبھید نوں مٹا کے ساریاں دا کلیان کر سکیگی۔ سکھ جتھیدار مسلاں وی جنتا دی ایہناں بھاوناواں ولوں واقف سن، اسلئی انھاننے اس حوالہ وچ ‘راکھ پرنالی’ رکھیا انتظام دا سوتراپات کیتا۔
دوجے پاسے احمدشاہ ابدالی، ادنیہ بیگ دیاں سرگرمیاں ولوں سچیت رہندا سی۔ اوہ اس گل ولوں واقف سی کہ جیکر ادنیہ بیگ نوں تھوڑھا جیہا وی موقع مل گیا تاں اوہ پنجاب اتے اختیار جمان وچ سنکوچ نہیں کریگا۔ اسدے علاوہ اسنے اپنے پنجاب دے سارے فوجداراں نوں نردیس دے رکھے سن کہ اوہ سکھاں اتے کڑی نظر رکھن۔ نادرشاہ دے ویلے ولوں اوہناں دا سکھاں ولوں واسطہ پے چکیا سی۔
اسنوں ایہہ معلوم ہو گیا کہ اوہناں وچ اوہ سارے گن موجود ہن جو کہ انسان اتے سمدائے نوں پربھستا دا سوامی بناؤن لئی اپیکت ہندے ہن۔ اسنوں اوہ شبد وی یاد سن کہ نادرشاہ نے جکریا خان نوں سکھاں دے فی کاے سن کہ کچھے دھارن کرن والے، وڈی وڈی لکڑیاں نوں داتن دے روپ وچ چبن والے، گھوڑیاں دیاں کاٹھیاں نوں گھر منن والے، ایہہ سادھارن فقیر نہیں ہن، ایہہ تاں نشچت آدرشاں دے دھنی، ادوتی گرما نوں اپنے ہردے وچ لکائے ‘مرجیوڑیں سر دھڑ دی باجی لگاؤن والے ہن، جنہاں نے خالصہ راج قائم کرن دی پرتگیا کر رکھی اے، اسلئی ایہناں نوں کٹھورتا ولوں دبانا ہی یکتیسنگت ہووےگا۔
دوجے پاسے جسا سنگھ آہلووالیا اتے اسدے ساتھی سردار وی جدوجہد نوں جاری بنائے رکھن دے تھاں اتے اک نرنے مطابق اخیر دے پکھ وچ سن۔ انھاننے ہن تک گرلا لڑائی وچ نپنتا حاصل کر لئی سی اتے اپنے سدووہار ولوں جنمانس دا ہردا وی جت لیا سی۔ کسان اتے مزدور، غریب اتے مظلوم، انھاننوں اپنا رکھئک منن لگے سن۔ کی ہندو اتے کی مسلمان، (صرف سانپردائک وچاراں دے ادھیکاری طبقہ نوں چھڈکے) سارے انھاننوں اعزاز دندے سن اتے لوڑ پین اتے اپنی جان اتے کھیل کے وی اوہناں دی مدد کردے سن۔
سچے نوں نشان دی لوڑ نہیں ہندی۔ حکمراناں ولوں سکھاں اتے کیتے گئے ظلم اتے انھاننوں وڈی یاتناواں دیکے مارن دے باو جود وی اوہناں دی جاری ودھ رہی طاقت اس گل دا سچا نشان سی۔ احمدشاہ ابدالی نے دعوت نامہ حاصل کردے ہی قندھار ولوں پیش قدمی کیتی، 15 نومبر، 1756 نوں اسنے اٹک پار کیتا۔ 20 نومبر، 1756 عیسوی نوں اوہ لاہور وچ داخل ہویا اتے 17 جنوری، 1757 نوں اسنے ستلج ندی پار کر لئی۔ منشا ایہہ اے کہ اوہ بناں کسے خلاف دے لاہور اتے دلی دا مالک بنن گیا۔ دلی نواسیاں نے تاں اسنوں مہمان وانگ سمجھیا، پر دلی وچ 28 جنوری، 1757 نوں داخل ہندے ہی اسنے اتھے ولوں اتل پیسہ جائداد حاصل کرنا شروع کیتا۔
مگلانی بیگم نے سارے چھپے کوشاں دا بھید دسّ دتا سی۔ اس پرکار دلی دے سارے امیراں–وزیراں دی جائداد لٹی گئی۔ سورگی شہنشاہ مہمدشاہ دی 16 سال دی کنیا ولوں اسنے ہٹھ نال ویاہ کر لیا اتے عالم گیر دوسرا دی کڑی دا ویاہ اسنے شہزادہ تیمورشاہ نال کر دتا۔ دلی دے بعد متھرا، ورنداون اتے آگرہ نوں لوٹیا گیا اتے دیوی–دیوتاواں دیاں مورتیاں نوں غصے وچ چور–چور کرکے گلیاں اتے بازاراں وچ روندیا۔ اس پرکار سہستراں بے گناہاں دے قتل کیتے گئے۔ اخیر وچ جدوں دلی سرکار نے لوکاں نوں بچاؤن لئی کوئی پربندھ نہیں کیتا تاں قدرت نے نسہاریاں دی مدد کیتی۔
اوہ ایہہ کہ احمدشاہ ابدالی دی فوج نوں جمنا دریا دا اوہ پانی پینا پیا، جس وچ سینکڑیاں انساناں دیاں لاشاں پئے ہوئے سڑ رہیاں سن اتے جنہاں دے کارن سارا پانی آلودہ ہو گیا سی۔ اس پرکار اسدی فوج وچ ہیضے دا روگ پھیل گیا، جسدے کارن نت لگبھگ ڈیڈھ سو فوجی مرن لگے۔ اخیر وچ احمدشاہ ابدالی نوں دلی ولوں پرط جانا پیا۔ لٹی ہوئی دولت نوں 28,000 گدھیں، خچراں اتے اونٹاں اتے گھوڑیاں وغیرہ اتے لادیا گیا۔
اسدے علاوہ 80,000 گھڑسواراں اتے پیدل سپاہیاں وچوں ہریک دے کول جو خزانے سن، نال جا راے سن۔ ایہہ لٹّ دا مال سی۔ سکھ اس ساریاں واقعے نوں ویکھ راے سن۔ جتھے اوہ جنتا دے سنکٹاں ولوں پیڑت سن، اتھے ہی سوابھمانہین مغلاں دی چپی اتے حیران وی ہو راے سن۔ اوہ احمدشاہ ابدالی دے من دیاں بھاوناواں نوں جاندے سن، اسلئی انھاننے ایہہ نشچا کر لیا سی کہ اوہ ودیشی ویری دے پیر نہیں لگن دینگے۔
جس ویلے احمدشاہ دا پتر تیمور شاہ اگے دے دستیاں دے نال سرہند نگر دے نزدیک اپڑیا تاں پٹیالے دے سردار اعلیٰ سنگھ اتے ہور سرداراں نے حملہ کرکے اوہناں دا خزانہ لٹّ لیا۔ دوجا ہلاّ اورکوٹ دے نیڑے ہویا اتے تیمور ولوں بہت جیہا پیسہ کھوہ لیا گیا۔ سکھاں دے لگاتار ہملیاں دے کارن ابدالی دی فوج انی بھیبھیت ہوئی کہ اوہناں دے شوراں وچ اجیہی جھوٹھی افواہاں دا بازار گرم ہو گیا کہ سکھاں نے تیمور شاہ نوں بندی بنا کے اسدی قتل کر دتی اے۔
تیمور شاہ اتے جہانکھان نے آکروش وچ آکے جالندھر واسی ناصر علی خان ولوں مدد دی بینتی کیتی اتے کرتارپور نگر دے گرودوارے تھم صاحب نوں دھوست کر دتا اتے کئی گٔوآں دی قتل کرکے اوہناں دے رقت ولوں اسنوں اپوتر کر دتا۔ نگر نوں لوٹیا گیا اتے نرالزام لوکاں دی قتل کر دتی گئی۔ ایہہ کرتارپور نگر شری گرو ارجندیو جی دا وسایا ہویا اے، اتھے اوہناں دناں سوڈی بڈحصہ سنگھ جی نواس کردے سن، جنہاں دے کول آدی شری گرو گرنتھ صاحب دی مول فی سی، اوہ اسنوں سماں رہندے آدرپوروک شوالک دیاں پہاڑیاں وچ سرکھات لے جان وچ کامیاب ہو گئے۔
کرتارپور دا اجڑاپن اتے پاون گرودواریاں دی بے عزتی سکھاں لئی اسہینیئے سی۔ دل خالصے دے شرومنی لیڈر سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے سکھ سرداراں نوں ایہناں اتیاچاراں دے خلاف تیز کارواہی لئی راغب کیتا۔ جدوں احمدشاہ گوئندوال دے پنچم کشتی تھاں نوں پار کرکے پھتہاباد دے رستے ولوں لاہور دے ول مڑ رہا سی، ادوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا نے اسدا پچھا کیتا۔ جدوں وی اسدا دانو لگدا سی، اسدے فوجیاں نوں مار پاؤندا اتے مال–اسواب وی لٹّ لیندا۔ اس پرکار سردار جسا سنگھ جی نے احمدشاہ درانی دے چھکے چھڑا دتے۔
بکھری ہوئی فوج نوں لے کے احمدشاہ لاہور پہنچن وچ کامیاب ہو گیا۔ اسنے سکھاں ولوں بدلہ مگن لئی فوجی ٹکڑیاں بھیجیاں۔ جنہاں نے کجھ اک سکھاں نوں مار پایا اتے بہت ساریاں نوں بندی بنا لیا۔ سارے امرتسر نگر نوں ویری نے بری طرحاں لٹّ لیا۔ اتھے دے بہت سارے بھوناں نوں دھوست کر دتا گیا اتے رام داس سروور (پاون امرتتالاب) دی وی بے عزتی کیتی گئی۔ انھے وڈے نقصان دے باو جود وی سکھاں نے احمدشاہ ابدالی دا پچھا نہ چھڈیا۔ جدوں اوہ قابل پرط رہا سی تاں سردار چڑت سنگھ شکرچکیا نے اپنے ساتھیاں سمیت اس اتے کئی وار حملہ کیتا اتے بہت جیہا مال اسواب لے کے چمپت ہون وچ کامیاب ہو جاندے۔
جدوں اپھگانی سیناواں رات وچ آرام کرن دے لئی، شور لگا رہیاں سن تاں سردار چڑت سنگھ اپنے ساتھیاں سمیت اوہناں اتے ٹٹ پیا۔ اوہ رات دے ہنیرے وچ کجھ دیر تک لڑدے اتے جو کجھ وی ہتھ لگدا، اسنوں لے کے بھاجّ جاندے۔ احمدشاہ دی تیز اچھا سی کہ سکھ استوں ڈریکٹ آمنے ساہمنے دی لڑائی کرن، پر چڑت سنگھ نے اسنوں اجیہا موقع نہیں دتا اتے اسنوں تدّ تک جاری الو بناؤندا رہا، جدوں تک اوہ سندھ ندی نوں پار نہیں کر گیا۔
احمدشاہ نے قابل دے ول کوچ کرن ولوں سابق اپنے پتّ تیمور شاہ نوں لاہور دا حاکم اتے بخشی جہان خان نوں اسدا نائب تعینات کر گیا۔ اسنے جموں دے رنجیت دیوَ نوں سیالکوٹ ضلعے دے کجھ پرگنے وی اس وچار ولوں دتے کہ اوہ سماں–کویلا تیمور شاہ دی مدد کریگا۔ گیاراں سال دا شہزادہ تیمور اتے اسدے نواب جہان خان دے ساہمنے جو سبھتوں وڈا اتے اوکھا کم سی، اوہ پنجاب وچ شترقی قائم کرنا سی۔
پہلاں تاں انھاننوں مگلانی بیگم دا سامنا کرنا پیا۔ پنجاب وچ مگلانی بیگم دا راج سنتوشجنک سدھ نہیں ہویا سی۔ احمدشاہ ابدالی نے دلی وچ چھپے کھجانوں دا علم تاں مگلانی بیگم ولوں حصول کر لیا پر جہِ جئی کہ بیگم نوں آس سی، ابدالی نے بدلے وچ اسنوں پنجاب دا گورنر تعینات نہیں کیتا۔ اس گل ولوں اوہ روشٹ سی۔ دوجا ڈر تیمور نوں سکھاں ولوں سی، جنہاں نے میر منو دی موت دے بعد اپنی طاقت کافی متحد کر لئی سی اتے اپنی چھوٹی–چھوٹی ریاستاں وی قائم کر لئیاں سن۔
تیجا ڈر بھارت دی ہور ذاتیاں ولوں سی، جویں الاولپر دے افغان، قصور دے پٹھان، کپورتھلا اتے پھگواڑا دے راجپوت آدی۔ جنہاں نے مگلانی بیگم دے شاسندور وچ کافی طاقت ارجت کر لئی سی۔ کہن نوں تاں سارا پنجاب احمدشاہ نے افغان راج دا انگ بنا لیا سی پر اسدی اصلی ستا لاہور نگر اتے اسدے آسپاس دے پنڈ دے علاوہ ہور کتے نہیں چل رہی سی۔
باقی دے پنجاب وچ صرف سکھاں دا آدیس ہی چلدا سی۔ سن 1757 عیسوی وچ جدوں تیمورشاہ نے پنجاب دی ستا سمبھالدے ہی سکھاں ولوں ہون والے خطرے نوں ختم کرن لئی اوہناں دی ودھدی ہوئی لوکپراتا نوں روکن، اوہناں دے سوابھمان نوں ڈونگھی چوٹ پہنچان دے لئی، وساکھی پرو اتے شری دربار صاحب اتے وڈا پیمانے اتے حملہ کر دتا۔
اس لڑائی وچ اسدے کول تن ہزار فوجی سن۔ اس ویلے سکھ اس وڈا حملے دا سامنا نہیں کر پائے، اوہ جلدی ہی بکھر گئے اتے کجھ رام روہنی قلعے وچ شرن لے کے بیٹھ گئے۔ ویری نے پوتر مذہبی تھاں دا بہت نرادر کیتا۔ پھر انھاننے رام روہنی قلعے نوں گھیرے وچ لیا۔ جدوں سکھاں نے ویکھیا کہ ساڈے کول پریاپت رسد اتے گولہ بارود نہیں اے، تاں اوہ اپنی حالت چنگی نہیں ویکھکے اک رات اکسمات قلعہ خالی کر گئے۔
اس قلعے دا پرناساری سردار جسا سنگھ اچوگل رامگڑئے نے کیتا سی پر جویں ہی ویری دے ہتھ ایہہ دوبارہ آ گیا تاں انھاننے اسنوں پھر ولوں دھوست کر دتا۔ تیمور اتے اسدے سپہ سالار ولوں دربار صاحب دی بے عزتی دی انفارمیشن جنگل وچ اگّ دی طرحاں چارے پاسے پھیل گئی۔
اس وچ سکھاں دے سوابھمان نوں وی ڈونگھی ٹھیس پہنچی۔ جدوں اس بے عزتی دی انفارمیشن بابا دیپ سنگھ جی نوں ملی تاں اوہ اس ککرتء کانڈ نوں سنکے آکروش وچ آ گئے۔ بھاوکتا وچ انھاننے نگارے اتے چوٹ لگاکے لڑائی لئی تیار ہون دا آدیس دے دتا ترنت سارے ‘سابوں دی تلونڈی’ نگر دے شردھالُ شہری اکٹھے ہو گئے۔
سارے سنگھاں نوں سنبودھت کردے ہوئے بابا دیپ سنگھ جی نے دھرم لڑائی دا اعلان کردے ہوئے کیہا: سنگھوں ! اسیں آتائی ولوں پوتر ہرِ مندر صاحب دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ ضرور ہی لینا اے۔ موت نوں لوعدہ لئی شہیداں دی برات چڑھنی اے۔ جنہاں نے گرو دیاں خموضوعاں حاصل کرنیاں ہن تاں کیسری بانیا وستر پاکے کے شہیدی جام پین لئی تیار ہو جاوے۔ بس پھر کی سی، سنگھاں نے شماں اتے مر مٹن والے پروانیاں دی طرحاں اچی آواز وچ جیکارے لگاکے پروانگی دے دتی۔ بابا جی دا آدیس پنڈ–پنڈ پہنچایا گیا۔ جسدے نال چاراں سمتاں ولوں سنگھ استر–شستر لے کے اکٹھے ہو گئے۔
چلن ولوں پہلاں بابا دیپ سنگھ جی نے سارے مرجیوڑیاں (آتم بلدانیاں) دے ساہمنے اپنے کھنڈے ددھارا تلوار ولوں اک زمین اتے ریکھا کھچی اتے للکار کر کہن لگے: ساڈے نال صرف اوہی چلن جو موت اتے فتح وچوں کسے اک دی کامنا کردے ہن، جیکر اسیں اپنے گرودھام نوں آزاد نہیں کروا پائے تاں اوہی رنکشیتر وچ ویر رفتار حاصل کراںگے اتے گرو چرناں وچ نؤچھاور ہو جاوانگے۔
انھاننے کیہا: میں سہں لیندا ہاں کہ میں اپنا سر شری دربار صاحب وچ گرو چرناں وچ بھینٹ کراں گا۔
انھاننے اگے کیہا: اسدے برخلاف جو انسان اپنی گھر–گرہستی دے سکھ آرام بھوگنا چاہندا اے، اوہ ہنے واپس پرط جاوے اتے جو موت روپی دلہن (ووٹی، وہوٹی) نوں ویاہنا چاہندے ہن تاں اوہ کھنڈے ولوں کھچی ریکھا نوں پار کرو تے ساڈے نال چلو۔ ادھر جاں ادھر دی للکار سنکے لگبھگ 500 سنگھ کھنڈے ولوں کھچی ریکھا پار کرکے بابا جی دے نیترتو وچ شری امرتسر صاحب جی دے ول چل پئے۔ رستے وچ وکھرے پنڈاں دے نوجوان وی ایہناں شہیداں دی برات وچ شامل ہندے گئے۔
ترنتارن پہنچن تک سنگھاں دی گنتی 5, 000 تک پہنچ گئی۔ لاہور دربار وچ سکھاں دی ایہناں تیاریاں دی انفارمیشن جویں ہی پہنچی، جہان خان نے گھبراکے اس لڑائی نوں اسلام خطرے وچ اے، دا نام لے کے جہادیا نوں آمنترت کر لیا۔ حیدری جھنڈا لے کے غازی بنکے امرتسر دے ول چل پئے۔ اس پرکار اوہناں دی آبادی سرکاری فوجیاں نوں ملاکے ویہہ (20) ہزار ہو گئی۔
احمدشاہ ابدالی اتے سکھ سودھو
افغان سپہ سالار جہانکھان اپنی فوج لے کے شری امرتسر نگر دے باہر گرووال نامی تھاں اتے سکھاں ولوں ٹکرایا، سنگھ اس ویلے شری دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ مگن لئی مرن–مارن اتے تلے ہوئے سن۔ اجیاے وچ اوہناں دے ساہمنے صرف لٹمار دے مال دا بھروسہ لے کے لڑن والے جہادی کتھے ٹک پاندے۔ اوہ تاں صرف بچاو دی لڑائی لڑکے کجھ حاصل کرنا چاہندے سن پر اتھے تاں صرف ساہمنے موت ہی منڈراتی وکھائی دندی سی۔ ات: اوہ ہولی–ہولی بھجن وچ ہی اپنا بھلا دیکھن لگے۔
سکھاں نے اجیہی بہادری ولوں تلوار چلائی کہ جہان خان دی فوج وچ بھاجڑ مچّ گئی۔ جگہ جگہ شواں دے ڈیر لگ گئے۔ جہان خان نوں سبق سکھان لئی بابا جی دا اک نکٹورتی سکھ سردار دیال سنگھ 500 سنگھاں دے اک خاص دل نوں لے کے ویری دل نوں چیردا ہویا جہان خان دے ول جھپٹیا پر جہان خان اتھے ولوں پچھے ہٹّ گیا، ادوں اوہناں دا سامنا یکوب خان ولوں ہو گیا، انھاننے اسدے سر اتے گرج گدا دے ماریا، جسدی ٹھوکر ولوں اوہ اتھے ہی ڈیر ہو گیا۔ دوجے پاسے جہان خان دا نائب فوج پتی جمل شاہ اگے ودھیا اتے بابا جی نوں للکارن لگے ۔
اس اتے دوناں وچ گھماسان لڑائی ہوئی، اس ویلے بابا دیپ سنگھ جی دی عمر 75 سال دی سی، جدوں کہ جمال شاہ دی عمر لگبھگ 40 سال دی رہی ہوویگی۔ اس جوان سپہ سالار ولوں دو–دو ہتھ جدوں بابا جی نے کیتے تاں اوہناں دا گھوڑا بری طرحاں زخمی ہو گیا۔ اس اتے انھاننے گھوڑا تیاگ دتا اتے پیدل ہی لڑائی کرن لگے۔ بابا جی نے پینترا بدل کے اک کھنڈے دا وار جمال شاہ دی گردن اتے کیتا، جو اچوک رہا پر اس وچ جمالشاہ نے بابا جی اتے وی پورے جوش دے نال تلوار دا وار کر دتا سی، جسدے نال دوناں پکھاں دے سرداراں دیاں گردناں اک ہی سماں کٹ کے زمین اتے ڈگّ پئیاں۔
دوناں پکھاں دیاں فوجاں ایہہ انوکھا کرشما ویکھکے حیرانی وچ پے گئیاں۔
کہ ادوں نزدیک کھڑے سردار دیال سنگھ جی نے بابا جی نوں اچی آواز وچ چیخ کے کیہا: بابا جی ! بابا جی ! تسیں تاں رنزمین وچ چلدے ویلے دعوہ کیتا سی کہ میں اپنا سر شری دربار صاحب وچ گرو چرناں وچ بھینٹ کراں گا۔ تسی تاں اتھے رستے وچ شریر تیاگ راے ہو ؟ جویں ہی ایہہ شبد مویا بابا دیپ سنگھ جی دے کناں وچ گونجے۔
اوہ اسی پل اٹھ کھڑے ہوئے اتے انھاننے کیہا: سکھ دے ولوں پوتر دل ولوں کیتی گئی ارداس ومطلب نہیں جا سکدی اتے انھاننے آتمبل ولوں پھیر اپنا کھنڈا اتے کٹیا ہویا سر چک لیا۔ انھاننے اک ہتھیلی اتے اپنا سر دھر لیا اتے دوجے ہتھ وچ کھنڈا لے کے پھر ولوں رنکشیتر وچ جوجھن لگے۔
جدوں ویری پکھ دے سپاہیاں نے مویا بابا جی نوں سر ہتھیلی اتے لے کے رنزمین وچ جوجھدے ہوئے ویکھیا تاں اوہ بھیبھیت ہوکے– علی–علی، طوبیٰ–طوبیٰ، کہندے ہوئے رنکشیتر ولوں بھجن لگے اتے کہن لگے کہ اسیں زندہ لوکاں نوں تاں لڑدے ہوئے ویکھیا اے پر سکھ تاں مر کے وی لڑدے ہن۔ اسیں زندہ ولوں تاں لڑ سکدے ہاں، مویا ولوں کویں لڑانگے ؟ اس انوکھے آتمبل دا کوتک ویکھکے سکھاں دا منوبل ودھدا ہی گیا، اوہ ویری فوج اتے درڑ نشچے نوں لے کے ٹٹ پئے۔ بس پھر کی سی، ویری فوج ڈر دے مارے بھجن وچ ہی اپنی بھلائی سمجھن لگی۔
اس پرکار لڑائی لڑدے ہوئے بابا دیپ سنگھ جی شری دربار صاحب دے ول اگے ودھن لگے اتے پرکرما وچ آ ڈگے۔ اس پرکار بابا جی اپنی سہں نبھاندے ہوئے گرو چرناں وچ جا وراجے اتے شہیداں دی لسٹ وچ سملت ہو گئے۔ ایہناں دے تن شہیدی یادگار ہن، ڈریکٹ نوں نشان دی لوڑ نہیں ہندی۔ ایہہ دنیا نوں معلوم اے کہ بابا جی نے شہید ہون دے بعد صرف اپنی سہں دی لاج ہیتُ آتمبل دا استعمال کیتا اتے دنیا نوں وکھایا کہ سکھ آتمبل رہندے وی سیماواں وچ رہندا اے پر کدے اسدی لوڑ پے ہی جاوے تاں اسدا سدپیوگ کیتا جا سکدا اے۔
اوہناں دناں دو افغان سپاہی جو سرہند نگر ولوں لاہور جا راے سن ‘بڈھا رام داس’ کھیتر وچ مار دتے گئے۔ جہان خان نے ملزماں نوں پھڑن لئی اک فوجی ٹکڑی بھیجی۔ اپرادھی تاں نہیں ملے پر انھاننے مقامی سکھ چودھری نوں یاتناواں دیکے مار دتا، جو کہ اک لوکہت انسان سی۔ بس پھر کی سی، ایہہ ہتیاکانڈ، جہان خان اتے سکھاں دے وچ اک ہور دشمنی دا مدعا بنکے ابھریا۔ اسدے علاوہ ادنیہ بیگ جو کہ جالندھر دوآبا دا سپہ سالار سی، ابدالی دے حملے دے ویلے اسدا سامنا نہیں کر پاؤن دی حالت وچ بھاجّ کے شوالک پربتاں وچ لُک گیا سی۔
سدے تھاں اتے ابدالی نے نصیر الدین نوں جالندھر دا سپہ سالار تعینات کیتا پر ابدالی دی افغانستان دی واپسی اتے ادنیہ بیگ دوبارہ پربتاں ولوں نکل آیا اتے اسنے نصیر الدین نوں ہار کرکے پھر ولوں جالندھر دوآبا اتے اختیار کر لیا۔ اس اتے تیمور شاہ نے اسنوں ہی 36 لکھ سالانہ مالگزاری اتے جالندھر دا سپہ سالار قبول کر لیا پر اسنے اپنا وعدہ نہیں نبھایا۔ اس اتے تیمور نے اسدے خلاف سرفراز خان اتے مراد خان نوں بھاری فوج دیکے ادنیہ بیگ نوں مزہ چکھاؤن لئی بھیج دتا۔
جدوں ادنیہ بیگ نوں اس ہلے دا پتہ چلیا تاں اسنے سوڈی بڈبھاگ سنگھ کرتارپریا دے ولوں سردار جسا سنگھ آہلووالیا ولوں مدد دی بنتی کیتی۔ سردار جسا سنگھ جی اک خرانٹ راجنیتیگ سن۔ ات: انھاننے اس وچ سکھاں دی بھلائی نوں مدنظر رکھدے ہوئے مدد دینا قبول کر لیا۔ اصل وچ اوہ درانیاں ولوں گرودوارہ تھم صاحب کرتارپور اتے شری دربار صاحب دی بے عزتی دا بدلہ لینا چاہندے سن۔ سردار جسا سنگھ آہلووالیا دا سنکیت حاصل ہندے ہی خالصہ درانی دیاں فوجاں ولوں لوہا لین لئی اوہ مقررہ تھاں اتے اکٹھے ہون لگے۔
دسمبر، 1757 نوں ماہلپر نگر دی سابق سمت وچ سکھاں اتے درانی دی فوج دے وچ جھڑپاں ہوئیاں۔ سکھاں لئی درانی دے فوجیاں اتے ادنیہ بیگ دے فوجیاں وچ بھید کرنا اوکھا ہو رہا سی، اسلئی ادنیہ بیگ دے فوجیاں ولوں کیہا گیا کہ اوہ پہچان لئی اپنی پگڑیاں وچ ہری گھاہ دے وڈے وڈے تینکے لٹکا لین۔
بھلے ہی درانیاں دے کول چھوٹی توپاں وی سن، پھر وی کرودھ وچ لال ہوئے سکھاں دے ساہمنے اوہ ٹک نہیں پائے اتے میدان چھڈکے بھاجّ کھڑے ہوئے۔ بلند خاں لڑائی وچ ماریا گیا۔ مراد خاں وی سبھ کجھ چھڈکے میدان ولوں کھسک گیا۔ اس پرکار درانی ہار ہوکے تیتر–بتر ہو گئے۔ سردار جسا سنگھ ‘ست شری اکال’ دا جیکارا لگاؤندا ہویا جالندھر اتے ٹٹ پیا۔ تیمور شاہ دے حامی سعادت خان افریدی سکھاں دی مار جھیل نہیں سکیا۔
اس اتے ادنیہ بیگ نے جالندھر نوں دھوست ہون ولوں بچاؤن لئی سوا لکھ روپئے بھینٹ کیتے۔ ایہہ سکھاں دی شاندار فتح سی۔ استوں سکھاں دی ساکھ نوں چار چن لگ گئے۔ اس ہار دا خبراں جدوں تیمور شاہ نوں حاصل ہویا تاں اسنے خالصے دے خلاف 25, 000 گھڑسواراں دی فوج خواجہ اوید خان دی اگوائی وچ بھیج دتی، پر خواجہ سکھاں دے ساہمنے نہیں ٹک سکیا اتے ہار ہوکے اپنا سارا توپ خانا گنوا کے لاہور پرط آیا۔
سن 1758 عیسوی دے شروع وچ ہی چارے پاسے سکھاں دی دھاک جم گئی اتے اوہ سارے کھیتر ولوں لگان وصولن لگے۔ ادنیہ بیگ بھلے ہی اپنے مکھ ویری تیمور شاہ نوں ہار کر چکیا سی، تدّ وی اسنوں ڈر سی کہ جیکر احمدشاہ درانی ابدالی نے خود حملہ کر دتا تاں شاید اسدے ساتھی سکھ اسدا سپھلتاپوروک مقابلہ نہیں کر سکن۔ اسدے علاوہ اسنوں چنتا سی کہ سکھ اخیر کنی دیر تک اسدے لڑائیاں دے بھاگیدار بندے رہنگے۔ سکھ وی تاں ستا دے دعویدار ہن۔ اوہ تاں پہلاں ولوں ہی اس دن دی اڈیک وچ ہن جدوں اوہ گروجناں دے سپنے دا اپنا راج قائم کر سکنگے۔
دوجا اسنوں معلوم سی کہ اس ویلے خالصہ ‘چڑدی کلا’ وچ اے، اوہناں دا پنجاب دے بہت وڈے دھرتی–حصہ اتے قبضہ ہو چکیا اے، ات: اوہناں دی طاقت دناں دن ودھدی ہی جا رہی اے۔ ات: اوہ سکھاں نوں اندر ہی اندر اپنا پرتیدوندی منن لگیا سی۔ اجیہی سیاسی حالت وچ ادنیہ بیگ نے ہرلال اتے صدیق بیگ دے زریعہ ولوں مراٹھاں ولوں سانٹھ–گانڈھ کر لئی۔ اسنے مراٹھاں دے کوچ دے دن اک لکھ روپئے ادا کرن اتے پنج ہزار روپیا آرام والے دن چکان دا وعدہ دیکے مراٹھا سردار رگھناتھ راو نوں لاہور وچ سدیا کر لیا۔ ایہہ مراٹھا سردار پیشوا والی جی دا بھرا سی۔
رگھوناتھ راو 9 مارچ، 1758 عیسوی نوں سرہند اپڑیا، اتھے ہی ادنیہ بیگ اتے اسدے ساتھی سکھ وی آ ملے۔ خالصہ پہلاں ولوں ہی سرہند دے خلاف داند پیس رہا سی۔ اوہ اس نگر نوں گروماری نگری اتے ہتیارا نگر کہندے سن، اسلئی انھاننے ادنیہ بیگ ولوں ایہہ شرط پکی کر لئی کہ سرہند اتے پہلا حملہ سکھاں دا ہووےگا، تدپشچات کسے ہور دا ہووےگا۔ چوتھے حملے ولوں پرتدے سماں ابدالی نے ابدسوئی خان محمدجئی سپہ سالار نوں سرہند دا اختیار سپرد کیتا سی۔ جئی نے 1758 عیسوی وچ ہی قلعہ بندی دا بہت سوہنی انتظام کر رکھیا سی۔
اسدے باو جود اوہ بہت دناں تک گھراؤ نوں صحن نہیں کر سکیا اتے اوہ قلعہ خالی کرکے بھاجّ گیا۔ خالصہ فوجاں نے سبھتوں پہلاں سرہند وچ داخلہ کیتا اتے اس نگر دی اٹّ ولوں اٹّ وجا دتی۔ سرہند وچ داخلہ کرن وچ سکھاں دی اگیت نوں لے کے اختلاف ہو گیا۔ سکھاں اتے مراٹھاں وچ اس گل اتے جھڑپ وی ہوئی پر جلدی ہی دوناں پکھاں وچ صلاح ہو گئی۔ سرہند نوں جت کے متر طاقتاں مراٹھا، ادنیہ بیگ اتے خالصہ لاہور نگر دے ول آگوُ ہوئیاں۔
تیمور شاہ نے اس تناں طاقتاں ولوں اکٹھے نبڑن وچ اپنے نوں ناکام محسوس کرن لگا۔ ات: اوہ سماں رہندے لاہور خالی کرکے کابل پرط گیا۔ 20 اپریل، 1758 عیسوی نوں ادنیہ بیگ، رگھناتھ راو اتے سکھ فوجاں نے ستعینات روپ ولوں لاہور اتے اختیار کر لیا۔ اس تجربہ وچ سکھاں دے ولوں حصہ لین والے سن– سردار جسا سنگھ آہلووالیا، چڑھت سنگھ سکرچکیا، تارہ سنگھ گوبا، جسا سنگھ رامگڑھیا، ہیر سنگھ، جھنڈا سنگھ ۔ سکھاں دی کجھ فوجی ٹکڑیاں بھجدے ہوئے افغاناں دے پچھے پے گئیاں۔
اوہناں دی بہت ساری لڑائی سامان قابو وچ کر لئی اتے بہت سارے افغان سپاہیاں نوں بندی بنا لیا۔ بعد وچ ایہناں فوجیاں ولوں شری دربار صاحب جی دے سروور نوں سوچھ کروایا گیا، جنوں جہان خان اتے تیمور نے ملبے ولوں بھروا دتا سی۔ رگھناتھ راو لئی پنجاب وچ دیردھدور تک ٹکنا بہت اوکھا سی، اسنوں جلدی ہی اس گل دا علم ہو گیا سی کہ پنجاب وچ سکھاں دی ودھ رہی طاقت دے سنمکھ مستقل مراٹھا راج دی قیام اسمبھو جئی گل اے۔
سکھ اپنے گروجناں دی وچاردھارا وچ تر نویں سماج دی اساری ہیتُ سیاسی زور حاصل کرن لئی سترک ہوکے کھڑے سن۔ اسنوں جلدی ہی ایہہ احساس ہو گیا کہ سکھاں نوں جیکر مغل انی زیادہ یاتناواں دین دے بعد وی نروتساہت نہیں کر سکے تاں اوہ ہن استوں تاں کدے وی دبن والے نہیں ہن۔ ہزاراں میل دی دوری ولوں پنجاب وچ شور لگان والے مراٹھے وی پنجاب وچ آزاد روپ وچ ستا سنبھالن لئی اپنے آپ نوں اسمرتھ محسوس کر راے سن۔ اوہناں دے سرکار دی معاشی حالت اجیہی نہیں سی کہ اوہ پنجاب ولوں مراٹھا فوج دا بھار سہن کر سکن۔
پنجاب ولوں اوہ سکھاں دے رہندے لگان وصول نہیں کر سکدے سن۔ اسدے علاوہ پنجاب دی بھیشن گرمی اتے ٹھٹھردی سردی صحن کرن وچ وی اوہ اپنے آپ نوں اسمرتھ پا راے سن۔ ات: رگھناتھ راو نے پنجھتر ہزار سالانہ لین دا سودا کرکے پنجاب ادنیہ بیگ نوں سونپ دتا۔ اس پرکار ادنیہ بیگ دا سپنا ساکار ہو گیا۔ ادنیہ بیگ سکھاں دی ودھ رہی طاقت نوں اپنے رستہ دی سبھتوں وڈی رکاوٹ سمجھدا سی۔
اوہ ‘دل خالصہ’ مشترکہ جتھیبندی دے اثر اتے اسدے زور دے بارے وچ وی بھلی طرح واقف سی، اسدے علاوہ اوہ سردار جسا سنگھ آہلووالیا اتے اسدے اثر نوں وی بھلی طرح جاندا سی پر اوہ سکھاں دی طاقت نوں ہمیشاں لئی ختم کرنا چاہندا سی، جسدے نال اوہ بے دھڑک پنجاب اتے حکمرانی کر سکے۔
سردار جسا سنگھ نے جلدی ہی ادنیہ بیگ دی بدنیتی نوں تاڑ لیا۔ دوجے پاسے سکھ وی پنجاب وچ ادنیہ بیگ نوں اپنے پیر پساردے ویکھکے خوش نہیں سن۔ ات: سکھاں نے ادنیہ بیگ ولوں دو دو ہتھ کر لین دا نشچا کیتا۔ قادیاں نوار دے نزدیک دوناں پکھاں وچ بھیشن لڑائی ہوئی۔ اس لڑائی وچ ادنیہ بیگ دا دیوان ہریمل ماریا گیا اتے آکلداس بھاجّ کھڑا ہویا۔ اس پرکار اوہناں دا بہت جیہا مال اسباب سکھاں دے ہتھ آ گیا۔ ٹھیک اس پرکار سکھاں نے ایہناں دناں مجیٹھیا کھیتر وچ شور پائے ہوئے گل شیر خان نوں مشترکہ طاقت راہیں مار پایا۔
ایہہ خان میر منو دی طرحاں سکھاں نوں یاتناواں دین لگا سی۔ ایہناں دناں ادنیہ بیگ نوں ادھ رنگ دا روگ ہو گیا اتے اوہ اس روگ ولوں 15 دسمبر، 1758 نوں مر گیا۔ ادنیہ بیگ دی موت دے بعد لاہور وچ واقع اسدے نائب مرزا جان خان نے سکھاں نال صلح کر لئی۔ اس صلح نوں قبول کرن دے پچھے ایہہ راز لُکیا ہویا سی کہ ‘خالصہ جی’ مالوا اتے دوآبہ علاقےآں وچ سوکھ ولوں اپنے پیر جماں لین۔ اس ویلے مالوا وچ بابا اعلیٰ سنگھ جی دا بول بالا سی۔ انھاننے خالصہ دل دی مدد ولوں اک وڈے کھیتر اتے اختیار کر لیا سی۔
اس وچ شکّ نہیں کہ سن 1758 عیسوی دے اخیر تک خالصہ دل نے مہان سفلتاواں حاصل کر لئیاں سن پر ہنے پچھم سمت وچ احمدشاہ ابدالی دا خطرہ موجود سی اتے دوابا اتے مالوا کھیتراں وچ وی پرانی سرکاراں دے نشٹھاوان سردار ہنے تک سکھاں دے فی نفرت اتے دویش رکھدے سن۔ اجیاے لوکاں وچوں اک سی صدیق بیگ۔ پر دوجے پاسے سکھاں دیاں سپھلتاواں اتے بہادری دے کارنامیاں نوں ویکھکے پنجاب دے ہندو کسان جلدی ہی سکھ دھرم وچ شامل ہون لگے۔ ایہی نہیں سگوں پنجاب دے مسلمان کسان وی سکھ دھرم دے کھچّ ولوں متاثر ہوئے بناں نہیں رہِ سکے۔
مغلاں اتے افغان حکمراناں دے ظلماں دے کارن سوابھمانی لوک سکھ بنن کے اوہناں دے جتھیاں دی مدد ولوں ظلماں دا بدلہ لین وچ کامیاب ہو جاندے سن پر سکھاں دے اداروادی اصول اتے انسان پریم ہور دھرماولمبیاں لئی مکھ کھچّ دا کارن سن، اسلئی نت سینکڑیاں دی گنتی وچ لوک سکھ دھرم نوں اپناؤندے سن اتے اسی وچ اپنا کلیان سمجھن لگے سن۔ اس ویلے دے اتہاس ولوں پتہ چلدا اے کہ مغلاں ولوں سکھاں اتے کوئی گھٹ ظلم نہیں ہوئے پر جیکر اک دن انگنت قتل ہندے تاں دوجے دن ہزاراں نویں سکھ آ موجود ہندے۔
اس پرکار ایہناں پروانیاں دا قافلہ دلاے دی طرحاں موت نوں گلے لگاؤن لئی آپس وچ ہوڑ کردے وکھائی دندا۔ اک طرف ستادھاری حکمران اوہناں دا وناش کرن اتے پورا زور لگا دندے سن پر دوجے پاسے پرجا وچ جنسادھارن اوہناں دے خالی ستھاناں نوں بھرن لئی اپنے آپ نوں پروانیاں دی طرحاں پیش کر راے سن۔ سن 1759 عیسوی وچ دل خالصے دے ہیرو سردار جسا سنگھ جی نے سارے پنجاب دے دھرتی–حصہ نوں اپنی ‘رکھڑی’ رکھیا وچ لین لئی کئی مقامی حکمراناں ولوں لوہا لیا۔ انھاننے پہلاں صدیق بیگ نوں رنکشیتر وچ نیواں وکھایا تدپشچات دیوان وشمبھر داس اتے راجا بھوپچند نوں دو دو ہتھ کرکے ہار کر دتا۔
اسدے بعد قادیاں کھیتر دے مغلاں نوں ناکوں چنے چبوا دتے۔ اس پرکار انھاننے اپنے مخالفاں نوں ہولی–ہولی ختم کرکے لگبھگ سارے پنجاب وچ چھا گئے پر ہنے لاہور اتے مراٹھا سردار سابا جی پاٹل دا قبضہ سی، ادوں احمدشاہ ابدالی نے بھارت اتے پنجواں حملہ کر دتا۔ اصل وچ اوہ سارے پنجاب دے شیترا نوں اپنے سامراج دا حصہ مندا سی۔ مراٹھاں ولوں تیمور اتے اسدے نائب جہان خان نوں پنجاب چھڈکے کابل دے ول بھجن اتے مجبور کرنا، احمدشاہ لئی اک اسہنی نقصان سی۔ ات: اسنے اپنا اعزاز پھر ولوں بحال کرن لئی لگبھگ 40,000 فوجی لے کے مراٹھیاں نوں کچلن دا ہدف لے کے بھارت اتے حملہ کر دتا۔
ایہ وی ویکھو سودھو
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے پہلا حملہ
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے دوجا حملہ
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے تیجا حملہ
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے چوتھا حملہ
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے پنجواں حملہ
احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے چھیواں حملہ