افغان سکھ لڑائیاں

افغان -سکھ لڑائیاں سن 1748 توں 1849 تک پھیلے ہوئے سکھ افغان ٹاکرے احمد شاہ درانی دے پہلے حملے توں شروع ہندے ہن؛ حالانکہ اس توں پہلوں 1739 عیسوی وچ احمد شاہ جدوں ایران دے دھاڑوی نادر شاہ نال پنجاب آیا تاں اس نے سکھاں بارے ضرور سنیا ہووےگا ۔

سبتوں پہلا سکھ افغان ٹاکرا

11 جنوری 1748 نوں اک چھوٹی جہی لڑائی پچھوں لاہور اتے قبضہ کرن مگروں احمد شاہ مغل فوج دا ٹاکرا کرن لئی سرہند ول ودھیا ۔ جاندے ہوئے رستے وچ اسدیاں دو جھپٹاں سردار جسا سنگھ آہلووالیا دے دستے نال حال امرتسر ضلعے وچ سرائے نور دین اتے ویرووال پتن تے ہوئیاں ۔ جدوں اوہ سرہند وکھے 2 اتے 11 مارچ 1748 وچکار مغل فوج دی اڈیک کر رہا سی تاں ملوئی سکھاں دے لیڈر ، سردار اعلیٰ سنگھ نے اس دی رسد اتے چارے دی آواجائی بند کر دتی ۔ احمد شاہ 11 مارچ نوں مانوپور دی لڑائی وچ ہار کے واپس کابل ول تر پیا ۔ سکھاں نے ستلج اتے چناب دے وچکار واپس پرط رہیاں احمد شاہ دیاں فوجاں نوں پریشان کیتا ۔ گجرانوالے دے سردار چڑھت سنگھ سکرچکیا نے تاں سندھ دریا تک اسدا پچھا کیتا اتے اس پاسوں بہت سارے ہتھیار گھوڑے ، اوٹھ وغیرہ کھوہ لئے ۔

احمد شاہ دے حملیاں نے سکھاں نوں اپنی طاقت ودھاؤن اتے مضبوط کرن وچ مدد کیتی ۔ سن 1748 دے انت وچ پنجاب دے نویں مغل صوبیدار ، میر معین الملک ( میر منوں ) نے دوسرا حملہ کیاسدے ہوئے اپنے وزیر دیوان کوڑا مل راہیں سکھاں نال سمجھوتہ کر لیا اتے پٹی پرگنے دے مالیئے دا چوتھا حصہ سکھاں نوں دینا منّ لیا پر ایہہ سمجھوتہ تھوڑھ-چرا ہی سدھ ہویا اتے دوجے درانی حملے ویلے ( دسمبر 1749-فروری 1750 ) سکھ بڑی دلیری نال لاہور وچ داخل ہو گئے اتے اوہناں شہر نوں لٹیا ۔ احمد شاہ دے اگلے حملے ویلے ( دسمبر 1751-مارچ 1752 ) دیوان کوڑا مل نے پھیر سردار سنگت سنگھ اتے ماڑی کمبوکے دے سکھا سنگھ دے ماتحت کئی ہزار سکھ یودھیاں دی مدد حاصل کر لئی ۔ سکھا سنگھ اک اچنچیتی مٹھبھیڑ وچ ماریا گیا ۔ اس حملے دے نتیجے وجوں لاہور اتے ملتان دے صوبہ افغان دربار نال ملا لئے گئے پر احمد شاہ درانی نے میر منوں نوں ہی ایہناں صوبےآں وچ اپنا صوبیدار منّ لیا ۔ اس دا مطلب سی کہ سکھاں نوں ہن افغاناں اتے مغلاں نال دولے لڑنا پینا سی ۔ نومبر 1753 وچ میر منوں دی موت پچھوں پنجاب وچ جو گڑبڑی پھیلی ، اس نے سکھاں لئی ‘ راکھی پرنالی` ولوں کافی علاقے وچ اختیار جماؤن لئی راہ کھولھ دتا ۔ ‘ راکھی نظام` ماتحت اپنی سرکھیا لئی لوکاں نوں سرکار نوں تارے جان والے مالیئے دا کجھ حصہ سکھاں نوں دینا پیندا سی ۔ احمد شاہ اپنے چوتھے حملے ویلے ( نومبر 1756-اپریل 1757 ) مغلاں دے راجگڑھ دلی تک پہنچ گیا سی ۔ اس ویلے سکھاں نے افغانی دھاڑویاں دیاں پچھلیاں ٹکڑیاں دا مال-اسباب لٹّ لیا ۔ واپسی ‘ تے جدوں احمد شاہ دا پتر شاہزادہ تیمور دلی توں لٹی دولت لاہور ول لے جا رہا سی تاں اعلیٰ سنگھ نے دوسرے سکھ سرداراں دی مدد نال سنور ( پٹیالے ) وکھے اسدا رستہ روکیا اتے حملہ کرکے مالیرکوٹلا وکھے اس دا خزانہ لٹّ لیا ۔ ردعمل وجوں شاہزادہ تیمور نے جالندھر دے 15 کلومیٹر اتر پچھم کرتارپور وکھے سکھ گردوارے نوں تباہ کرکے لوکاں نوں بڑی بے رحمی نال ماریا اتے لٹیا ۔ احمد شاہ نے تھوڑھا سماں لاہور ٹھہرن دوران اپنے دستے بھیجے جنہاں امرتسر اتے حملہ کیتا اتے پوتر سروور نوں اپوتر کرکے بھاری گنتی وچ سکھاں دا قتل عام کیتا ۔ اسنے اپنے پتر تیمور نوں لاہور دا صوبیدار اتے جنرل جہان خان نوں پنجاب دا فوجی نگران تعینات کر دتا اتے آپ افغانستان چلا گیا ۔ ایہناں دوہاں نوں 1758 وچ سکھاں ، مراٹھیاں اتے آدینا بیگ خان نے سانجھے طور تے پنجاب وچوں کڈھ دتا ۔ سٹے وجوں آدینا بیگ نوں پنجاب دی صوبیداری دے دتی گئی ۔

احمد شاہ دے پنجویں حملے ویلے ( اکتوبر 1759-مئی 1761 ) جدوں مراٹھے پنجاب وچوں بناں ٹاکرا کرن دے پچھے ہٹّ گئے ، تاں سکھاں نے لاہور دے نیڑے اکلے ہی افغان دھاڑویاں دا ٹاکرا کیتا ۔ سٹے وجوں افغاناں دے 2000 آدمی مارے گئے جس وچ جہان خان وی زخمی ہو گیا ۔ مراٹھیاں دا شمالی بھارت وچ پرمکھتا دا سپنا پانیپت دی تیجی لڑائی ( 14 جنوری 1761 ) وچ ہار اپرنت ختم ہو گیا ۔ دوجے پاسے سکھ نومبر 1760 وچ لاہور اتے حملہ کرن لئی تکڑے ہو گئے ۔ لاہور وکھے سکھ 11 دن ٹھہرے اتے اس ویلے افغان حاکماں نے اوہناں نوں خوش کرن لئی کڑاہ پرساد لئی 30،000 روپئے بھیٹا کیتے ۔ اوہناں نے چہار محل دے افغان صوبیدار نوں پریشان کیتا اتے جالندھر ، سرہند اتے مالیرکوٹلا نوں خوب لٹیا ۔ نومبر 1761 وچ اوہناں نے لاہور تے قبضہ کر لیا اتے اپنا سکہ جاری کیتا ۔ ایہناں واقعے دا پتہ لگن تے احمد شاہ نے اپنے حاکماں دی جلدی ہی مدد کرن دی سوچی۔ جدوں اسنے حملہ کیتا تاں سکھاں نے بجھویں میدانی جنگ توں سنکوچ کیتا اتے اپنے خفیہ ٹکانیاں ول جان لئی پھرتی نال اگے نوں تر پئے ۔ مگر 5 فروری ، 1762 دی سویر نوں مالیرکوٹلا دے 12 کلومیٹر اتر ول کپ اتے رہیڑا پنڈاں نیڑے احمد شاہ دیاں فوجاں نے سکھاں نوں گھیر لیا ۔ دن بھر دی بجھویں لڑائی وچ لگپگ 25،000 سکھ مارے گئے سن ۔ سکھ اتہاس وچ اس گھٹنا نوں ‘ وڈا گھلوگھارا` کرکے جانیا جاندا اے ۔ واپس جاندے ہوئے احمد شاہ نے امرتسر وکھے پوتر ہرمندر صاحب نوں بارود نال اڈا دتا اتے سروور نوں ملبے نال بھروا دتا ۔ اس گھٹنا دے ردعمل وجوں سکھاں نے مئی 1762 وچ بدلے دی بھاونا نال سرہند اپر حملہ کرکے اتھوں دے افغان صوبیدار نوں تکڑی ہار دتی ۔ جولائی-اگست 1762 وچ سکھ لاہور دے نیڑے دندناؤن لگے ۔ اسے سال ہی سکھاں نے ہرمندر صاحب دی پنر-اساری دا کم شروع کرکے ، دیوالی امرتسر وکھے جا منائی ۔

دسمبر 1762 وچ درانی دے افغانستان مڑ جان پچھوں سکھاں نے مئی 1763 وچ افغاناں دے قصور شہر اتے حملہ کیتا ، جون وچ جالندھر دواب اپر اختیار جما لیا ، اتے نومبر وچ وزیر آباد دے نیڑے احمد شاہ ولوں بھیجی اک فوجی مہم نوں ناکامیاب بنا کے مالیرکوٹلے دا جا گھیرا گھتیا ۔ سٹے وجوں مالیرکوٹلے دا افغانی نواب بھیکھن خان ( دسمبر 1763 ) ماریا گیا ۔ اپرنت جنوری 1764 وچ مورنڈا اتے سرہند اپر فوجی کاروائی کیتی ۔ سرہند دا فوجدار ، زین خان ماریا گیا اتے وکھ وکھ مسلاں نے سرہند سرکار دے علاقیاں اپر اختیار جما لیا ۔ اپرنت دل خالصہ ( سکھ مسلاں دی وہیر دا گروہ ) نے بھارت وچ احمد شاہ درانی دے سبھ توں طاقتور حمایتی نجیب الدولا روہیلا دے علاقیاں اپر جا دھاوا بولیا ۔ 20 فروری 1764 نوں سہارنپور لٹ کے ایہہ سکھ فوجی -سموہک شاملی کاندھلا ، مظفرنگر ، مراد آباد ، نجیب آباد اتے ہور کئی قصبیاں اپر قبضہ کرن لئی اگے ودھیا ۔ نجیب الدولا لڑائی وچ سکھاں دا مقابلہ نہ کر سکیا اتے اسنے 11،00،000 روپئے نذرانہ بھیٹ کرکے اوہناں نوں فروری 1764 دے انت تک پنجاب واپس پرط جان لئی منا لیا ۔ اس ویلے دوران ترنا دل ( دل خالصہ دے اک حصہ ) دے کجھ جتھے مغربی پنجاب وچ سرگرم رہے ۔ اوہناں نے فروری 1764 وچ لاہور اپر حملہ کیتا اتے درانی دے صوبیدار کابلی مل نے سکھاں نوں نذرانے وجوں کافی رقم دے کے لاہور شہر نوں تباہی توں بچایا ۔ نال ہی بھنگی مثل دے سردار ہری سنگھ دے نمائندہ نوں دربار دا ‘ ریزیڈینٹ` ( راج نمائندہ ) لاؤنا منیا اتے کنھیا مثل دے سردار سوبھا سنگھ دے نمائندہ نوں ملتان توں باہر ساریاں وستاں اپر سیماں شلک اکتر کرن لئی آگیا دتی گئی ۔ اپریل-جون 1764 ویلے بھنگی اتے نکئی سرداراں نے لاہور اتے ملتان وچکار ‘ لما` نامی علاقہ جت لیا ۔ اودھر گجرانوالے دے چڑھت سنگھ سکرچکیا نے اتر ول روہتاس تک دا علاقہ اپنے ماتحت کر لیا ۔ دسمبر 1764 وچ احمد شاہ درانی پھر پنجاب آیا مگر سکھاں ولوں تنگ کیتے جان تے اوہ دلی پہنچے بناں چھیتی ہی واپس اپنے وطن پرط گیا ۔ پنجاب وچ اپنے گورنر تعینات کرن دی وئرتھتا نوں تجربہ کرکے واپس جاندے ہوئے اس نے پٹیالے دے اعلیٰ سنگھ نوں سرہند دا مکھی قبول کر لیا اتے اس نوں طبل و علم ( نگارا اتے جھنڈا ) دے نال راجا دا خطاب دتا ۔ ستلج-پارلے علاقے دے سکھ سرداراں نال کوئی سمجھوتہ نہ ہو سکن کارن احمد شاہ نے کابلی ملّ نوں لاہور دا گورنر بنے رہن لئی واپس بھیجیا ۔ پر اسدے لاہور پہنچن توں پہلاں ہی سکھاں نے ( 17 اپریل 1765 ) شہر اپر قبضہ کر لیا سی ۔ احمد شاہ نے پنجاب اتے دلی نوں حاصل کرن دا اک ہور یتن 1766–67 دیاں سردیاں وچ کیتا پر سکھاں دے سامھنے اوہ بے بس تے لاچار ہو کے رہِ گیا ۔ نراش احمد شاہ دا 23 اکتوبر 1722 نوں قندھار وکھے انتقال ہو گیا ۔

احمد شاہ دے لڑکے اتے جانشین تیمور شاہ ( 1746–93 ) نے پنجاب اپر لگاتار پنج حملے کیتے مگر اوہ لاہور نہ پہنچ سکیا ۔ اس توں پچھوں شاہ زمان نے وی پنجاب وچ اپنے پیر جماؤن لئی کئی یتن کیتے ۔ دو وار اوہ لاہور شہر وچ داخل ہو گیا ( جنوری 1797; دسمبر 1798 ) پر دوویں ویر کجھ ہفتیاں وچ ہی سکھاں ولوں اس نوں شہر خالی کرن لئی مجبور کر دتا جاندا رہا ۔

انت سکرچکیا مثل دے مکھی رنجیت سنگھ نے پنجاب وچوں افغاناں دا صفایا کر دتا ۔ 7 جولائی 1799 نوں اوہ لاہور دا مالک بن گیا ۔ پر کشمیر اتے ملتان دے صوبیاں اتے اجے وی افغان صوبےداراں دا اختیار سی ۔ سندھ دریا توں پارلا علاقہ پشاور سدھے طور تے کابل دے ماتحت سی پر افغانستان وچ اندرونی بغاوتاں کارن کمزور ہو چکا سی ۔ 1800 عیسوی وچ شاہ زمان نوں گدیؤں لاہ کے اننھا کر دتا گیا ۔ اس دے بھرا محمود شاہ نے بارکزئی مکھی فتح خان دی مدد نال گدی تے قبضہ کر لیا ۔ 1803 عیسوی وچ فتح خان نے محمود نوں گدیؤں لاہ کے شاہ زمان دے اک ہور بھرا شاہ شجاع نوں گدی تے بٹھا دتا پر 1809 وچ محمود نوں پھیر بحال کر دتا گیا اتے شاہ شجاع پشاور چلا گیا ۔ شاہ شجاع مہاراجہ رنجیت سنگھ نوں 1810 عیسوی وچ خوشاب ( حال پاکستان ) وکھے ملیا اتے اس نے کابل دی گدی حاصل کرن لئی اس پاسوں مدد دی منگ کیتی ۔ اسنے کشمیر دے صوبیدار عطا محمد خان دی مدد ولوں وی گدی حاصل کرن دا یتن کیتا ۔ عطا محمد خان 1809 عیسوی توں کشمیر دا آزاد صوبیدار بنیا بیٹھا سی ۔ شاہ شجاع دا ایہہ یتن ناکامیاب رہا اتے بدقسمت شاہ زمان سمیت کشمیر وچ قید کر لیا گیا ۔ اس دے پروار نے لاہور وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ کول آ پناہ لئی ۔ شاہ شجاع دی بیوی وفا بیگم نے دیوان موہکم چند اتے فقیر عزیز الدین راہیں رنجیت سنگھ تک پہنچ کیتی کہ مہاراجہ شاہ شجاع نوں کشمیر دے صوبیدار عطا محمد دی قید وچوں چھڈوا دین ۔ اس ویلے فتح خان بارکزئی نے وی عطا محمد خلاف مہاراجہ رنجیت سنگھ پاسوں مدد منگی اتے جت اپرنت تیجا حصہ مہاراجے نوں بھیٹ کرن دا وعدہ کیتا ۔ 1812 وچ عطا محمد خلاف وڈھی سانجھی مہم پوری طرحاں کامیاب نہ ہو سکی ۔ فتح خان نے رنجیت سنگھ نال سمجھوتے مطابق جنگ وچوں حاصل لٹّ دے مال دا حصہ دین توں انکار کر دتا ۔ پر سکھ جرنیل موہکم چند شاہ شجاع نوں لاہور لیاؤن وچ کامیاب ہو گیا ۔ اس پرکار مہاراجہ رنجیت سنگھ نے ‘ کوہ نور ہیرا` اس پاسوں حاصل کر لیا ۔ پچھوں 1819 عیسوی وچ کشمیر وی جت لیا گیا اتے سکھ راج وچ شامل کیتا گیا ۔

1780 عیسوی وچ تیمور شاہ نے سکھاں توں ملتان واپس لے لیا سی اتے ایہہ اس ویلے توں ہی اس دے بھتیجے نواب مظفر خان ، ماتحت سی ۔ مظفر خان خلاف مہاراجہ رنجیت سنگھ نے لگاتار مہماں ( 1802 ، 1805 ، 1807 ، 1810 ، 1812 اتے 1815 ) بھیجیاں اتے انت جون 1818 نوں رنجیت سنگھ ملتان جتن وچ کامیاب ہو گیا ۔ اسے سال 19 نومبر نوں مہاراجہ رنجیت سنگھ نے افغان راج دے پوربی قلعے پشاور اپر وی اختیار جما لیا ۔ سن 1820 وچ ڈیرہ غازی خان اتے 1821 وچ ڈیرہ اسمٰعیل خان دی جت نال سکھ راج دیاں حداں ، لہندے وچ ، سندھ دریا تک جا پجیاں ۔ اس سرحدی کھیتر دے کھرودی پٹھان قبیلیاں نے سکھ حاکمیت نوں پورن طور تے قبول نہ کیتا ۔ سن 1826 وچ وہابی پرچارک سعید احمد نے اس علاقے وچ سکھ راج خلاف جہاد ( دھرم-لڑائی ) چھیڑن دا اعلان کر دتا ۔ اس تحریک نے کافی لما سماں اس علاقے وچ بے چینی پیدا کیتی رکھی ۔ مئی 1931 وچ سید احمد دی موت نال ایہہ تحریک ختم ہو گئی ۔ پر 1825 وچ درانی خاندان نوں ہٹا کے کابل دے امیر بنے بارکزئی بھراواں وچوں سبھ توں چھوٹے تے محکم ، دوست محمد خان نے 1835 وچ خیبر درے ول ودھ کے پشاور اتے دعویٰ جماؤن دا ہیا کیتا ۔ اس تے سکھ جرنیل ہری سنگھ نلوا نے علاقے دی رکھیا لئی قلعےآں دی لڑی اسار دتی ۔ ایہناں وچ اک قلعہ جمرود وکھے خیبر درے دی چڑھدی سرحد اتے اساریا گیا ۔ امیر دوست محمد خان نے سیماں دے دوسرے پاسے علی مسجد ‘ تے اک قلعہ اساریا ۔ سن 1837 دے شروع وچ شہزادہ نونہال سنگھ اپنے ویاہ دے سلسلے وچ لاہور آ گیا تاں لاہور دربار دا سارا دھیان رنجیت سنگھ دے پوترے کنور نونہال سنگھ دے ویاہ دیاں تیاریاں ول لگ گیا ۔ این اسے ویلے دوست محمد خان نے جمرود نوں گھیرن لئی 25،000 دی اک تکڑی فوج اتے 18 بھاری توپاں بھیجیاں ۔ دوست محمد دی اس مہم نوں مقامی پٹھاناں ولوں وی مدد ملی ۔ اس ویلے جمرود وکھے سکھ فوج وچ صرف 600 سپاہی اتے ناں-ماتر توپ خانا سی ۔ افغاناں نے قلعے دا گھیرا گھتّ لیا اتے قلعے اندر پانی جانو روک دتا ۔ نال ہی اک چھوٹا دستا نیڑے دے سکھ قلعے شبقدر ول وی بھیج دتا تاں جو اتھوں کوئی مدد نہ مل سکے ۔ اس ویلے جمرود دے قلعے وچلی فوج دے کمانڈر مہاں سنگھ نے چار دناں تک حملہ آوراں نوں نیڑے نہ ڈھکن دتا اتے اتنے ویلے وچ اسنے پشاور توں ہری سنگھ نلوے نوں مدد گھلن لئی بینتی کر بھیجی ۔ نلوا کجھ ویلے توں بیمار پیا سی ۔ اوہ بیماری دی حالت وچ ہی بسترے توں اٹھیا اتے جلدی نال جمرود پجّ گیا ۔ 30 اپریل 1837 نوں لڑی لڑائی وچ افغاناں نوں تاں بھجا دتا گیا پر ہری سنگھ نلوا مارو زخمی حالت وچ پرتیا ۔ ہری سنگھ دا اکال چلانا خالصہ راج لئی اک وڈا دھکہ سی ۔ سن 1838 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ ، برطانیہ سرکار اتے شاہ شجاع وچکار تن دھری معہدے اتے دستخط ہوئے ۔ سٹے وجوں شاہ شجاع نوں برطانیہ دی مدد نال اگست 1839 وچ کابل دی گدی تے بٹھا دتا گیا ۔ نومبر 1839 وچ امیر دوست محمد خان نوں دیس نکالا دے کے کلکتے بھیج دتا گیا ۔ پر اپریل 1842 وچ شاہ شجاع دے قتل پچھوں اسنوں پھیر کابل دا امیر بنا دتا گیا ۔ اس اپرنت دوست محمد خان نے لاہور دربار نال مترتا بھرے تعلقات بنائی رکھے ۔ دوجی اینگلو سکھ جنگ ویلے دوست محمد نے پشاور اتے سندھ-پارعلاقے حاصل کرن لئی پھیر سوچیا ، پر پرتکھّ طور تے اس دی سکھاں نال ہمدردی سی جس کارن اس نے انگریزاں خلاف لڑن لئی سردار چتر سنگھ اٹاریوالا نوں 1500 گھوڑیاں دا افغان دستا وی مدد وجوں بھیجیا سی ۔