احمد شاہ ابدالی دا ہندستان اُتے پنجواں حملہ

لاہور اتے مراٹھا سردار سابا جی پاٹل دا قبضہ سی، ادوں احمدشاہ ابدالی نے ہندستان اتے پنجواں حملہ کر دتا۔ اصل وچ اوہ سارے پنجاب دے علاقےآں نوں اپنے راج دا حصہ مندا سی۔ مراٹھاں ولوں تیمور اتے اسدے نائب جہان خان نوں پنجاب چھڈکے کابل دے ول بھجن اتے مجبور کرنا، احمدشاہ لئی اک اسہنی نقصان سی۔ ات: اسنے اپنی پنجاب اُتے حکمرانی پھر توں بحال کرن لئی لگبھگ 40,000 فوجی لے کے مراٹھیاں نوں کچلن دا ہدف لے کے بھارت اتے حملہ کر دتا۔

شہزادہ تیمور دی مرہٹےآں ہتھوں شکست

شہزادہ تیمور اتے اسدے فوجی سپہ سالار جہان خان نوں ادنیہ بیگ دے دل، سکھاں اتے مراٹھےآں دی مشترکہ طاقت نے ہراکے پنجاب توں بھجا دتا۔ احمدشاہ ابدالی شہزادہ دی ہار نوں اپنی ہار سمجھدا سی، اسلئی اوہ مراٹھےآں اتے سکھاں نوں اس ادنڈتا لئی بہتر دنڈ دینا چاہندا سی۔ ات: اسنے سن 1759 عیسوی دے اخیر دی سردیاں وچ پنجاب اتے پنجواں حملہ کر دتا۔

ابدالی دا حملہ

ادنیہ بیگ دی موت دے بعد مرہٹےآں ولوں تعینات اوہناں دا گورنر ‘سمالی’ تاں احمدشاہ ابدالی دے آؤن دی اطلاع پاندے ہی لاہور نگر خالی کرکے واپس بھج گیا، پر سکھاں نے اسدے نال دو دو ہتھ کرن دا من بنا لیا۔ سردار جسا سنگھ دی اگوائی وچ سکھاں نے اس اتے کئی ہلے بولے اتے اسدا بہت سارا جنگی سامان لٹ لئیا۔ اس ویلے ابدالی دا ہدف صرف مراٹھے سن، ات: اسنے سکھاں دے حملیاں دا کوئی جواب نہیں دتا۔

لہور دی فتح

لاہور دی فتح دے بعد ابدالی نے پنجاب دا پربندھ کرن لئی حاجی کریم خان نوں اتھے دا گورنر تعینات کیتا اتے خود دلی دے وزیر غازی الدین اتے مراٹھیاں نوں دنڈ دین لئی دلی پرتھاں کر گیا۔ مراٹھےآں دے اک دستے نے داتا جی دی اگوائی وچ تراوڑی نامی تھاں اتے احمدشاہ ابدالی دا سامنا کیتا پر ہار دے کارن پچھے ہٹّ گئے۔

پانی پت دی تیسری لڑائی

ابدالی اپنے لئی نویں وڈی فوج تیار کرن لئی لگبھگ اک سال تک دلی دے آسپاس ہی روکیا رہا تاکہ اوہ مراٹھیاں نوں فیصلہ کن ڈھنگ ولوں ہار کر سکے۔ اخیر وچ چنگی پرکار سسجت ہوکے احمدشاہ پانیپت دے مشہور میدان جنگ وچ مراٹھیاں دے ساہمنے آ ڈٹیا۔ پانیپت دی تیجی مشہور لڑائی، جنھے مراٹھیاں دی قسمت دا پورا فیصلہ کر دتا، 14 جنوری، 1767 عیسوی نوں ہوئی۔ مراٹھےآں اتے افغاناں دی فوج لگبھگ برابر ہی سی۔

فوجی موازنہ

مراٹھیاں دے کول بھاری توپ خانا وی سی۔ اسدے مقابلے وچ افغاناں دے کول اعلیٰ پیدل فوج اتے اعلیٰ سپہ سالار سن، بھیانک لڑائی ہوئی پر مراٹھے ہار گئے۔ ایہناں وچوں زیادہ میدان جنگ وچ مارے گئے۔ اس پرکار پانیپت دا میدان احمدشاہ دے ہتھ رہا۔ ادھر دلی دی حکومت دے وزیر عماد الملک غازی الدین نے 29 نومبر، 1759 نوں بادشاہ عالم گیر دوسرا نوں مروا دتا۔ ابدالی نے بادشاہ عالم گیر دوسرے دے پت شاہ عالم دوسرا نوں دلی دا نواں بادشاہ بنا دتا۔

سکھاں دا اکٹھ

7 نومبر، 1759 دی دیوالی نوں خالصہ دل دا اک بھاری اجتماع امرتسر وچ ہویا، جس وچ سارے جتھیداراں نے حصہ لیا۔ اس ‘سربت خالصہ’ دے اکٹھ وچ ایہہ فیصلہ لیا گیا کہ احمدشاہ ابدالی دی دلی ولوں واپسی دے نال ہی لاہور وچ افغان پرحکمرانی نوں اجیہی کڑی چوٹ پہنچائی جاوے تاکہ ابدالی آتنکت ہو اٹھے۔ اسدے پچھے سکھاں دا اک ہی ہدف سی کہ مراٹھیاں اتے فتح حاصل کرن دے کارن احمد شاہ دا کتے غرور وچ سر نہیں پھر جاوے۔

ات: اوہ سکھاں ولوں لوہا لین ولوں سابق کجھ سوچ وچار کر لوے۔ دل خالصہ نے لاہور انتظامیہ ولوں نذرانہ وصول کیتا گرومتے دے مطابق دل خالصہ نے جتھیدار جسا سنگھ آہلووالیا دی اگوائی وچ لاہور اتے ہلاّ بول دتا اتے اتھے دی باہری بستیاں اتے اختیار کر لیا۔ مقامی حکمران میر محمد خان نے شہر دی پھٹرس دے دروازے بند کروا دتے۔ اس پرکار لاہور نگر اپنے آپ ہی گھیرے وچ آ گیا اتے سارے طرحاں دا آؤنا–جاؤنا بند ہو گیا۔ گیاراں دن تک پوری طرحاں گھیرا پیا رہا۔

جنتا ویاکل ہو اٹھی اتے میرمحمد خان وی گھبرا گیا۔ پر سکھ تاں جنتا نوں ویاکل کرن دے پکھ وچ نہیں سن۔ اوہ تاں صرف حکمرانی نوں اک جھٹکا دینا چاہندے سن۔ ات: سردار لہنا سنگھ نے اک سفیر نوں میر محمد خان دے کول ایہہ اطلاع دین لئی بھیجیا کہ جیکر اوہ اپنی خیریت چاہندا اے تاں سکھاں نوں نذرانے دے روپ وچ رقم ادا کرو۔ میر محمد خان تاں سکھاں دی بے حدّ طاقت نوں ویکھکے لاچار سی۔ اسنے جویں–تویں تیہہ ہزار روپئے خالصہ جی نوں دیگ–تیغ کڑاہ پرساد لئی بھینٹ کیتے۔ اس اتے دل خالصہ واپس پرط آیا۔

احمدشاہ ابدالی ولوں دلی اتے ہور نگراں نوں لٹنا

سن 1761 عیسوی نوں احمد شاہ ابدالی نے پانیپت دے میدان وچ مراٹھیاں نوں ہرا کے دلی اتے اسدے نزدیک دے نگراں نوں خوب لوٹیا۔ اوہناں دی لٹّ اتے لالسا دی سیما نہیں سی، انھاننے جیتو ہون دے انہکار وچ ہزاراں بھارتی سندر عورتاں نوں اغوا کر لیا اتے انھاننوں بھوگ- ولاس دی چیز سمجھکے زبردستی قیدی بناکے اپنے نال افغانستان لے جان لگے۔ رستے وچ انھاننے کروکشیتر، تھانیشور، پیہوا وغیرہ مذہبی ستھاناں نوں وی خوب لوٹیا۔ اتھے دے مندراں دی بے عزتی کیتی اتے سندر بہو–بیٹیاں نوں گھراں ولوں طاقت دے زور تے چک لیا۔

اس ویلے دیس وچ منو آتم–اعزاز لپت ہو گیا ہووے، ورگی حالت چارے پاسے وکھائی دے رہی سی۔ حالانکہ انگنت ہندو راجا اتے سوربیر جودھا کہلان والے بھارت زمین اتے موجود سن، پر اوہناں دے نیتک پتن دی کوئی سیما نہیں سی۔ اوہناں وچوں اک وی مائی دا لال بھارتی ناریاں دی لاج بچاؤن لئی جان اتے کھیڈن نوں تیار نہیں سی۔ جدوں متاثر لوک سارے ولوں نراش ہو گئے تاں کجھ ہندو اتے مسلمان لیڈراں نے سوچیا کہ سکھاں ولوں ارداس کیتی جاوے۔

جدوں 13 اپریل، 1761 عیسوی نوں وساکھی دا پرو سی۔ ہر سال دی طرح ‘دل خالصہ’ اپنا جم دن منان شری امرتسر نگر وچ اکٹھے ہویا تاں ایہناں پیڑت آدمیاں دے گروہ نے خالصہ پنتھ دے ساہمنے ادور تخت اتے وراجمان سکھ لیڈراں دے سنمکھ اپنی دہائی رکھی اتے کیہا کہ گرو دا خالصہ ہی اس تیویں ناریاں دی لاج رکھ سکدا اے کیونکہ اسیں سارے ولوں نراش ہوکے تہاڈی شرن وچ آئے ہاں۔ خالصہ کمزور لوکاں دی رکھیا لئی پہلاں ولوں ہی وچنبدھّ اے، ات: ترنت دیناں دی ارداس قبول کر لئی گئی۔

دل خالصہ نے استوں پہلاں وی کئی وار تیویں عورتاں دی سرکھیا لئی آتم قربانی دتی سی۔ پہلی وار سن 1739 عیسوی وچ نادر شاہ دے چگل ولوں 2200 سندر عورتاں نوں چھڑوایا گیا سی اتے دوجی بار احمد شاہ ابدالی ولوں وی بہت وڈی آبادی وچ پیڑت ناریاں نوں چھڑوا چکے سن۔

احمدشاہ ابدالی دے چنگل وچ بھارتی بہو بیٹیاں نوں آزاد کراؤنا

گرو دربار وچ کیتی گئی دین دکھیاں دی پکار انسنی نہیں رہِ سکدی سی۔ گرو دا سجیو روپ ‘خالصہ’ ہی تاں اے۔ ات: دل خالصے دے مکھ لیڈر بنن دا گرو سردار جسا سنگھ آہلووالیا جی نوں حاصل سی۔ دیناں دی کرپالو پکار سنن اتے سردار جسا سنگھ جی نے اپنی میان وچوں کھڈگ کڈھ کے تیویں (ناریاں) نوں آزاد کرواؤن دی سہں لئی اتے سارے ساتھی سرداراں ولوں ملکے اک وڈا سکیم بنائی۔ اس سکیم وچ خالصہ سارے کماں نال کامیابی نال نبڑن لئی نویں سرے ولوں فوج دا گٹھن کیتا اتے انھاننوں وکھ وکھ کم سونپ دتے۔

جسا سنگھ نوں اوہناں دے خفیہ محکمہ ولوں احمد شاہ دیاں ساریاں سرگرمیاں دی جانکاریاں حاصل ہو رہی سی۔ ات: جسا سنگھ نے اپنی نویں سکیم مطابق سارے دل خالصہ نوں تن حصےآں (بھجآّ) وچ ونڈ دتا اتے دوآبا کھیتر وچ جرنیلی سڑک دے آسپاس گھنے جنگلاں وچ لُک جان نوں کیہا۔ لڑائی پالیسی ایہہ بنائی گئی کہ جدوں ابدالی دی فوج بیاس دریا دا پتن پار کرن وچ مصروف ہووو، اس ویلے اس اتے تن سمتاں ولوں اکٹھے حملہ کیتا جاوے صرف لہندی سمت افغانستان واپس بھجن دا رستہ کھلا رکھیا جاوے تاکہ ویری ہار ہوکے بھجن وچ اپنی عافیت سمجھن۔

اوہناں دناں دل خالصے دے کول لگبھگ دس ہزار گھڑسوار فوجی اتے 20 ءوں 25 ہزار دے وچ پیادے سن۔ فیصلہ ایہہ ہویا کہ ٹھیک سکھر "دوپہر 12 وجے" جنگلاں وچوں نکل کے خالصہ ابدالی دے کیمپاں وچ قید عورتاں دے قافلے اتے ہلاّ بولے گا، پیادے افغان سپاہیاں ولوں جوجھنگے اتے ہر اک گھڑسوار اک اک تیویں (عورت) نوں اپنے گھوڑیاں اتے بیٹھا کے انھاننوں واپس جنگلاں وچ پہنچانگے۔ جویں ہی ایہہ کم پورا ہو جاوے سارے پیادے فوجی وی میدان چھڈّ کے واپس اپنے ٹھکانے اتے آ جانگے۔

دوجے پاسے اس وار احمدشاہ ابدالی وی سکھاں دے چھاپامار لڑائیاں ولوں چیتن سی۔ اسنوں پچھلے بہت سارے کوڑے تجربہ سن۔ جدوں سکھاں نے اسنوں نکاں نال چھولے چبوائے سن۔ ات: اوہ ہن پچھلی بھلاں ولوں سبق سکھ چکیا سی۔ اس وار اسنے بہت احتیاط نال اپنے مکمل لشکر نوں کڑے پہرے وچ اکٹھے چلن دا حکم دتا سی۔ جدوں اوہ ستلج دریا خیریت پار کر گیا تاں اسنے بیاس دریا پار کرن لئی اسدے کنارے اتے آرام کیمپ پایا۔

ادوں سکھاں دے مخبر اسدے قافلے وچ شامل ہوکے ساری اطلاعواں اکٹھی کردے رہے، جویں ہی اسدے آگوُ فوجی دستہ بیاس پار اپڑیا ادوں پچھے ولوں تناں سمتاں توں خالصہ دل نے انھاننوں آ دبوچیا۔ اس سمئے دوپہر دے ٹھیک 12 وجے سن اتے سکھاں دے 12 جتھیداراں نے اپنے اپنے دلاں دے نال اس لڑائی وچ حصہ لیا سی۔ ایہہ لڑائی اس تیز رفتاری نال شروع کیتی گئی کہ ویری نوں سمبھلن دا موقع ہی نہیں مل پایا۔

ابدالی دے کجھ فوجی تاں بیاس ندی پار کر چکے سن جو کہ ہن اس لڑائی وچ حصہ نہیں لے سکدے سن باکِ فوجی شور وچ سامان بنھن اتے چلن دی تیاری وچ مصروف سن کہ ادوں تناں ولوں جیگھوش دے نعرے سنائی دین لگے سن، جو بولے سو نہال، ست شری ادور" اکسمات آفت دے آؤن دے کارن بہت سارے افغان سپاہیاں نے صبر چھڈّ دتا اتے اوہ بھاجّ کھڑے ہوئے، بہت سارے منوبل ٹٹن ولوں سامنا نہیں کر پائے اتے مارے گئے۔

اس آپادھاپی وچ گھڑسوار سکھ سپاہیاں نے اوہناں شوراں ولوں اوہ ساری عورتاں آزاد کروا لئیاں جو اوہناں دی نظر وچ پے گئیاں سن۔ جویں ہی مکھ ہدف دا کم سممکمل ہویا، ادوں جتھیدار جی نے سنکیتک بولی وچ ہرن–ہرن دا سنیہا دتا۔ اسدا متلبّ سی کہ کم سممکمل ہو گیا اے، جلدی ولوں پرط چلو۔ اسدا بھاوئرتھ سی کہ لڑائی دا لمبا کھینچنا ساڈے لئی نقصاندائک ہو سکدا اے، سماں رہندے لپت ہو جاؤ۔

کجھ پیادے سپاہیاں نے ابدالی ولوں لوٹے ہوئے مال وچوں بہت جیہا پیسہ وی حاصل کر لیا، پر جدوں ابدالی دے فوجی سمبھلدے اتے انھاننوں للکاردے، تدّ تک سکھ سپاہی اپنا کم کر چکے سن۔ اس پرکار اک ہزار قیدی استریاں نوں چھڑوا لیا گیا اتے انھاننوں رستے دا خرچ دیکے اوہناں دے گھراں نوں بھجوا دتا۔

اس ہمدردی اتے بہادری دے کارن سادھارن جنتا دے دل وچ ‘دل خالصہ’ لئی پیار پیدا ہو گیا اتے اوہ اس مہان سپوتاں نوں اسیس دین لگے۔ اس پرکار نہنگ سنگھاں دا گھر گھر مان اعزاز ہون لگا۔ ماتاواں اپنے پتاں نوں سکھ بناکے دھرم رکھئک بنن دی پریرنا دین لگیاں سن۔ لڑائی وچ ابدالی نوں ہرا کے عورتاں نوں آزاد کرواؤن دی پرتیکریا دی سفلتا اتے جسا سنگھ بھارتی جنتا وچ اک ہیرو دے روپ وچ مشہور ہو گئے۔ اس لڑائی وچ سکھاں دے 12 جتھیاں نے حصہ لیا سی اتے ٹھیک دن دے باراں وجے حملہ کیتا گیا سی، اس دن توں سکھاں نوں بہادری وکھاؤن دی پریرنا دین لئی باراں وجے دا سنکیت یاد دلوا کے جنسادھارن انھاننوں پروتساہت کرن لگے سن۔

دوجے پاسے ابدالی سکھاں دی اس بہادری نوں ویکھکے حیرانی جنک ہوئے بناں نہیں رہِ سکیا۔ اوہ کرودھ وچ بوکھلا اٹھیا اتے اسنے اگلی وار سکھاں نوں کچلن دی قسم کھائی۔ اس پرکار اوہ بہت جیہا پیسہ اتے فوجی گواں کے اپریل دے اخیر وچ لاہور نگر پہنچ گیا۔ اپریل دے اخیر وچ سن 1761 عیسوی نوں احمدشاہ ابدالی جویں–تویں بچا ہویا مال لے کے لاہور پہنچ گیا۔ اسنے بلند خان دے تھاں اتے خواجہ اوید خان نوں لاہور دا حاکم اتے گھمنڈ دند کٹوچ نوں دوآبا واقع جالندھر دا سپہ سالار تعینات کر دتا۔ افغانستان دے ول پرتن ولوں سابق اپنے چار محل دے سپہ سالار ہستم خان دے تھاں اتے خواجہ مرزا جان نوں وی سپہ سالار بنا دتا۔