وڈا گھلوگھارا
وڈا گھلوگھارا (Vaḍḍā Ghallūghārā [ʋəɖɖɑ kə̀lːuɡɑ̀ɾɑ] "the great massacre or holocaust") افغانی درانی فوجاں ولوں کیتے سکھاں دے بھاری قتلام نوں کہندے ہن۔ ایہہ 1746 دے چھوٹے گھلوگھارے توں وکھرا اے،[۱] جو دہاکیاں تک جاری رہا سکھاں نوں ختم کرن دا افغان حملہ آوراں دا خونی کارا سی۔[۲]گرودوارہ وڈا گھلوگھارا صاحب پنڈ کتبا-باہمنیاں وچ واقع اے۔
وڈا گھلوگھارا فروری 1762 نوں پنڈ کپّ-رہیڑے دی دھرتی توں شروع ہو کے دھلیر-جھن وچ دی ہندا ہویا اگے پنڈ کتبا-باہمنیاں کول جا کے ختم ہویا۔ گھلوگھارے دا مطلب سبھ کجھ برباد ہو جانا اے۔ ‘گھلوگھارے’ شبد دا تعلق افغانی بولی نال اے۔
احمد شاہ ابدالی دا چھیواں ہلاّ
سودھواحمد شاہ ابدالی 20 سال دی عمر وچ بادشاہ بن گیا سی۔ چڑھدی عمر، راج دا نشہ، اپنا راج و ھاؤن بارے سوچن لگا۔ اس دے سوہیئے وپار کرن دے بہانے اتھوں سارا بھید لے جاندے۔ ساڈے لوکاں نوں تمباکو دے بھیڑے عیب دی دین وی ایہناں دی اے۔ اخیر ابدالی دی تیز-ترار اکھ بے لغام ہندوستان تے آئی۔ ابدالی نے بھارت تے ہنکاری تے دھاڑوی بن کے 10 حملے کیتے۔ ایہہ اس دا چھیواں حملہ سی۔ اس وار ابدالی تے اس دے جھولی-چکّ جرنیلاں، کمانڈراں دے حوصلے بلند سن کیونکہ اک سال پہلاں 1761 وچ بہادر اکھواؤن والے مرہٹیاں نوں پانیپت دے میدان وچ ہرایا سی۔ کجھ وی سی پر جنہاں نے سنگھاں دے ہتھ ویکھے سی اوہ اندروں تہکدے سن۔ سنگھاں نے ترکاں نوں کئی وار ستلج، جھناب تے راوی دریا دا کنارہ وکھایا سی۔ جدوں ابدالی دلی، کرنال، پانیپت، متھرا تے آگرہ وغیرہ توں لٹّ دا مال چاندی، سونا، انّ، دھن، دھیاں-بھیناں نوں اپنے سپاہیاں اگے اجڑ دی طرحاں تور دندا تاں ہندو لوک ہتھ بنھ کے مورتیاں اگے آرتیاں کردے رہِ جاندے، اس ویلے تک دھیاں-بھیناں دے ملّ پے جاندے۔ ابدالی دے سپاہی ہندوا دے گھراں وچوں جتھے وی دانے تے گہنے ہندے لے جاندے۔ ہندو لوکاں دا منوبل اتھوں تک گر چکا سی کہ کہاوت بن گئی سی، کھادھا پیتا لاہے دا، باقی احمد شاہے دا جے کوئی ایہناں ترکاں نوں ونگاردا سی، اوہ سن سکھ سردار۔ جدوں کدے سنگھا دی ٹکر مغل سپاہیاں نال ہو جاندی، سنگھ لڑکیاں نوں چھڈا اوہناں دے پنڈ چھڈّ آؤندے۔ لٹّ دا مال تے گھوڑے آپ رکھدے۔ سپاہی صوبےداراں کول شکایتاں لاؤندے۔ ترک سنگھاں توں پانی وانگ چلدے سی۔ سنگھاں نے کئی وار مغل افسر، صوبیدار، کمانڈر، جرنیل، خواجہ مرزا عبید خان، زین خان، نوردین تے اسلم ورگیاں نوں بھجا کے راج کیتا سی۔ س۔ جسا سنگھ آہلووالیا سکھ قوم دا زبردست بادشاہ بنیا۔ سوربیر تے بہادر سکھ قوم نے قابل دیاں کندھاں تک تہلکہ مچا دتا۔ جو کم بہو-گنتی نہ کر سکی، اوہ مٹھی-بھر سنگھا نے کرکے وکھا دتا۔ سکھاں نے ساڈے دیش نوں لٹن والیاں نوں اوہناں دے دیش تے گھر تک جا کے وی سودھیا۔ ترک ساڈے اتھوں دے مسلماناں نوں وی چنگا نہیں سمجھدے سی۔ کجھ امیر تے رجواڑے ایہناں دے حمایتی سن۔ سکھاں دا کافی علاقے تے قبضہ ہو گیا۔ سکھ قوم دا سکہ چلن لگیا۔ عامَ لوک سکھی ہوئے پر ایہہ بہتا سماں نہ چلیا۔ ابدالی نوں اس چڑھدی کلا دی خبر ہو گئی۔ اس نے پنجاب ول نوردین دی اگوائی ہیٹھ خاص پھرتیلی فوج بھیجی۔ آؤندیاں ہی اس دا ٹاکرا جھناب دریا دے کنارے س۔ چڑھت سنگھ شکرچکیئے نال ہویا۔ سنگھاں نے ابدالی دا زبردست دستا پتاسے وانگ بھور دتا۔ مغلاں نوں ہتھاں-پیراں دیاں پے گئیاں۔ کجھ بھجّ کے واپس چلے گئے۔ رہندے ترکاں نوں دن کٹنے اوکھے ہو گئے۔ سرہند دا کمانڈر جین خاں جو اپنے آپ نوں کافی چست تے بہادر کہاؤندا سی، اس نوں اپنی کرسی دا خطرہ جاپیا۔ اوہدی سنگھاں نال بہت لگدی سی۔ اوہ چاہندا سی جنی چھیتی ہو سکے ابدالی سنگھاں تے حملہ کرے۔ سکھ قوم نوں سچجے لیڈر مل گئے اتے دنو-دن ترقی کرن لگے۔
1761 دی دیوالی
سودھو1761 دی دیوالی ساری سکھ سنگت نے دھوم-دھام نال منائی۔ سری امرتسر وچ سردار جسا سنگھ آہلووالیا دی پردھانگی وچ میٹنگ ہوئی۔ گرمتے پاس ہوئے، سکھ قوم دی چڑھدی کلا لئی وچاراں ہوئیاں۔ ہر دھرم نوں ودھن-پھلن لئی کوئی رکاوٹ نہیں آویگی، مخبراں نوں سودھن لئی متے پاس ہوئے۔ سبھ توں وڈا مخبر جنڈیالے دا آکل داس سی۔ اس نے کئیاں نوجوان شہید کروائے۔ سکھ کاروائیاں دی ساری رپورٹ ابدالی تک جاندی سی۔ سنگھاں نے جنڈیالے جا کے آکل داس نوں گھروں باہر کڈھ لیا۔ پچھن تے منتاں-ترلے کرن لگیا۔ اگے توں اجیہا نہ کرن دی سہں کھادھی۔ سنگھاں نے ترس کر کے چھڈّ دتا۔ اس سپولیئے آکل داس نے ہی خالصہ پنتھ دے ڈنگ ماریا۔ جین خاں نے آکل داس نال مل کے ابدالی ول سنیہا بھیجیا۔ ابدالی رات دے ہنھیرے وچ پٹی آیا۔ خاناں نال اتے آکل داس ورگے دوگلیاں نال میٹنگ کیتی۔ افغانی اپنے دکھ رون لگے، “شاہ جی، سنگھاں نے تاں ساڈا جیونا دبھر کر دتا، سانوں اتھوں لے چلو۔ اسیں تنگ ہاں، سانوں سنگھاں توں ڈر لگدا۔” احمد شاہ ابدالی اپنے معتبر آدمیاں نوں ساودھان کر کے چلیا گیا، بھیکھم شاہ ملیرکوٹلا، جین خاں سرہند، شاہ حسین رائیکوٹ تے ہور خاناں نے سنگھاں تے نظر رکھنی شروع کر دتی۔ آکل داس مخبر دا اگے دی اگے جال پایا ہویا سی۔ سنگھاں نوں پتہ لگ گیا کہ ابدالی بہت ساری فوج لے کے آ رہا اے۔ ایہہ جنگ اکلے سنگھاں نال ہوویگی۔ سکھ سرداراں نے میٹنگ کیتی متا پاس ہویا کہ جو قافلے نال بچے، عورتاں تے بڈھے ہن ایہناں نوں بیکانیر دے جنگلاں وچ چھڈّ آوو اتے ہتھیار اگے کسے تھاں ٹکانے لائے جان۔ جتھیدار س۔ جسا سنگھ آہلووالیا کہن لگا، “سنگھو! اس ابدالی نوں اجیہا سبق سکھاؤنا کہ مڑ کے ساڈے پنجاب ول اکھ نہ چکے۔ اس دی ودھ فوج کجھ نہیں کر سکدی۔” خالصہ وہیر تھاں-تھاں توں سنیاے ملن تے اک تھاں اکٹھی ہو گئی۔ خالصہ پنتھ دریا ستلج پار کر کے جگراؤں شہر پار کر کے سدھار، آنڈلو تے جڑاہاں وغیرہ پنڈاں وچ دی ہندا ہویا احمدگڑھ منڈی نیڑے شام تک پہنچ گیا۔ اگے رات کٹنی سی۔
مقام کپ رہیڑا پنڈ توں پنڈ کتبا باہمنیاں تک
سودھو[۳] جتھیداراں نے کیہا، “سنگھو! اگے کوئی سرکھات تھاں ویکھو تاں کجھ سنگھاں نے پنڈ جنڈالی توں اگے پنڈ رہیڑے نیڑے تھاں ویکھی، جتھے درخت سرکڑا تے کیسو دے بوٹے بہت سی۔ سارا خالصہ دل اس تھاں اکٹھا ہو گیا۔ مخبر ستلج توں وہیر دے پچھے لگے ہوئے سی۔ پہلی رات نوں آکل داس دی مخبری دی خبر سن کے جین خاں 2000 گھوڑ سوار تے 3000 پیدل نوجوان تے توپ خانا لے کے کپّ نیڑے آ گیا، نواب ملیرکوٹلا وی اپنی فوج لے کے آ گیا۔ کجھ ویلے بعد ہی لدھیانے ول دی ابدالی وی جنڈالی نیڑے آ گیا۔ ابدالی دی فوج لکھ دے نیڑے سی جو کئی پنڈاں دے ایریئے وچ ہرل-ہرل کردی پھردی سی۔ ابدالی دی میٹنگ جین خاں، بھیکھم شاہ، شاہ حسین تے اپنے فوج دے کمانڈراں تے جرنیلاں نال ہوئی۔ پہلا مشورہ پاس ہویا کہ فوج دی تے اس ایریئے دی اتے سکھاں دی جانچ کیتی جاوے کہ کنے کو ہن۔ دوجا مشورہ ہویا کہ سویرے 2 گھنٹیاں وچ سکھاں نوں ختم کر کے، اگے توں کوئی سر نہ چکے، سختائی کر کے ابدالی واپس مڑ جاویگا۔ سکھ وہیر نوں تن پاسیاں توں گھیر لیا۔ چھاپامار ڈھنگ نال فوج اک دوجے نال جڑ گئی۔ سنگھاں نوں اس کاروائی دا بالکل پتہ نہ لگیا۔ سنگھاں دے من وچ ایہہ گل سی کہ ابدالی 4-5 دناں تک اوہناں نیڑے لگیگا۔ ابدالی دے سپاہیاں دے لال رنگ دی وردی پائی ہوئی سی۔ اتھے کیسو دے بوٹیاں نوں لال رنگ دے پھلّ سی۔ ایہہ بھلیکھا وی سنگھاں نوں گھاٹے وچ گیا۔ سنگھ بے فکر ہو کے سوں گئے۔ کجھ آلے-دوآلے پہرہ دین لگے۔ سنگھ 4 وجے انٹھے۔ پشواں نوں ککھّ-پٹھے پاؤن لگے تاں جین خاں دے کمانڈر لسی رام سرہند نے ملیرکوٹلے والے پاسے توں اچانک وہیر تے حملہ کر دتا۔ پہلاں-پہلاں سنگھاں دا کافی نقصان ہویا پر سنگھ چھیتی ہی سمبھل گئے۔ سنگھاں نوں جدوں پتہ لگیا کہ دشمن تاں سر تے چڑھیا بیٹھا، اوہ جتھیداراں دی اگوائی ہیٹھ اک طوفان دی طرحاں انٹھے، جو وی ہتھیار-شستر ہتھ آیا، اس نال ہی مقابلہ کرن لگے۔ ابدالی 18000 بلوچاں نال نماز پڑھ کے، دعا کر کے چلیا سی کہ میں کافراں نوں ختم کر دیوانگا پر اوہ اﷲ-تعالیٰ جھوٹھیاں دعاواں قبول نہیں کردے۔ ساڈے پنڈ، ساڈے شہر، ساڈے کھیت، ساڈا دیش، ساڈے نوجوان، اس ابدالی دا کی حق اے؟ ساڈا وڈا دشمن اے جو سانوں غلام رکھ کے لٹنا چاہندا اے۔ سکھ نوجواناں دے چہرے دون-سوائے ہو گئے۔ گھبرائے نہیں۔ جین خاں دی ٹکر چڑھت سنگھ شکرچکیئے نال ہوئی۔ اہمدگڑھ والے پاسے، جتھیدار جسا سنگھ جی خود آپ سنگھاں نوں نال لے کے ابدالی دے نوجواناں نوں پچھاڑ راے سی۔ س۔ رام سنگھ، س۔ بگھیل سنگھ، سنگھاں سمیت ابدالی دے چونویں جواناں نال ٹکر لے راے سی۔ کجھ سنگھ وچکار رہِ کے سامان اتے جو نہیں لڑ سکدا سی، اس نوں اگے-پچھے کر راے سی۔ سنگھاں دے چہریاں تے جوش دیاں لالیاں آ گئیاں۔ سنگھ جیکارے لگا راے سی۔ سکھ جوان زخمی تے شہید ہندے ہوئے پورے تان نال مقابلہ کر راے سی۔ سنگھ دشمن نوں پاڑ-پاڑ سٹن لگے۔ س۔ بگھیل سنگھ، س۔ شیر سنگھ ورگے سورمے دشمن نوں نمبو وانگ نچوڑ راے سی۔ سنگھ تنے پاسے فولادی کندھاں وانگ ڈٹّ گئے۔ سنگھ پوری ویونتبندی نال لڑ راے سی۔ مر رہی فوج دی گنتی سن کے ابدالی نوں چار-چپھیرے پیلا-پیلا دسن لگ پیا۔ ابدالی نوں کھڑھنا اوکھا ہو گیا۔ لڑائی چلدی تے سنگھاں نوں پتہ نہ لگیا کتھے-کتھے مقابلہ ہندا۔ اک پاسے سر تلی تے دھر کے لڑن والے اتے دوجے پاسے نوکری والے جنہاں نوں ابدالی دے کمانڈر کھچّ-کھچّ سنگھاں اگے جان دین لئی کر راے سی۔ لسی رام تے جین خاں تاں دن چڑھن توں پہلاں-پہلاں ہی اپنے نوجوان مروا کے سرہند ول چلے گئے۔ مغل سوعدہ لئی مجبور کر دتے۔ سنگھاں نے اک وار تاں ابدالی دے پیر ہلا دتے۔ ابدالی دے کمانڈر سنگھاں ولوں چل راے ہتھیاراں نوں ویکھ کے پچھے ہٹ راے سی۔ کئی خان جھاڑیاں وچ بیٹھے اپنی جان دی خیر منگ راے سی۔ سنگھ پچھم ول پنڈ دھلیر-جھنیر ول ودھن لگے۔ سنگھ وی بہت شہید ہو راے سی۔ پر ترکاں دی بری حالت سی۔ سنگھاں دے کارنامے ویکھ کے ترک کہہ راے سی کہ جس قوم دے راجے آپ ہتھیار چلا راے ہون تے زنانیاں برابر شستر چلا رہیاں ہون، اوہناں نوں کوئی ہرا نہیں سکدا۔ نہنگ سنگھاں توں ترک اس طرحاں چلدے سی، جویں آجڑی اگے اجڑ ہووے۔ سنگھاں نے ابدالی دے چوٹی دے نوجوان دو گھنٹیاں وچ ختم کر دتے۔ سنگھ گرج-گرج ترکاں نوں سدا دی نیند سلا راے سی۔ سنگھ جو زخمی ہو جاندا اوہ جوش وچ آ کے دشمن دے کنّ بھنی جاندا۔ سنگھاں نوں دو گھنٹیاں وچ ختم کرن والا جنگ دی اطلاع سن-سن ادھ مویا بیٹھا سی۔ ابدالی دا رنگ پیلا ہو گیا سی۔ اک-اک سنگھ 10-10 نوں نیڑے نہیں سی لگن دیندا۔ سنگھ لڑدے-لڑدے کتبا باہمنیاں پنڈ دی جوہ وچ چلے گئے، پچھے-پچھے ہی ترک۔ ڈھاب تے پہنچ کے ترک پانی پی کے واپس ملیرکوٹلے ول مڑ آئے تے سنگھ سارے جو کھنڈے سی اک تھاں اکٹھے ہوئے اتے شہید ہوئے سنگھاں دی روحانی امن لئی ارداس کیتی تے برنالے ول چلے گئے۔ اس لڑائی وچ 30-35 ہزار سنگھ شہید ہوئے۔ قوم دے مہان جرنیل س۔ جسا سنگھ دے سریر تے 22 نشان زخماں دے سی تے س۔ چڑھت سنگھ شکرچکیئے دے 18 نشان سی۔ اگلے سال ہی 1763 نوں سکھاں نے سرہند جت لئی تے جین خاں نوں مار-مکایا اتے مخبر آکل داس نوں وی گڈی چاڑھ دتا۔
وڈے گھلوگھارے دی تریخ
سودھوسکھ قوم دے لہو بھجے پنیاں دی داستان وڈا گھلوگھارا(5 فروری، 1762 عیسوی) جدوں خالصہ پنتھ نے بندہ سنگھ بہادر دی اگوائی وچ مغل راج دے طاقتور صوبہ سرہند نوں سودھ کے خالصہ راج دا قیام کیتی تاں سکھ قوم وچ اک نواں باب شروع ہو گیا سی۔ اس دور وچ پنجاب دے گورنر عبدالصمد خان نے سکھاں نوں ختم کرن دے اجے پورے طریقے اپنائے نہیں سن کہ 1726 ء نوں اس دی تھاں اس دا بیٹا زکریا خان پنجاب دا گورنر بن گیا۔
زکریا خان نے سنگھاں تے اننھا تشدد کیتا، سنگھاں دے سراں دے ملّ پائے گئے اتے 1745 ء نوں زکریا خان دی موت توں بعد 1745 توں 1747 تک اس دے بیٹے یہیا خان نے حکومت کیتی۔ اسے ویلے دوران مئی 1746 ء نوں چھوٹا گھلوگھارا واپریا۔ شاہ نواز خان نے 1747 توں 1748 ء تک راج کیتا اتے اس نے اپنے مخالفاں نوں ختم کرن لئی احمدشاہ ابدالی نوں افغانستان توں آؤن دا سدا دتا جدکہ مغل سامراج، نادرشاہ درانی جس نے 1738–39 وچ بھارت تے حملہ کیتا سی، دے حملے نال کھوکھلا ہو چکیا سی۔
احمد شاہ ابدالی نے ہندوستان تے کئی حملے کیتے اتے ہر حملے وچ ہندوستان نوں خوب لٹیا اتے واپس جاندے ویلے اوہ انگنت دھن دولت، قیمتی سامان تے نوجوان لڑکے-لڑکیاں نوں قید کرکے لے جاندا رہا۔ جد احمد شاہ ابدالی نے چوتھا حملہ کیتا تاں اوہ دلی وچ اپنیاں فوجاں نال بناں کوئی لڑائی کیتیاں وڑ گیا۔
ہندوستان وچ افغانیاں نوں روکن والا کوئی نہیں سی۔ جے کوئی افغانیاں دا ٹاکرا کر سکدا سی تاں اوہ مرہٹے جاں سنگھ سردار سن۔ پر احمد شاہ ابدالی نے پانیپت دی لڑائی وچ 14 جنوری، 1761 ء نوں مرہٹیاں دا لکّ توڑ دتا سی۔ احمد شاہ ابدالی سکھاں دی طاقت نوں کوئی بہتی وڈی طاقت نہیں سی سمجھدا۔ احمدشاہ ابدالی دا بھلیکھا اس ویلے دور ہو گیا جد افغانی فوجاں دلی توں لاہور واپس جا رہیاں سن تاں سکھ جتھیاں نے افغانی فوجاں توں مال لٹّ کے اوہناں نوں حلقہ کر دتا اتے گوئندوال دے کول حملہ کرکے 2200 ہندو عورتاں نوں افغاناں دے پنجے وچوں آزاد کروایا۔
احمد شاہ ابدالی واپس جان توں پہلاں جنہاں جرنیلاں نوں لاہور دی سنبھال سونپ کے گیا سی، اوہناں توں سنگھ سرداراں نے احمد شاہ دے جان توں بعد لاہور دا قبضہ کھوہ لیا۔ خالصہ پنتھ نے جتھیدار جسا سنگھ آہلووالیا نوں لاہور دا بادشاہ بنا کے خالصے دے ناں دا سکہ جاری کیتا۔ احمد شاہ ابدالی نوں جد لاہور تے سکھاں ولوں قبضہ کرکے سکہ جاری کرن بارے خبراں ملیاں تاں اوہ سڑ بل کے کرودھ وچ آ گیا۔ پنجاب دے قاضی، ملاں تاں پہلاں ہی احمد شاہ دے کنّ بھر راے سن۔
احمد شاہ ابدالی نے ایہہ دھار کے پنجاب ول فوجاں بھیجیاں کہ جس طرحاں اس نے مراٹھیاں نوں ختم کیتا اے، اسے طرحاں اوہ سکھ قوم دا کھرا کھوج مٹا دیویگا۔ احمد شاہ ابدالی لاہور پہنچیا جتھوں اس نوں پتہ لگیا کہ سکھ جتھے تاں سرہند ول وچر راے ہن۔ احمد شاہ چھیتی توں چھیتی خالصہ فوجاں نال ٹاکرا کرکے اوہناں نوں ختم کرنا چاہندا سی۔
احمد شاہ ابدالی نے اپنیاں فوجاں نوں تناں حصیاں وچ ونڈیا۔ اک حصہ اپنے ماتحت، اک حصہ اپنے وزیر شاہولی خاں ماتحت اتے تیجا حصہ جہان خاں ماتحت۔ خالصہ پنتھ اس ویلے کپّ پنڈ دے کول اکٹھا ہویا سی اتے کپّ پنڈ توں چھ میل دوری تے پنڈ گرمے وچ پنجاہ ہزار دے قریب بچے، بڈھے، بیبیاں اتے اوہناں نال سارا سامان سی۔
جد احمدشاہ ابدالی مالیرکوٹلے پہنچیا تاں افغاناں دے آؤن دا پتہ سنگھاں نوں لگیا۔ اسے ویلے سنگھ گرمے ول ودھنے شروع ہوئے۔ سکھاں نوں روکن لئی جین خان اگے ودھیا جو سرہند دا فوجدار سی۔ اس لڑائی وچ جین خان دے مگرلے دستے نوں، جو قاسم خاں دے ماتحت سی، سنگھاں نے بری طرحاں بھانج دتی اتے اس نوں پچھے ہٹنا پیا۔ اسے ویلے احمدشاہ ابدالی وڈی فوج لے کے پہنچ گیا۔
ایہہ گھٹنا 5 فروری، 1762 ء دی اے۔ سکھ فوجاں، مغلاں نال ٹاکرا کر رہیاں سن اتے نال ہی اوہناں نوں اپنے پریواراں، بچیاں، سنگھنیاں تے بزرگاں دا فکر وی سی۔ افغانی فوجاں نے سارے پاسیوں سکھاں تے حملہ کر دتا۔ سنگھ چارے پاسیوں گھر گئے پر خالصہ فوجاں قلعہ بنائی افغاناں دا ٹاکرا کردیاں ہوئیاں ہولی-ہولی پچھے ہٹ رہیاں سن۔ افغان فوجاں نے کئی وار بھاری حملہ کرکے سنگھاں ولوں بنائی کندھ نوں توڑ کے سنگھاں دے وچ گھسنا چاہیا پر کامیاب نہ ہو سکے۔
اس طرحاں لڑدا-بھڑدا خالصہ کتبے باہمنی تک اپڑ گیا، جتھے دوواں فوجاں نے پانی دی ڈھاب توں پانی پیتا اتے گھوڑیاں نوں پلایا۔ افغاناں اتے سنگھاں نوں لڑائی لڑدیاں شام پے گئی۔ دوجے پاسے 800 افغاناں نے نہتھے بچیاں، بڈھیاں اتے بیبیاں تے حملہ کرکے اوہناں نوں شہید کرنا شروع کر دتا۔ افغاناں اتے سنگھاں دی لڑائی کپّ توں شروع ہو کے کتبے پنڈ جا کے ختم ہوئی۔
احمد شاہ چاہندا سی کہ کسے طرحاں وہیر تے خالصے نوں اڈّ-اڈّ کر دتا جاوے تاں جو اوہ وہیر دا قتل عام کر دیوے پر اوہ کامیاب نہ ہو سکیا اتے اخیر اوہ لڑائی دی کمان جہان خان نوں دے کے آپ مالیرکوٹلے ول چلا گیا۔ اس گھلوگھارے وچ 35,000 دے قریب سنگھ، سنگھنیاں، بھجھنگیاں تے بزرگ شہیدیاں پا گئے۔ شہید ہون والیاں وچ زیادہ گنتی وہیریاں دی سی۔
احمدشاہ ابدالی ایہہ سمجھدا سی کہ ہن سنگھ وی مراٹھیاں دی طرحاں دب جانگے۔ پر سنگھاں نے تن مہینے بعد سرہند تے حملہ کرکے فتح حاصل کیتی۔ اخیر جین خان نے 50,000 روپئے سنگھاں نوں دے کے سمجھوتہ کیتا۔ سنگھاں نے اگست 1762 ء نوں سری ہرمندر صاحب دی مڑ مرمت اتے سروور دی صفائی شروع کیتی۔
احمدشاہ ابدالی اکتوبر مہینے لاہور پہنچیا، اسے مہینے دیوالی دا تہوار سی۔ اس نوں امید سی کہ سکھ دیوالی دے ویلے سری امرتسر اکٹھے ہونگے اتے اس ویلے سکھاں تے حملہ کرکے اوہناں نوں ختم کر دتا جاویگا۔ سنگھ پہلاں ہی تیاری ‘چ سن۔ 17 اکتوبر، 1762 ء نوں دیوالی والے دن احمدشاہ ابدالی نے سنگھاں تے حملہ کر دتا پر سنگھ انی بہادری نال لڑے کہ ابدالی نوں نانی چیتے کروا دتی۔ احمدشاہ امرتسر توں فوجاں سمیت لاہور بھجّ گیا۔ سنگھاں نے اس دا پچھا کیتا۔ احمدشاہ لاہور وی نہیں ٹھہریا اتے اس نے اٹک پار کرکے ساہ لیا۔
جدوں سنگھ کندھاں تے دروازے توڑ کے لاہور اندر وڑے، اس ویلے تک شکار ہتھوں نکل چکیا سی۔ ڈاکٹر: ہری رام گپیؤ دے کتھن مطابق ابدالی دیاں فوجاں ہتھیاراں وچ تے لڑائی کلا وچ بہت پربین سن۔ لڑائی دے حساب نال سکھاں کول نہ پورے ہتھیار سن تے نہ ہی لڑائی کلا دی سکھیا سی جو ڈٹویں لڑائی وچ کم آؤندی اے پر اوہ جوش نال جوجھدے سن تے گرو واسطے سبھ کجھ قربان کرن نوں تیار سن۔’
ہورویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ According to the Punjabi-English Dictionary، eds. S.S. Joshi، Mukhtiar Singh Gill، (Patiala، India: Punjabi University Publication Bureau، 1994) the definitions of "Ghalughara" are as follows: "holcaust، massacre، great destruction، deluge، genocide، slaughter، (historically) the great loss of life suffered by Sikhs at the hands of their rulers، particularly on 1 مئی 1746 and 5 فروری 1762" (p. 293)۔
- ↑ Khushwant Singh، A History of the Sikhs، Volume I: 1469-1839، Delhi، Oxford University Press، 1978، pp. 127-129
- ↑ Coord:30.641111، 75.846667