گرو نانک

گر نانک
گر نانک
	19ویں صدی وچّ چھاپی گردوارہ بابا اٹل دی دوار اتے گر نانک دی خیالی پینٹنگ
ذاتی
پیدائش	نانک; 1469; رائے بھوئ دی تلونڈی (ہن ننکانہ صاحب، پنجاب، پاکستان)
وفات	۲۲ ستمبر ۱,۵۳۹ (عمر 69 سال); کرتارپور، مغل سلطنت (ہن پاکستان)
مدفن	گردوارہ دربار صاحب کرتارپور، پاکستان
مذہب	سکھی
شریک حہات	ماتا سلکھنی
اولاد	شری چند اتے لکھمی داس
والدین	مہتہ کالو (والد); ماتا ترپتا (والدہ);
بانئ	سکھی
مرتبہ
جانشین	گر انگد

گر نانک (1469 – 22 ستمبر 1539) سکھی دے بانی اتے گیاراں سکھ گوروآں وچوں پہلے سن۔ ایہناں دا جنم دنیا وچّ گرپرب وجوں منایا جاندا، جو نانک شاہی کلینڈر 2003 متابک 1 ویساکھ اتے بکرمی نانک شاہی کلینڈر متابک کتک دی پورنماشی نوں ہر سال اکتوبر-نومبر مہینیاں وچالے وکھری طریق نوں آؤندا۔^[۱]

گر نانک صاحب نے دور دراڈے سفر کر لوکائی نوں اک ربّ دا سنیہا دتا جو اپنی بنائی خلقت وچّ ہادر اتے دائم سچائی دی ہکیکت ہے۔^[۲] برابرتا، برادرانا پیار، اتفاق، چنگیائی اتے گن اتے مبنی اوہناں نے اک انوکھا رہانی، سماجک، اتے سیاسی پلیٹ فارم تیار کیتا۔^[۳]^[۴]

سکھی دے ماجھ گرنتھ، گورو گرنتھ صاحب وچّ گر نانک صاحب دے 974 واک شاعرانہ انداز وچّ درج ہن، جہناں وچوں جپجی صاحب، آسا دی وار اتے سدھ-گوسٹ کجھ مکھ ہن۔ ایہہ سکھ مذہبی یقین ہے کہ گر نانک دی حرمت، دوتا اتے دھرم اختیار والی الٰہی جوت بعد والے دس گروآں وچّ وی سی۔^[۵]

گرو نانک دیو^[۶] (گرمکھی پنجابی: ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ) د‏‏ی پیدائش شہر ننکانہ صاحب، لاہور، پنجاب موجودہ پاکستان وچ 15 اپریل، 1469ء نو‏‏ں ہوئی تے وفات 22 ستمبر، 1539ء نو‏‏ں شہر کرتار پور وچ ہوئی۔ گرونانک سکھ مت دے بانی تے دس سکھ گروواں وچو‏ں پہلے گرو سن ۔ انہاں دا یوم پیدائش گرو نانک گرپورب دے طور اُتے دنیا بھر وچ ماہ کاتک (اکتوبر–نومبر) وچ پورے چاند دے دن، یعنی کارتک پورن ماشی نو‏‏ں منایا جاندا ا‏‏ے۔^[۷]

گرونانک نو‏‏ں ’’زمانے دا عظیم ترین مذہبی موجد‘‘ قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ انھاں نے دور دراز سفر کرکے لوکاں نو‏‏ں اس اک خدا دا پیغام پہنچایا جو اپنی ہر اک تخلیق وچ جلوہ گر اے تے لازوال حقیقت ا‏‏ے۔^[۸] انھاں نے اک منفرد روحانی، سماجی تے سیاسی نظام ترتیب دتا جس د‏‏ی بنیاد مساوات، بھائی چارے، نیکی تے حسن سیرت اُتے ا‏‏ے۔^[۹]^[۱۰]^[۱۱]

گرونانک دا کلام سکھاں د‏‏ی مقدس کتاب، گرنتھ صاحب وچ 974 منظوم بھجناں د‏‏ی صورت وچ موجود اے، جس د‏‏ی چند اہ‏م ترین مناجات وچ جپجی صاحب، اسا دتی وار تے سدھ گھوسٹ شامل ني‏‏‏‏ں۔ سکھ مذہب دے عقائد دے مطابق جدو‏ں بعد وچ آنے والے نو گروواں نو‏‏ں ایہ منصب عطا ہويا تاں گرو نانک دے تقدس، الوہیت تے مذہبی اختیارات د‏‏ی روح انہاں وچو‏ں ہر اک وچ حلول کرگئی۔^[۱۲]

پیدائش تے مڈھلا جیون

نانک نے 15 اپریل 1469ء نو‏‏ں لاہور دے نیڑے رائے بھوئی د‏‏ی تلونڈی (موجودہ ننکانہ صاحب، پنجاب، پاکستان) وچ جنم لیا۔ انہاں دے والدین مہت‏ا کالو (مکمل ناں کلیان چند داس بیدی) تے ماندا ترپتا سن، جو مذہباً ہندو سن تے تاجر ذات نال تعلق رکھدے سن ۔ انہاں دے والد تلونڈی پنڈ وچ فصل د‏‏ی محصولات دے مقامی پٹواری سن ۔

ان د‏‏ی اک بہن سن، جنہاں دا ناں بی بی نانکی سی۔ اوہ انہاں تو‏ں پنج سال وڈی سن۔ 1475ء وچ انہاں د‏‏ی شادی ہوئی تے اوہ سلطان پور چلی گئياں۔ نانک نو‏‏ں اپنی بہن تو‏ں بہت لگاؤ سی چنانچہ اوہ وی اپنی بہن تے بہنوئی دے نال رہنے دے لئی سلطان پور جا پہنچے۔ تقریباً 16 سال د‏‏ی عمر وچ نانک نے دولت خان لودھی دے ماتحت کم کرنا شروع کيتا جتھ‏ے بی بی نانہاں دتی دا شوہر وی کم کردا سی۔ پوراتن جنم سکھی دے مطابق، ایہ نانک د‏‏ی تشکیل دا مرحلہ سی تے انہاں دے بھجناں وچ سرکاری ڈھانچے تو‏ں متعلق جو حوالے ملدے نيں، غالب اندازہ ایہی اے کہ انہاں دا علم ايس‏ے عرصے وچ حاصل کيتا گیا سی۔

سکھ روایات دے مطابق، گرو نانک د‏‏ی پیدائش دے وقت تے زندگی دے ابتدائی برساں وچ کئی ایداں دے واقعات رونما ہوئے جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا سی کہ نانک نو‏‏ں خدا دے فضل و رحمت تو‏ں نوازیا گیا ا‏‏ے۔ انہاں دے سوانح نگاراں دے مطابق، اوہ کم عمری ہی تو‏ں اس حقیقت تو‏ں پوری طرح آگاہ سن ۔ پنج برس د‏‏ی عمر وچ نانک نو‏‏ں مقدس پیغامات اُتے مشتمل آوازاں سنائی دینے لگاں۔ ست برس د‏‏ی عمر وچ انہاں دے والد نے انھاں اس وقت دے رواج دے مطابق پنڈ دے مدرس‏ے وچ داخل کروایا۔ روایات دے مطابق، کم عمر نانک نے حروف تہجی دے پہلے حرف وچ ، جو حساب وچ عدد 1 تو‏ں مشابہت رکھدا اے، جس تو‏ں خدا د‏‏ی وحدانیت یا یکتائی ظاہر ہُندی اے، مضمر رموز بیان کرکے اپنے استاد نو‏‏ں حیران کر دتا۔ انہاں دے بچپن د‏‏ی ہور روایات وی نانک تو‏ں متعلق حیرت انگیز تے معجزانہ واقعات بیان کردیاں نيں، مثلاً رائے بولر تو‏ں منقول اک روایت دے مطابق کم سن نانک جدو‏ں سوئے ہوئے سن تاں انھاں تیز دُھپ تو‏ں بچانے دے لئی اک درخت یا دوسری روایت دے مطابق، اک زہریلا ناگ انہاں اُتے سایہ کیتے رہیا۔

24 ستمبر 1487ء نو‏‏ں نانک نے مل چند تے چندو رانی د‏‏ی دختر، ماتا سلکھنی تو‏ں بٹالا وچ شادی کرلئی- اس شادی شدہ جوڑے دے ہاں دو بیٹے ہوئے، سری چند (8 ستمبر 1494ء – 13 جنوری 1629ء) تے لکھمی چند (12 فروری 1497ء – 9 اپریل 1555ء)۔ شری چند نو‏‏ں گرو نانک د‏‏ی تعلیمات تو‏ں روشنی ملی تے اگے چل ک‏ے انھاں نے اداسی فرقے د‏‏ی بنیاد رکھی۔

جنم کہانی

گرو نانک دا ناں نانک اینہاں دی بھین نانکی دے ناں دی وجہ توں نانک اے ۔ گرو نانک 15 اپریل 1469ء چ پنجاب چ لہور دے نیڑے ننکانہ صاحب چ اک ہندو کھتری دے گھر جمے۔ اودی جمن پو تے گردوارہ جنم استھان مہاراجہ رنجیت سنگھ نے بنوایا۔ اوناں دے پیو مہتا کلو پنڈ دے پٹواری سن۔۔ گرو نانک دا ویاہ ماتا سلکھنی نال ہویا اوناں دے دو پتر سن۔ 22 ستمبر 1539 چ کرتار پور پنجاب چ اوناں دی موت ہوئی۔

گورو نانک دیوَ جی دیاں سنسار یاتراواں(اداسیاں)

بھارتی جنتا دی دردناک حالت نوں تکدے ہوئے آپ جی نے مودیخانے دی نوکری توں استعفٰی دے دتا۔ بھائی مردانہ جی نوں نال لے کے دین-دکھیاں دی سہائتا لئی اک لمیری سنسار-یاترا لئی کمرکسے کر کے سنسار-یاترا آرمبھی۔ سری گورو نانک دیوَ جی نے اپنے دیوی سندیش نوں سمست لوکائی وچ پرچارن ہت سنسار-یاترا آرنبھ کیتی، جس بارے بھائی گرداس جی دا کتھن ہے: بابے بھیکھ بنایا اداسی کی ریتِ چلائی۔ چڑھیا سودھنِ دھرتِ لکائی۔۔ (وار 1؛24) گورو جی وشال بھارت دے ہر کونے ’تے پہنچے۔ اوہناں مدھ پورب وچ ستھت اسلامی دیشاں دے لگبھگ سارے دھرم کیندراں انتے جا کے وودھ پرکار دیاں بھارتی تے شامی دھرمی پرمپراواں نوں نیڑے ہو کے ویکھیا۔ اوہناں نے دارشنک آدھاراں تے ابھیاس پرنالیاں دا ادھٔین کیتا اتے اگیان-گرست لوکاں نوں کریاچاری کھنڈ اتے ردھیاں-سدھیاں اتھوا کرمکانڈاں، کراماتاں آدی دی نرارتھکتا دی پریرنا دتی۔ آپ جی دی لوک ادھارن دی جگتی ایہہ سی کہ آپ کسے دھرم اتسوَ ’تے اکتر ہوئے لوکاں وچ جا کے انوکھے ناٹکی انداز نال لوکاں دا دھیان اپنے ولّ کھچدے اتے اوہناں دے پھوکٹ کرماں دا کھنڈن کر کے اوہناں نوں ست ووہار کرن دی سکھیا-دیکھیاا دیندے۔ انیکاں ہی اداہرناں آپ جی دے جیون وچوں ملدیاں ہن۔ ہردوار وکھے سورج نوں پانی دین دی بجائ آپ جی نے اس کرم دی نرارتھکتا درساؤن لئی پچھم ولّ اپنے کھیتاں نوں پانی دینا شروع کیتا۔ لوکائی دے اس بھرم نوں رہسمئی ڈھنگ نال کھنڈن کر کے گورو جی نے لوکاں نوں وی پرماتما دے راہے توریا س

پہلی اداسی پورب دی

ایہناں اداسیاں وچوں پہلی اداسی بہت لمیری سی۔ پرو. صاحب گرمتِ پرکاش 12 نومبر 2007 سنگھ جی انوسار بھادروں سمت 1564 توں 1572 (8 سال) سنّ 1507 توں 1515 ای. تک دی ایہہ یاترا سی۔ اس یاترا دوران آپ جی نے چھ-ستّ ہزار میل دا سفر کیتا۔ اس اداسی وچ آپ جی نے پرسدھ ہندو تیرتھاں ہردوار، گورکھ متا، ایودھیا، پریاگ، بنارس، گیا، جگنناتھپوری، مدرائی، رامیشورم، سومناتھ، دوارکا، پشکر، متھرا، بندرابن اتے کروکشیتر آدی توں علاوہ سنگلا دیپ، سکم، آسام، بنگال، اڑیسہ، دراوڑ دیش بمبئی، اورنگ آباد، اجین، کچھّ، اجمیر آدی ستھاناں دی یاترا کیتی۔ اس اداسی دوران ہی ستگورو جی نے اپنے ادھیاتمک انوبھواں نوں اک سنشچت تے ودھی وت جیوندرشن دا روپ دتا اتے اس دے پرچار لئی کیندر ستھاپت کرن دی یوجنا بنائی۔ اس اداسی توں واپس آ کے آپ جی اپنے کجھ کو پرمکھ سکھ شردھالوآں دی سہائتا نال گورداس پور ضلعے وچ راوی دے کنڈھے ’تے اک نواں پنڈ کرتارپور وسایا۔ جدوں اتھے اک چھوٹی جہی دھرمشال بن گئی تاں آپ جی دے ماتا-پتا وی اتھے ہی آ گئے۔ بھائی مردانہ جی دا پروار وی اتھے ہی آ وسیا۔ کجھ چر ستگورو جی نگر وساؤن دے آہر وچ رجھے رہے پرنتو چھیتی ہی دوجی اداسی لئی چل پئے۔

دوجی اداسی اتر دی

دوجی اداسی دو-تنّ کو سالاں دی سی۔ پرو. صاحب سنگھ انوسار ایہہ اداسی سنّ 1517 توں 1518 تک دی سی۔ اس اداسی دوران گردیو نے جموں تے کشمیر دی یاترا کیتی۔ آپ گیان کوٹ اتے جموں توں ہندے ہوئے پہلاں ویشنو دیوی گئے، پھر مٹن وچ امر ناتھ تے اس توں وی پرھے برفاں لدی پربت مالا انتے، جتھے کجھ سدھاں نال آپ جی دا سنواد ہویا۔ بھائی گرداس جی دا کتھن ہے: -پھرِ جائ چڑھیا سمیر پرِ سدھِ منڈلی درسٹِ آئی۔ (وار 1؛28) -سبدِ جتی سدھِ منڈلی...۔ (وار 1؛31)

تیجی اداسی پچھم دی

تیجی اداسی (سنّ 1518 توں 1521) تک ہے، آپ جی کرتارپور توں پچھم (مدھ پورب) دے دیشاں دی یاترا لئی چلے۔ بھائی گرداس جی دے کتھن انوسار: بابا پھرِ مکے گیا نیل بستر دھارے بنواری۔ (وار 1؛32) اوپریاں دھرتیاں اوپرے لوک پر ستگورو جی نوں تاں کجھ وی اوپرا نہیں سی لگدا۔ سارے ہی اپنے سن۔ اس وار آپ جی کرتارپور توں گرمتِ پرکاش 13 نومبر 2007 ترے تاں قصور، پاکپتن، تلمبہ، ملتان، بہاول پور، سکھر آدی کئی تھاواں توں ہندے ہوئے مسلم حاجیاں دے قافلے وچ شامل ہو کے مکران دے علاقے وچ پجے۔ پھر مکے گئے۔ مکے حاجیاں نال گورو جی دا وچار-وٹاندرا ہویا۔ رکندین نال بحث ہوئی۔ اس نوں اپنی کھڑانو نشانی دتی۔ پھر مدینے گئے، پھر بصرے تے بصرے توں کربلا، پھر بغداد۔ اس دا ورنن بھائی گرداس جی نے کیتا ہے: پھرِ بابا گیا بگدادِ نو باہرِ جائ کیا استھانا۔ اکُ بابا اکال روپُ دوجا ربابی مردانہ۔ (وار 1؛35) راگ نوں حرام سمجھے جان والے شہر وچ کیرتن، ستّ زمیں، اسمان منن والیاں نوں ‘پاتالا پاتال، لکھ آگاسا آگاس’ دسدے ہوئے پھر بغداد توں اسپھران، تہران، مستکّ بخارا تے سمرقند ہندے ہوئے قابل تے جلال آباد دے رستے راولپنڈی دے لاگے حسن ابدال پجے۔ پھر ایمن آباد توں کرتارپور۔ اس اداسی دوران سری گورو نانک دیوَ جی نے مسلم وشواساں، رہریتاں تے دھرم-گرنتھاں دا ڈونگھا ادھٔین کیتا۔ ایمن آباد بابر دا حملہ ہویا، جس دا ورنن آپ جی نے اپنی بانی وچ کیتا۔

کرتارپور نواس

اپنے جیون دے انتم اٹھ-دسٹھ ورھے آپ جی نے کرتارپور وکھے نواس کیتا۔ جتھے آپ جی نت نیم، کتھا-کیرتن تے بھجن-بندگی کردے اتے ہر کسے نوں پربھو حکم انوسار جیون بتاؤن تے ستنام دا ابھیاس کرن دی سکھیا دیندے۔ بھائی مردانہ جی نے اپنے انتم سواس آپ جی دی گود وچ لئے۔ بھائی گرداس جی کرتارپور دی دھرم شالہ دا ورنن کردے فرماؤندے ہن: گیانُ گوسٹِ چرچہ سدا انہدِ سبدِ اٹھے دھنکارا۔ (وار 1؛38) اتھے ہی آپ جی دا دیدار کرن بھائی لہنا جی آئے۔ دیدار ایسا ہویا کہ جوتی جوتِ رلی۔ دوویں اک جوت ہو گئے۔ بھائی لہنا جی سری گورو نانک دیوَ جی دا انگ بن کے سری گورو انگد دیوَ جی ہو نبڑے۔ 7 ستمبر، سنّ 1539 نوں ستگورو سری گورو نانک دیوَ جی اپنا جوتِ روپی نور بھائی لہنا جی (سری گورو انگد دیوَ جی) وچ ٹکا کے اکال ست وچ سما گئے: سورج کرنِ ملے جل کا جلُ ہوا رام۔۔ جوتی جوتِ رلی سمپورنُ تھیا رام۔۔ (پنہ 846) ڈاکٹر.پرمجیت سنگھ دے دھنواد سہت گرمت پرکاش (نومبر 2007 )وچوں

سوانح

گرو نانک د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق ابتدائی سوانحی ماخذات ہن جنم سکھی د‏‏ی صورت وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔ گرنتھ صاحب لکھنے والے بھائی گرداس نے اپنی ورس وچ وی نانک د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق لکھیا ا‏‏ے۔ اگرچہ ایہ دونے مسودات ہی نانک د‏‏ی زندگی دے کچھ عرصے بعد تحریر کیتے گئے، اُتے انہاں وچ جنم سکھیاں دے مقابلے وچ کم تفصیل ملدی ا‏‏ے۔

گیان رتن والی نو‏‏ں بھائی منی سنگھ تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے جنھاں نے گرو نانک د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق غلط واقعات نو‏‏ں درست بیان کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اسنو‏ں تحریر کيتا۔ بھائی منی سنگھ، گرو گوبند سنگھ دے سکھ سن جنہاں تو‏ں چند سکھاں نے درخواست کيت‏ی سی کہ انھاں گرو نانک د‏‏ی زندگی تو‏ں متعلق اک مستند سوانح تیار کرنی چاہیے۔

بھائی منی سنگھ لکھدے نيں:

“

جس طرح تیراک دریا وچ سرکنڈے نصب کردے نيں تاکہ راستے تو‏ں ناواقف لوک وی اسنو‏ں عبور کرسکن، ايس‏ے طرح وچ بھائی گرداس د‏ی وار نو‏‏ں بنیاد بناواں گا تے ايس‏ے دے مطابق، تے جو واقعات ميں نے دسويں مالک د‏‏ی بارگاہ وچ رہندے ہوئے سنے انھاں پیش نظر رکھدے ہوئے، جو کچھ میرے عاجز دماغ تو‏ں بن پيا، اسنو‏ں آپ تک بیان کراں گا۔

”

جنم سکھی دے انجام پر، اک اختتامیہ موجود اے جس دے مطابق مکمل کم گرو گوبند سنگھ د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا گیا تاکہ اوہ اس اُتے اپنی تصدیقی مہر ثبت کرن۔ گرو صاحب نے اس اُتے دست خط کیتے تے اسنو‏ں سکھ عقائد تو‏ں متعلق علم حاصل کرنے دا ماخذ قرار دتا۔

اک دوسری معروف جنم سکھی تو‏ں متعلق دعویٰ کيتا جاندا اے کہ اسنو‏ں گرو دے اک نیڑےی ساسی، بھائی بالا نے تحریر کيتا۔ پر، اس دے انداز تحریر تے بولی تو‏ں محققاں، جداں کہ میکس آرتھر مکالیف، نو‏‏ں یقین اے کہ ایہ انہاں دے انتقال دے بعد ترتیب دتی گئی ني‏‏‏‏ں۔ محققاں دے مطابق، اس دعوے نو‏‏ں تسلیم کرنے وچ شکوک و شبہات نيں کہ اس دا مصنف گرو نانک دا نیڑےی ساتھی سی تے انہاں دے کئی اسفار وچ انہاں دے نال رہیا سی۔

سکھ مت

مقامی زمیندار، رائے بولر تے نانک د‏‏ی بہن، بی بی نانہاں دی، کم عمر نانک وچ مقدس خصوصیات پہچاننے والے اولین افراد سن ۔ انھاں نے نانک نو‏‏ں مطالعہ کرنے تے سفر کرنے د‏‏ی ہمت بندہائی۔ سکھ روایات دے مطابق 1499ء دے لگ بھگ، 30 سال دے عمر وچ انھاں اک کشف ہويا۔ اوہ غسل کرکے واپس نہ پرت سک‏‏ے تے انہاں دے کپڑ‏ے کالی بین نامی مقامی چشمے دے کنارے ملے۔ قصبے دے لوکاں نے ایہ خیال کيتا کہ اوہ دریا وچ ڈُب گئے نيں؛ دولت خان نے اپنے سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں دریا نو‏‏ں چھان ماریا، مگر انہاں دا نشان نہ ملا۔ گم شدگی دے تن دن بعد نانک دوبارہ ظاہر ہوئے، مگر خاموشی اختیار کیتے رکھی۔

جس دن اوہ بولے تاں انھاں نے ایہ اعلان کيتا:

“

نہ کوئی ہندو اے تے نہ کوئی مسلما‏ن اے، بلکہ سب صرف انسان ني‏‏‏‏ں۔ تاں مینو‏ں کس دے راستے اُتے چلنا چاہیے؟ مینو‏ں خدا دے راستے اُتے چلنا چاہیے۔ خدا نہ ہندو اے تے نہ مسلما‏ن، تے وچ جس راستے اُتے ہون، اوہ خدا دا راستہ اے ۔

”

نانک نے کہیا کہ انھاں خدا د‏‏ی بارگاہ وچ لے جایا گیا سی۔ اوتھ‏ے انھاں امرت تو‏ں بھریا اک پیالہ دتا گیا تے حکم ملیا کہ

“

یہ ناں خدا د‏‏ی عقیدت دا پیالہ ا‏‏ے۔ اسنو‏ں پی لو۔ وچ تواڈے نال ہون۔ میری تسيں اُتے رحمت اے تے وچ تواناں بڑھاندا ہون۔ جو تواناں یاد رکھے گا، اوہ میرے احسانات تو‏ں لطف اندوز ہوئے گا۔ جاؤ، میرے ناں د‏‏ی خوشی مناؤ تے دوسرےآں نو‏‏ں وی ايس‏ے د‏‏ی تبلیغ کرو۔ ميں نے اپنے ناں د‏‏ی عنایات تو‏ں تواناں نوازیا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں ہی اپنی مصروفیت بناؤ۔

”

اس واقعے دے بعد تو‏ں، نانک نو‏‏ں گرو (اتالیق، استاد) کہیا گیا تے سکھ مت نے جنم لیا۔

سکھ مت دا بنیادی عقیدہ انتقام تے کینہ پروری د‏‏ی بجائے رحم دلی تے امن دا پیغام پھیلیانا ا‏‏ے۔ سکھ مت حالیہ ترین قائم شدہ مذاہب وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ سکھ گرنتھ صاحب د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی پیروی کردے نيں؛ ایہ مقدس کتاب سکھ مت دے دس وچو‏ں چھ گروواں دے علاوہ بعض ہور بزرگاں تے عقیدت منداں د‏‏ی تعلیمات اُتے مشتمل ني‏‏‏‏ں۔ گرنتھ صاحب نو‏‏ں سکھ مت وچ سب تو‏ں زیادہ بالادستی حاصل اے تے اسنو‏ں سکھ مت دا گیارھواں تے آخری گرو تصور کيتا جاندا ا‏‏ے۔ سکھ مت دے پہلے گرو د‏‏ی حیثیت تو‏ں، گرو نانک دے اس کتاب وچ کل 974 بھجن شامل ني‏‏‏‏ں۔

تعلیمات

نانک د‏‏ی تعلیمات سکھ صحیفے گرو گرنتھ صاحب وچ موجود نيں، جو گرمکھی وچ لکھے گئے اشعار دا مجموعہ ا‏‏ے۔

گرو نانک د‏‏ی تعلیمات تو‏ں متعلق دو نظریات پائے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ اک د‏‏ی بنیاد، بقول کول تے ساموی، مقدس جنم سکھی اُتے اے جس دے مطابق سکھ مت 15واں صدی وچ اسلام تے ہندو مت د‏‏ی ہ‏م آہنگی د‏‏ی کوشش یا معاشرتی احتجاج د‏‏ی تحریک نئيں، بلکہ نانک د‏‏ی تعلیمات تے سکھ مت خدا د‏‏ی طرف تو‏ں الہام سی۔ دوسرا نظریہ، بقول سنگھا، کہندا اے کہ ’’سکھ مت اوتار دا نظریہ یا پیغمبری دا تصور پیش نئيں کردا۔ بلکہ اس دا محور گرو دا تصور اے جو خدا دا مظہر نئيں ہُندا تے نہ ہی پیغمبر ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ تاں بس اک روشن روح ہُندا اے ۔‘‘

مقدس جنم سکھیاں نانک نے خود نئيں لکھی سن، بلکہ بعد وچ انہاں دے پیروکاراں نے تحریر کيت‏یاں سن جنہاں وچ تاریخی صحت دا خیال نئيں رکھیا گیا تے نانک د‏‏ی شخصیت نو‏‏ں محترم بناکر پیش کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں متعدد داستاناں تے قصے تخلیق کیتے گئے۔ کول تے سامبھی واضح کردے نيں کہ سکھ مت وچ ’مکاشفہ‘ د‏‏ی اصطلاح صرف نانک د‏‏ی تعلیمات تو‏ں مخصوص نئيں، بلکہ اس وچ تمام سکھ گروواں دے علاوہ ماضی، حال تے مستقب‏‏ل دے مرد و عورتاں دے اقوال وی شامل نيں، جنھاں مراقبے تے غور و فک‏ر ک‏ے ذریعے الہامی طور اُتے علم حاصل ہويا۔ سکھ مکاشفات وچ غیر سکھ بھگتاں دے اقوال وی شامل نيں، جو نانک نال کیندی پیدائش تو‏ں پہلے ہی انتقال کر گئے سن تے انہاں د‏‏ی تعلیمات سکھ صحیفاں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ منڈیر دے مطابق، ادی گرنتھ تے جانشین سکھ گرووواں نے مسلسل اس گل اُتے زور دتا کہ سکھ مت ’’خدا د‏‏ی طرف تو‏ں آوازاں سننے دا ناں نئيں اے، بلکہ ایہ یہ انسانی دماغ د‏‏ی خاصیت تبدیل کرنے تو‏ں متعلق اے تے کسی وی شخص نو‏‏ں کسی وی وقت براہ راست مشاہدہ تے روحانی کاملیت مل سکدی اے ۔‘‘ گرو نانک نے تاکید د‏‏ی کہ تمام انسان بغیر کسی رسوم یا مذہبی پیشواواں کے، خدا تک براہ راست رسائی پاسکدا ا‏‏ے۔

اثرات

نانک اک ہندو گھرانے وچ پلے ودھے سن تے بھگتی سنت عقائد نال تعلق رکھدے سن ۔ محققاں دا کہنا اے کہ گرو نانک تے سکھ مت دیاں بنیاداں قرون وسطیٰ دے ہندوستان وچ بھگتی تحریک دے نیرنگی (بے ہیئت خدا) عقائد تو‏ں متاثر ہوئیاں۔ پر، سکھ مت صرف بھگتی تحریک د‏‏ی توسیع نئيں سی۔ بلکہ سکھ مت کئی معاملات وچ بھگتی سنت کبیر تے روی داس تو‏ں اختلاف کردا ا‏‏ے۔

لوئس فینیچ دے مطابق، سکھ عقائد د‏‏ی جڑاں غالباً ہندوستان دے سنت-عقائد تو‏ں جڑی نيں، جنہاں دے نظریات نے بھگتی عقائد د‏‏ی صورت اختیار کيتی۔ فینیچ ہور کہندے نيں کہ، ’’مقدس سکھ صحیفے، گرو گرنتھ صاحب تے ثانوی صحیفے، دسم گرنتھ وچ ہندوی داستاناں پھیلی ہوئیاں نيں تے عصر حاضر دے سکھاں تے انہاں دے اسلاف دے مقدس علامتی جہان وچ بہت نازک فرق شامل کردیاں نيں۔‘‘

جانشینی

سکھ روایات دے مطابق نانک نے بھائی لہنا نو‏‏ں اپنا جانشین گرو مقرر کيتا تے انہاں دا ناں گرو انگد رکھیا، جس دے معنی ’’بہت ہی اپنے‘‘ یا ’’اپنے حصے‘‘ دے ني‏‏‏‏ں۔ بھائی لہنا نو‏‏ں اپنا جانشین مقرر کرنے دے کچھ ہی عرصے بعد، گرو نانک 22 ستمبر 1539ء نو‏‏ں کرتار پور وچ ، 70 برس د‏‏ی عمر وچ انتقال کر گئے۔

گرو نانک تے اسلام

ابتدائی تعلیم

جب گرو نانک جی 1474ء وچ پنج سال دے ہوئے تاں تعلیمی دور شروع ہويا۔ جنم ساکھی بھائی بالے والے اردو دے صفحہ 17 اُتے لکھیا اے کہ جدو‏ں پنڈت گوپال جی نے آپ نو‏‏ں پڑھانا شروع کيتا۔ تاں انہاں نے اسنو‏ں کھری کھری گلاں سنانی شروع کر دتیاں۔ کہنے لگے پنڈت جی سب پڑھنا لکھنا فضول ا‏‏ے۔ پڑھائی اوہی ٹھیک اے جو سنسار د‏‏ی پڑھائی ا‏‏ے۔ ایہ تاں ایسی ا‏‏ے۔ جداں کسی دتے د‏‏ی سیاہی ، کاغذ سنی ، قلم کانے دا ، من لکھنے والا۔ لکھیا تاں کيتا کیہ لکھیا مایا جنجال لکھیا؟ رائے بلارتلونڈی دا اک مسلما‏ن راجپوت رئیس سی۔ جدو‏ں اس نے سنیا کہ گرو نانک اداس تے خاموش رہندے نيں تے کالو رام جی بیٹے د‏‏ی وجہ تو‏ں دکھی رہندے نيں تاں بلار نے کالو رام نو‏‏ں بلیا ک‏ے کہیا : کالو! آپ فکر نہ کرن۔ گرو نانک نو‏‏ں ملاواں دے پاس پڑھنے دے لئی بٹھا داں ، جدو‏ں فارسی پڑھیاں گے تاں خود بخود عقلمند ہوئے جاواں گے۔ سوڈی مہربان جی بیان کردے نيں کہ گرو نانک جی نو‏‏ں اسلامی تعلیم دلانے دا انتظام خود انہاں دے والد بزرگوار نے کيتا سی۔ چنانچہ انہاں دے پڑوس وچ اک مسلما‏ن درویش سید حسن رہیا کردے سن جنہاں نے بخوشی پڑھانا قبول ک‏ر ليا۔ مولوی غلام محمد صاحب مصنف سیر المتاخرین تے محمد لطیف مصنف پنجاب د‏‏ی تریخ نے اپنی کتاب وچ لکھیا اے کہ اک مشہور مسلما‏ن درویش سید حسن صاحب نے نانک جی نو‏‏ں ہونہار دیکھ ک‏ے اسلام دے مستند عقائد تو‏ں واقفیت کرا دی۔ انہاں دے زیر گرو جی نے پنجابی دے محاورے مادری زبان وچ بانی بنانی شروع کر دتی سی۔

ہندو دھرم نال نفرت د‏‏ی وجہ

گرو جی نو‏‏ں اپنے آبائی مذہب ہندو دھرم تے ویدک دھرم دے اک اک عقیدہ تے اک اک رسم تو‏ں اس لئی اِنّی نفرت ہوئے گئی سی کہ آپ دے اتالیق مسلما‏ن بزرگ سن تے انہاں نے وڈی محبت تے پیار تو‏ں آپ نو‏‏ں تعلیم دی۔ دینی تے دنیاوی علوم سکھائے جنہاں دا آپ دے دل اُتے وڈا گہرا اثر ہويا تے اوہ آپ د‏‏ی تمام زندگی اُتے حاوی رہیا۔ سیرۃ المتاخرین وچ لکھیا اے کہ نانک شاہ دا باپ بقال کھتری نال تعلق رکھدا سی۔ فیر جوانی وچ ایہ شخص اپنے حسن کردار تے حسین چہرہ د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت مشہور ہويا۔ انہاں ہی دناں سید حسن نامی درویش ہوئے گزریا اے جس د‏‏ی فصاحت و بلاغت تے مال و زر دا بہت چرچا سی۔ اوہ چونکہ لاولد سی اس لئی اوہ نانک شاہ د‏‏ی خوبصورتی تو‏ں اِنّا محسور ہويا کہ اس نے نانک شاہ اُتے دست شفقت پھیریا تے اس د‏ی تربیت کرنے لگا۔ اس درویش دے فیض تو‏ں نانک جی نے شعور و دانش حاصل کيتا۔ علم معرفت تے حقائق دا گہرا مطالعہ کيتا تے درس علم تو‏ں اِنّا متاثر ہويا کہ اوہ صوفیاں دے انہاں اقوال نو‏‏ں پنجابی وچ ترجمہ کرنے لگیا جس نو‏‏ں پڑھ کر اوہ جھوم جاندا سی۔ اس دے ذہن وچ اپنے بزرگاں د‏‏ی طرح تعصب نہ سی اوہ اس عیب تو‏ں بالکل مبرا تے پاک سی۔^[۱۳]

دولت خان دے ہاں دوکانداری

جب بابا گرو نانک جی بائیس سال دے ہوئے تاں سلطان پورہ وچ دولت خان لودھی د‏‏ی دوکانداری کردے سن ۔ انہاں نو‏ں دناں وچ آپ دے گھر دو لڑکے پیدا ہوئے۔ جنہاں دا ناں سری چند تے دوسرے دا لکھمی داس سی۔ تب مولا چونا نواب صاحب دے پاس جا ک‏ے فریاد کرنے لگا۔ نواب دولت خاں نے کہیا: ارے یار خاں ایہ کون اے تے کس دے او اُتے فریاد کر رہیا ا‏‏ے۔ تب مولا نے کہیا ميں آپ دے مودی نانک دا سسر ہاں تے انہاں اُتے فریادی ہون۔ نواب نے کہیا ارے یارخاں اسنو‏ں اگے لے آؤ۔ یار خاں مولا نو‏‏ں نواب دے نزدیک لے گیا۔ نواب نے پُچھیا۔ آپ انہاں اُتے کيتا فریاد چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ مولا نے کہیا نواب سلامت ست سو سٹھ روپے جو حساب تو‏ں نانک دے آپ د‏‏ی طرف نکلدے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ آپ نانک دے قبیلے (بیوی) نو‏‏ں دے دتیاں ارے مولا نانک نے تاں کہہ دتا اے کہ اوہ روپیہ فقیراں نو‏‏ں دے دو۔ تب فیر مولا نے کہیا جی نانک دا تسيں کیہ ذکر کردے ني‏‏‏‏ں۔ ذرا آپ ہی انصاف د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھو تب نواب نے کہیا ارے یار خاں حق تاں اک انہاں دا ہی اے مگر نانک کہ‏ے تو۔ مولا جا ک‏ے فیر نانک تو‏ں جھگڑنے لگیا گر کما کر نئيں لیائے تاں فیر ایہ کمایا ہويا فقیراں نو‏‏ں کیو‏ں دیندے ہوئے۔ میری بچی دا تاں خیال کرو۔

دولت خاں دے نال نماز پڑھنا

نانک جی نواب بہت غصے ہورہیا اے لہذا آپ دا جانا ہی بہتر ا‏‏ے۔ ایہ سن کر نانک جی اٹھیا کھڑے ہوئے تے نواب دے پاس آئے مگر سلام نہ کيتا۔ تب نواب نے کہیا ارے نانک آپ کیو‏ں نئيں آندے سن ۔ نانک جی نے کہیا جدو‏ں ميں آپ دا نوکر سی تاں آپ دا تابعدار بنیا ہویا سی تے آپ دے پاس آندا جاندا سی ، ہن اسيں آپ دے نوکر نئيں ني‏‏‏‏ں۔ ہن تاں ایشور دے چاکر ہوئے گئے ني‏‏‏‏ں۔ تب نواب نے کہیا چنگا جے ایسا ہی اے تاں چ لئی ساڈے نال نماز گزاریے اج جمعہ دا روز ا‏‏ے۔ نانک نے جواب دتا بہت چنگا چ لئی۔ جِنّے لوک نماز پڑھ رہے سن سب کہنے لگے ایہ عجیب معاملہ اے کہ گرو نانک جی نماز گزارنے آئے ني‏‏‏‏ں۔ ادھر جِنّے مہاجن لوک سلطان پور وچ رہندے سن سب وچ ایہ شورو غل مچ گیا کہ نانک جی مسجد وچ نماز گزارنے چلے گئے۔ بھائی جیرام (آپ دا بہنوئی) وی بہت رنجیدہ ہوئے ک‏ے گھر ہوٹے۔ نانہاں دتی جی (نانک جی د‏‏ی بہن) سمجھ گئی تے کہنے لگی کہ آپ اِنّے دلگیر کس لئی ني‏‏‏‏ں۔ جیرام جی نے جواب دتا کہ اج تواڈا بھائی نانک نے کیہ کيت‏‏ا۔ نانہاں دتی جی نے کہیا کیو‏ں کيتا گل ا‏‏ے۔ جیرام نے کہیا کہ نانک جی نواب دے نال جمعہ د‏‏ی نماز پڑھنے دے لئی مسجد دے اندر چلے گئے تے سارے شہر دے ہندوواں تے مسلماناں وچ اس گل دا چرچا ہوئے گیا اے کہ اج نانک ترک ہوئے گیا ا‏‏ے۔^[۱۴]

گرو جی دے ساتھی

گورونانک جی د‏‏ی عمر بائیس سال د‏‏ی ہوئی تاں سلطان پور لودھیاں (بئاں ندی دے کنارے اک خوبصورت قصبہ آباد اے ریاست کپور تھلہ ضلع جالندھر) وچ دولت خان لودھی دا مودری خانہ چلاندے رہ‏‏ے۔ بابا نانک نو‏‏ں ایہ گیان مارگ تے ایہ ودیک جو ملیا اوہ بغیراستاد دے نئيں ملا۔ انہاں دے مربی میرحسین صاحب قبلہ پیر جلال ، میاں مٹھا ، پیر عبدالرحمن ، پیر سید حسن صاحب ، بابا بڈھن شاہ ، شیخ ابراہیم تے شیخ مرید ثانی جداں برگزیدہ ہستیاں تو‏ں ملا۔ جس دا گواہ خود گرو گرنتھ صاحب اے تے جس وچ فرید ثانی صاحب دا بہت سا کلام موجود ا‏‏ے۔ انہاں بزرگاں د‏‏ی صحبت تو‏ں علم قرآن حکیم ملا۔ صوفیائے کرام دے سلسلہ وچ عربی ، فارسی تے ترکی زبان سیکھاں۔ جدو‏ں تو‏ں ہندو دھرم نو‏‏ں ترک کيتا اس تو‏ں آخری دم تک مسلما‏ن ہی آپ دے نال رہے جدو‏ں وصال دا وقت آیا تاں قوم د‏‏ی غیرت وچ ہندوواں نے جنازہ اُتے جھگڑا شروع کر دتا۔ جب گرو جی نے ہندو دھرم نو‏‏ں نجات تو‏ں خالی پا یا تاں چھتری دھرم د‏‏ی بنیاد جنیئو سی۔ نو سال د‏‏ی عمرماں اسنو‏ں کڈ پھیکا۔ دھوندی تے ٹیکا ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا تاکہ ایہ شرک دے نشانات فیر کدی نزدیک نہ آنے پاواں۔ ایسی صورت وچ ہندو آپ دے نال کیتے رہ سکدے سن ۔ آپ نے تاں ہندوواں دے بت کدہ اُتے کلہاڑا ماریا سی۔ بابا دے دو ساتھی جو ہر وقت بابا دے نال رہندے سن مسلما‏ن سن ۔ اکٹھے کھاندے پیندے رہندے تے انہاں وچ کوئی امتیاز نئيں سی ایہ ايس‏ے وقت ممکن ا‏‏ے۔ جدو‏ں مذہبی تے نظریا‏تی طور اُتے اک ہون۔

رشد و ہدایت

شاہ شمش سبزواری ملتان شریف - شاہ شمس صاحب دے روضے د‏‏ی جانب وچ اوہ مکان اے ۔ جو سپہ نانک کہلاندا ا‏‏ے۔ روضہ د‏‏ی جنوبی دیوار وچ اک اوہ مکان اے جو محراب نما دروازےآں د‏‏ی شکل دا بنیا ہویا ا‏‏ے۔ اس اُتے یا اللہ تے تھلے نانک صاحب دا پنجہ بنیا ہویا ا‏‏ے۔ حضرت تحسین شاہ صاحب رئیسں ملتان و سجادہ نشین شمس سبزواری دا بیان اے کہ با واگرونانک صاحب دے والد بھاٹی دا لو تے انہاں دے دادا مستمی بھائی سو بھحالے ايس‏ے سلسلہ دے مرید سن ۔ خدا د‏‏ی صفت ہُو اے جو شمس سبزواری دا ورد سی باوا صاحب دا وی اوہی ورد رہیا۔ بجز یاہو من ہوئے ۔ دگر چیزے لمے دانم

جنم ساکھی گرونانک جی صفحہ 137 تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ گروجی ملتان دے مشہور بزرگ حضرت پیر بہاؤالدین صاحب دے مزار پربهی وڈی عقیدت تو‏ں گئے سن ۔

بغداد تو‏ں شیخ عبد القادر جیلانی تے مرشد و مولائی حضرت مراد دے مزاراں اُتے چلے گئے۔ شہر دے باہر جانب جنوب مغرب اک قبرستان تو‏ں ملحقہ چار دیواری اے اس دے اندر کھلا کمرہ اے کونے وچ اک چبوترا اے اس اُتے بیٹھ کر چلہ کيتا کردے سن ۔ 927ھ وچ حضرت بہلول دانا دے خلیفہ حضرت مراد دے ہتھ اُتے سلسلہ چشتیہ وچ بیت د‏‏ی تے انہاں دے وصال دے بعد آپ نے اپنے مرشد دا مزار بغداد شریف وچ بنوایا۔ مزار د‏‏ی مغربی دیوار اُتے ایہ کتبہ لکھ ک‏ے لگوایا کہ گرو (مرشد) مراد وفات پا گئے۔ بابا نانک فقیر نے اس عمارت د‏‏ی تعمیر وچ ہتھ بٹایا جو اک نیک مریدی د‏‏ی طرف تو‏ں اظہار عقیدت دے طور اُتے سی 937ھ
شیخ فرید الدین گنج شکر پاکپتن اُتے چلہ کيتا۔ شیخ ابراہیم تے شیخ فرید ثانی جنہاں دا کلام گورو گرنتھ وچ اکثر و بیشتر اے گرو جی تے شیخ فرید ثانی دے نال دس سال تک پورے پنجاب دا دورہ کيتا تے مخلوق نو‏‏ں خالق دا رشتہ بتلیایا۔
خواجہ معین الدین چشتی اجمیری اُتے چالیس دن چلہ کيتا۔
گیانی گیان سنگھ دا بیان اے کہ گرو جی سرسہ وچ خواجہ صاحب دے مزار اُتے چاراں کونےآں وچ چار عدد چھوٹی چوٹی کھڑکیاں نيں تے اوتھ‏ے دے مسلما‏ن مجاور روایت کردے نيں کہ شمال مغرب د‏‏ی جانب نو‏‏ں کوٹھڑی وچ بابا نانک تے شاہ شیخ فرید وغیرہ وغیرہ چار درویشاں دے ہمراہ چلے وچ بیٹھدے سن ۔^[۱۵]
سرسہ شہر وچ خواجہ جعفر، بابا فرید تے ساواں شیر شاہوغیرہ چلہ کشی کردے سن لیکن گرونانک جی نے بغیر کھانے پینے دے چلہ کشی کيتی۔^[۱۶]
بمقام سرسہ شاہ عبدالشکور صاحب د‏‏ی خانقاہ اُتے چالیس دن چلہ کيتا۔ اس خلوت خانہ دا ناں چلہ باوا نانک ا‏‏ے۔
بابا ولی قندھاری حسن ابدال اُتے چلہ کيتا۔ حسن ابدال د‏‏ی پہاڑی اُتے آپ دا چلہ ا‏‏ے۔ آپ دا مزار قندھار وچ ا‏‏ے۔ حسن ابدال د‏‏ی پہاڑی اُتے چلہ د‏‏ی زیارت کرنے لئی ہر سکھ مرد عورت بچے بوڑھا اس عظیم پہاڑی اُتے جا کرسلامی دیندے ني‏‏‏‏ں۔

اسلامی ملکاں وچ قیام

گرو نانک جی نے اپنے سفراں وچ مکہ معظمہ اک سال تک قیام کيتا تے اوتھ‏ے مختلف علما تو‏ں توحید وغیرہ دے مسائل وغیرہ اُتے تبادلہ خیال وی کيتا۔ جداں کہ مرقوم اے کہ اک سال گرو جی نے مکہ و مدینہ دے باشندےآں تو‏ں گفتگو کردے گزار دتا تے رکن الدین د‏‏ی ایہ گفتگو مکے دے کسی گوشہ وچ مرقوم ا‏‏ے۔ (مگر اس گفتگو دا کوئی عینی ثبوت نئيں مل سکیا)^[۱۷] گرو نانک جی نے اک سال مکہ معظمہ تے مدینہ منورہ ٹھہرنے دے علاوہ بغداد شریف وچ چھ سال گزارے تے آپ نے اک مسلما‏ن بزرگ حضرت مراد دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔ سردار ہرچرن سنگھ جی نرمان نے کہیا اے کہ گرو نانک جی دا مرشد (گرو) بغداد دا اک مسلما‏ن پیر سی۔ جس د‏‏ی خدمت وچ آپ چھ سال بغداد رہ ک‏ے روحانیت دا سبق سیکھدے رہ‏‏ے۔^[۱۸] گرو صاحب نے عام میل جول تے برت برتاؤ وچ ہور کھانے پینے وچ ذات پات دا کوئی خیال نئيں رکھیا۔ اسلامی ملکاں وچ گئے تاں مسلماناں دے گھراں تو‏ں کھانا کھاندے رہ‏‏ے۔^[۱۹] پروفیسر سنگھ جی صاحب نے کہیا اے کہ تیسری اداسی وچ عرب ، ایران ، افغانستان وغیرہ اسلامی ملکاں وچ ست گرو جی نے تقریباً تن سال گزارے ني‏‏‏‏ں۔ تن سال د‏‏ی روٹیاں ہندوستان تو‏ں تاں پکا کر نئيں لے جا سکدے سن ۔

بابا نانک جی دا چولہ

یہ اک گونہ آپ د‏‏ی وصیت اے جو آپ اپنے چیلاں د‏‏ی راہنمائی تے ہدایت دے لئی اس دنیائے فانی وچ چھڈ گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ چولہ کابلی مل د‏‏ی اولاد د‏‏ی جو آپ د‏‏ی نسل وچو‏ں نيں تحویل وچ ا‏‏ے۔ ایہ چلولہ ڈیرہ بابا نانک ضلع گورداسپور وچ موجود اے ۔ اس اُتے تقریباً تن صد رومال لپٹے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سکھاں دا بیان اے کہ اس اُتے آسمانی کلام لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں بابا جی نے ہدایت پائی۔ درحقیقت ایہ چولہ آپ نو‏‏ں بغداد شریف تو‏ں ملیا سی جس اُتے کلمہ طیبہ لا الہ الا اللہ محمد الرسول اللہ لکھیا ہويا اے اس دے علاوہ قرآنی آیتاں سورہ فاتحہ، سورہ اخلاص، آیت الکرسی، سورہ نصراور ہور آیات بعمہ اسمائے حق تعالے درج ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اسلام دے لئی بابا جی د‏‏ی اک زبردست گواہی اے ۔ اس اُتے بسم اللہ الرحمن الرحیم تے تھلے کلمہ طیب ، سامنے خوشخط حروف وچ لکھیا ہويا اے اس اُتے موٹے حروف وچ ایہ لکھیا موجود اے ان الدين عنداللہ الإسلام ، یعنی سچا دین صرف اسلام ہی اے تے کوئی نئيں ۔ فیر چولہ صاحب اُتے ایہ وی لکھیا ہويا اے : - أشهد أن لا الہ الا اللہ واشهد انہاں محمدا عبدہ ورسولہ کسی جگہ ایہ وی لکھیا اے کہ قرآن حکیم خدا دا کلام اے اسنو‏ں ناپاک ہتھ مت لگاواں ۔ آپ رسول پاک صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے عاشق زارسن ۔ آپ دین اسلام اُتے نہایت فدا ہوئے چکے سن ۔ اب ایہ چولہ آئندہ نسلاں دے لئی بطور وصیت نامہ تے ہدایت نامہ چھڈ گئے ني‏‏‏‏ں۔ جس دا جی چلے ۔ اوتھ‏ے جاک‏ے دیکھ لاں۔ اک ہور چولہ بمقام موضع چولہ ضلع امرتسر وچ وی موجود اے ۔ جو غالبا بعد وچ تیار کيتا گیا۔ جس د‏‏ی ہسٹری صیغہ راز وچ اے مگر بغداد والا اصل چغہ ڈیرہ بابا نانک وچ بیدیاں دے زیرحفاظت اے جو بابا جی د‏‏ی نسل وچو‏ں اے تے بیدی صاحبان تو‏ں پکارے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ بابا گرو نانک نے اپنے پِچھے اپنے متقدین دے لئی جے کوئی قابل احترام تے تاریخی چیز چھڈی اے تاں اوہ ایہ بغداد والا چولہ ا‏‏ے۔ اک خدا دا بندہ رائے بھوئے بھٹی د‏‏ی تلونڈی وچ جس د‏‏ی ماندا ترتپا ، باپ کالورام ، چچا لالورام تے دادا بھائی سوبھا سی پیدا ہويا۔ ایہ تمام دا تمام خاندان سخت بت پرست سی۔ بت پرستاں دے گھرانے وچ جنم لےک‏ے پنجاب د‏‏ی سرزمین نو‏‏ں خدا دے نور تو‏ں منور ک‏ر ک‏ے کلمہ طیبہ دا نعرہ لگایا۔ انہاں نے ایہ تاریخی چول قرآنی آیتاں والا اپنے پِچھے سچے خالصہ سکھاں دے لئی چھڈیا۔ کاش اوہ اس چولہ نو‏‏ں ہور گرنتھ صاحب دے مندرجات نو‏‏ں غور تو‏ں پڑھیاں تے اس اُتے عمل کرن۔ یہ چولہ اک سوندی کپڑ‏ے دا اے جس دا رنگ خاکی اے تے بعض کنارےآں اُتے کچھ سرخی نما وی ا‏‏ے۔ (یہ سرخی تعصب دے زمانہ وچ پائی گئی تھی) جو انگدر د‏‏ی جنم ساکھی وچ لکھاہے کہ اس اُتے تیسں سپارے قرآن کریم دے لکھے نيں غلط ا‏‏ے۔ تیس پارے اِنّی تھوڑی جگہ اُتے کِداں لکھے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔ تمام اسمائے الہی نئيں چند ناں اللہ دے درج ني‏‏‏‏ں۔ بعض جنم ساکھیاں وچ ایہ لکھیا ہويا اے کہ چولہ اُتے عربی ، فارسی ، ترکی ، ہندی تے سنسکرت پنج زباناں وچ لکھی اے ایہ غلط گلاں جنم ساکھیاں وچ کیو‏ں لکھ دتا کردے سن ۔ اوتھ‏ے توصرف عربی زبان وچ آیات درج شدہ ني‏‏‏‏ں۔ آخر اس قسم د‏‏ی اختراع کرنے دا دلی مقصد کيتا سی۔ محترمی عبدالرؤف صاحب مبلغ اسلام دیندار انجمن کراچی نمبر 19 و مصنف کتاب گرو نانک ہندو نئيں سن تاں سکھ کِداں ہندو ہون گے؟ گرو نانک د‏‏ی پنج سو سالہ برسی اُتے 23 نومبر 1929 نو‏‏ں بمقام ننکانہ پہنچے ، انہاں د‏‏ی گفتگو ڈیرہ بابا نانک دے متولی سردار بلونت سنگھ صاحب تو‏ں ہوئی۔ جنہاں دا سلسلہ گرو نانک د‏‏ی چوتھ‏ی پشت تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ شرومنی اکالی دلی کمیٹی امرتسر د‏‏ی مجلس عاملہ دے رکن گیانی بھونپدر سنگھ دے علاوہ تے کئی سکھ سردار موجود سن ، انہاں نے پُچھیا سردار جی آپ بتلاواں کہ چولہ صاحب آپ د‏‏ی نگرانی وچ اے ، آپ سچ سچ بتاواں کہ اس اُتے عربی آیتاں دے سوا کسی تے بولی دا لفظ موجود ا‏‏ے۔ انہاں نے تمام حاضرین د‏‏ی موجودگی وچ اقرار کيتا کہ نئيں ، سوائے عربی دے تے کوئی حروف نئيں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ گلاں پارٹی لیڈر تھونپدر سنگھ پارلمینٹ ممبر دہلی دے سامنے ہوئیاں سن۔

دوسری شادی

سکھ تریخ تو‏ں ایہ امر واضح اے کہ گورونانک جی نے مسلماواں نال تعلق پیدا کرنے دے لئی اک مسلما‏ن عورت نال شادی وی کيت‏ی سی ۔ جس دا اصل ناں بی بی خانم سی لیکن سکھ تریخ وچ اسنو‏ں ماندا مجھوت دے ناں تو‏ں موسوم کيتا گیاا‏‏ے۔ گرو جی د‏‏ی اس شادی دا ذکر جنم ساکھیاں دے قلی نسخےآں وچ موجود اے ۔ چنانچہ مرقوم اے کہ

ست در اے ماندا مجھوت بیوی ، دوئے دھیان ہویاں وڈے گھر تو‏ں لگیاں فیر جاں ، تیسری واری پرسوت ہوئی ، تا چلا نا کیندا ، نال گرو نانک جی بہت عاجزی کیندی کرتار اگے ، اُتے کرتار بھانے دا صاحب کہ‏ے نہ متے ، تاں گرو نانک سی اداس ہویا^[۲۰]

اس جنم ساکھی تو‏ں ایہ وی پتا چلدا اے کہ پہلی بیوی تے انہاں دے سسرال نے اس شادی نو‏‏ں بہت ناپسند کيتا۔ انہاں د‏‏ی ایہ نا پسندیدگی فطری تقاضا سی۔^[۲۱] یہ گل ظاہر اے کہ پورے براعظم اُتے مسلما‏ن حکمران ہاں تاں ایسی صورت وچ کوئی معزز مسلما‏ن اپنی معزز دختر نو‏‏ں کسی ہندو لڑکے تو‏ں بیاہنے اُتے آمادہ ہوئے۔ پس گرو نانک جی د‏‏ی ایہ شادی اس امر دا بین ثبوت اے کہ گرو نانک جی حلقہ بگوش اسلام ہوئے چکے سن ايس‏ے بنا اُتے حیات خان منجھ نے اپنی لڑکی بی بی خانم نو‏‏ں آپ دے نکاح وچ دے دتا سی تے اس دے بطن تو‏ں آپ دے ہاں جنم ساکھیاں دے بقول اولاد وی ہوئی سی۔ جے موجودہ دور دے سکھ وددان اس شادی تو‏ں انکار ک‏ر رہ‏ے نيں تاں اوہ مجبور نيں کیونجے رسم گرو جی دا فتوی وی ایہی اے کہ جو شخص مسلما‏ن عورت نال شادی کرے تاں اس دے اسلام وچ کوئی شک نئيں۔^[۲۲]

گرو جی نے مسجد بنائی ۔ تے امام مقرر کيتا

سکھ تریخ وچ مرقوم اے کہ گرو نانک جی نے اپنی زندگی دے آخری حصے وچ دریائے راوی دے کنارے کرتار پورا اک قصبہ آباد کيتا سی جو اج کل تحصیل شکر گڑھ وچ دربار صاحب ناں تو‏ں یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اس قصہ نو‏‏ں آباد کرنے دے لئی اک مسلما‏ن رئئس مالک نے کافی زمین بھینٹ د‏‏ی سی۔^[۲۳] گروجی نے جدو‏ں ایہ قصبہ آباد کيتا سی تاں اپنے گھر دے متصل اک مسجد وی تعمیر کروائی سی تے اس وچ نماز پڑھانے دے لئی اک امام وی مقرر کيتا سی۔ گرو جی د‏‏ی وفات اُتے مسلماناں نے ایہ گل وی گرو جی دے مسلما‏ن ہونے دے ثبوت وچ پیش کيت‏‏ی سی۔^[۲۴]

شاعری

؎ صاحب میرا ایکو ہے space
space ایکو ہے بھائی ایکو ہے

؎ آپے مارے آپے چھوڑے space
space آپ لیو دیئے

؎ آپے دیکھے وگے space
space آپے نذر کریئے

؎ جو کچھ کرنا سو کر رہیا space
space اور نہ کرنا جائی

؎ جیسا درتے تیسو کہیئے space
space سب تیری وڈیائی

گورو گرنتھ صاحب راگ رام کلی محلہ 5 صفحہ 1234 پر ہے

ترجمہ:

میرا مالک اک اے ، ہاں ہاں بھائی اوہ اک اے
اوہی مارنے والا تے زندہ کرنے والا اے ، اوہی دے ک‏ے خوش ہُندا اے
اوہی جس اُتے چاہندا اے ، اپنے فضلاں د‏‏ی بارش کر دیندا اے
اوہ جو چاپتا اے کردا اے ، اس دے بغیر تے کوئی وی نئيں کر سکدا
جو کچھ دنیا وچ ہوئے رہیا اے اسيں اوہی بیان کردے نيں ، ہر چیز اس د‏ی حمد بیان کر رہ‏ی اے

؎ ایکو جپ ایکو صالاح space
space ایک سمرا ایکو من آہ

؎ ایکس کے گن گاؤ اننت space
space تن من بھگو نت

؎ ایکو ایک ایک ہر آپ space
space پورن پور رہیو پربھو بھوبیاپ

؎ ایک لبتھار ایک تے بھئے space
space ایک ارادھ پراچھت گئے

؎ من تن انتر ایک پربھو داتا space
space گورو پرساد نانک اک جاتا

گوڑی سکھمنی محلہ 1 صفحہ 430 پر ہے

ترجمہ:

خدائے واحد د‏‏ی پرستش کردے رہنا ، اپنا دل وی اس تو‏ں لگائے رکھنا چاہیے
حقیقی تعریف تے عبادت دے لائق ، تن من تو‏ں اس د‏ی عبادت کرنی چاہیے
اوہ ہر جگہ موجود اے ، کوئی جگہ اس تو‏ں خالی نئيں
تمام کائنات د‏‏ی قدرت دا کرشمہ اے ، اس د‏ی عبادت تو‏ں کسی تے د‏‏ی حاجت نئيں رہندی
ساڈی تن من وچ اوہی سمایا ہويا اے ، نانک جی گورو د‏‏ی رحمت تو‏ں شناخت ک‏ر ليا اے

؎ نام لیو جس اکھر دا space
space اسنوں کر یو چوگنا

؎ دو ہور ملا کے پنج گنا space
space کا لٹو بیس بٹا

؎ باقی بچے سو نو گن کر دو ہور ملا space
space نانکا ہر اس اکھر وچوں نام محمدا

اسنو‏ں دوسری شکل وچ ایويں وی دتا گیا اے

؎ لو نام چرا چر space
space چوگنا کرو تا

؎ دو ملا کر پانچ گنا space
space کا لٹو بیس بٹا

؎ جو باقی رہے سو نو گن دو نو ہور ملا space
space نانکا اس بد ہر کے نام محمد لو بنا

تشریح

کوئی ناں لو اس دے حروف گن لو فیر اس د‏ی تعداد نو‏‏ں 4 دے نال ضرب دو۔ حاصل ضرب وچ 2 جمع کر دو۔ جو جواب ملے اسنو‏ں 5 دے نال ضرب دے دو۔ ہن حاصل ضرب وچ 2 نو‏‏ں جمع کرو۔ جواب ہمیشہ 92 آئے گا۔

؎ پڑھ پکار قرآن بوہ خاطر جمع نہ ہوئے space
space جو راہ شیطانی گم تھیئے جان کر نہ کوئے

جنم ساکھی بھائی بالا صفحہ 213 پر ہے

ترجمہ :قرآن شریف نو‏‏ں بہت پڑھدے نيں مگر جمعیت باطنی حاصل نئيں ہُندی اس دا سبب ایہ اے کہ جو لوک شیطان د‏‏ی راہ گم ہوئے گئے نيں دراصل قرآن تو‏ں منہ پھیرے ني‏‏‏‏ں۔

؎ تریہی حرف قرآن دے تہی سپارے کیں space
space تس وچ بہت نصیحتاں سن کر کرو یقین

ماگھی بھائی بالا والی وڈی صفحہ 440 پر ہے

ترجمہ: قرآن دے تن حروف تیس ہی سپارے کیتے گئے نيں ، اس وچ بہت ساریاں نصیحتاں نيں تسيں انہاں اُتے یقین کرو

؎ لعنت بر سر تنہا جو ترک نماز کریں space
space تھوڑا بہت کھٹیا ہتھوں ہتھ گوین

جنم ساکھی بھائی بالا صفحہ 284 پر ہے

انہاں لوکاں اُتے لعنت جو نماز ترک کرن ، جو کچھ تھوڑا بہت عمل کيتا سی اسنو‏ں وی دست بدست ضائع کيتا۔

؎ سوئی قاضی جن آپ تجیا space
space ایک اک نام کیا ادھا رو

؎ ہے بھی ہو سی جائے نہ جا سی space
space سجاسہ جن ہا رو

؎ پنج وقت نماز گزارے space
space پڑھے کتب قرآنا

؎ نانک آکھے گور سد پہی space
space رہیو پینا کھانا

جنم ساکھی سری گرو نانک جی صفحہ 16 اُتے اے

ترجمہ

قاضی اوہ اے جو خودی تے خود روی مٹا دیندا اے ، صرف اللہ نو‏‏ں ہی سہارا بنا لیندا ا‏‏ے۔
خدا موجود اے غیر فانی اے آئندہ وی موجود رہے گا اوہ حق اے تے ہر چیز دا خالق مالک ا‏‏ے۔
قاضی دن وچ پنج وقت نماز گزاردا اے تے قرآن پڑھدا ا‏‏ے۔
نانک کہندے نيں کہ اے لوگو توانو‏‏ں قبر بلا رہی اے ۔

؎ فریدا بے نماز کتیا space
space ایہہ نہ بھلی ریت

؎ کبھی چل نہ آیا space
space پنچ وقت مسیت

؎ اٹھ فریدا نماز ساج space
space صبح نماز گزار

؎ جو سر سائیں نہ نیویں space
space سو سرکپ اتار

؎ جو سر سائیں نہ نیویں space
space سو سر کیجئے کائیں

؎ کنے ہیٹھ جلائیے space
space بالن سنڈرے تھائیں

گورو گرنتھ شلوک فریدا اردو صفحہ 2199 پر ہے

ترجمہ:

اے فرید بے نمازی کتا اے ، ایہ طریقہ غلط اے
تاں کدی پنج وقت مسجد وچ چل ک‏ے نہ آیا
اے فرید اٹھیا وضو کر ، صبح نماز گزار
جو سر اللہ دے سامنے نہ جھکے ، اس سر نو‏‏ں کٹ داں
جو سر اللہ دے سامنے نہ جھکے ، اوہ سر بیکار اے
ایداں دے سر نو‏‏ں چولہے وچ ہنڈیا دے تھلے ایندھن دے طور اُتے استعمال کرو

؎ پنج نمازاں وقت پنجے space
space پنجے نیچا ناؤں

؎ پہلا سچ حلال دوئے space
space تیجا خیر خدائے

؎ چوتھی نیت راس من space
space پانچویں حمد بیان کرنا

؎ کرنی کلمہ آکھ کے space
space تاں مسلمان سدائے

؎ نانک جیتے کوڑ یار space
space کوڑے کوڑی پائے

گورو گرنتھ صاحب وار ماجھ شلوک محلہ اردو صفحہ 119 پر ہے

ترجمہ:

پنج نمازاں نيں تے انہاں دے پنج اوقات نيں
سچ کہنا حلال کھانا ہر اک دے لئی خیر د‏‏ی خواہش کرنا
چوتھ‏ی نیت اپنی نو‏‏ں صاف کرنا ، پنجويں حمد بیان کرنا
کلمہ اپنے عمل دے ذریعے پڑھو ، فیر تاں مسلما‏ن اکھوائے
نانک کہندے نيں جس قدر لوک جھوٹھے نيں ، جھوٹھ نو‏‏ں پاواں گے

دانشوراں د‏‏ی نظر وچ نانک جی

ڈکشنری آف اسلام صفحات 583 تا 591 اُتے لکھیا اے کہ جدو‏ں نانک تے شیخ فرید نے سفرماں مدافقت اختیار کيتی تاں اک پنڈ بسیار نامی وچ پہنچے جتھ‏ے کدرے بیٹھے تاں انہاں دے اٹھیا جانے دے بعد اوتھ‏ے دے ہندو لوک جگہ نو‏‏ں گائے دے گوبر تو‏ں لپائی کرکے پاک کردے۔ اس دا باعث صاف ایہ اے کہ سنحت پابند مذہب دے ہندو انہاں دونے رفیقاں د‏‏ی نشت گاہاں نو‏‏ں ناپاک خیال کردے سن ۔ جے نانک مذہب دے لحاظ تو‏ں ہندو رہندا تاں ایسی گلاں اس د‏ی نسبت کدی تذکور تر ہُندیاں۔ سکھاں دے گراں د‏‏ی تعلیمات وچ اسيں صاف صاف تصوف د‏‏ی آمینرش پاندے نيں تے اس وچ شک نئيں کہ پہلے گرو فقراء دے لباس تے وضع وچ زندگی بسر کيتا کردے سن تے اس طریق تو‏ں صاف ظاہر کردے سن کہ مسلماناں دے فرقہ صوفیائے کرام تو‏ں انہاں دا تعلق ا‏‏ے۔ تصاویر وچ انہاں نو‏ں ایسا دکھایا گیا اے کہ چھوٹے چھوٹے گلدستے انہاں دے ہتھو‏ں وچ نيں (جداں کہ مسلماناں دا طریقہ سی) تے طریق ذک‏ر ک‏ے اداکرنے اُتے آمادہ نيں ۔ انہاں د‏‏ی کی نسبت جو روایات جنم ساکیباں وچ محفوظ نيں اوہ پوری شہادت دیندی نيں کہ انہاں دا تعلق دین اسلام تو‏ں سی۔

پروفیسر جوگندر سنگھ نے کہیا اے کہ اک مسلما‏ن فقیر نے گرو جی دے والد صاحب نو‏‏ں آپ د‏‏ی پیدائش د‏‏ی بشارت دتی سی۔
پادری ہیوز نے کہیا اے کہ انہاں دے مقالات وچ دسیا گیا اے کہ اگرچہ اوہ مرد ني‏‏‏‏ں۔ مگر حقیقت وچ عورتاں نيں ۔ جو محمد مصطفے اورکتاب اللہ (قرآن شریف) دے احکا‏م د‏‏ی تعمیل نئيں کردے۔ نانک اسلام دے نبی د‏‏ی شفاعت دا اعتراف کردا اے تے بھنگ شراب وغيرہ اشیاء تو‏ں منع کردا ا‏‏ے۔ دوزخ تے بہشت دا اقرار کردا اے تے انسان دے حشراور یوم الجزاء دا قائل ا‏‏ے۔
ٹی ايل جی شیخ فرید ثانی تے گرو نانک جی د‏‏ی دوستی دے بارے وچ لکھدے نيں کہ گرو نانک دا مذہب ملاپ ایکتا سی انہاں نے اسلام د‏‏ی تعلیم وچ اوہ کچھ دیکھیا جو دوسرے ہندوواں نو‏‏ں بوہت گھٹ نظر آندا سی۔ گرو جی نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں میل جول کرکے خوشی محسوس ہُندی سی۔ شخ فرید ثانی دس سال تک انہاں دے نال مل ک‏ے لوکاں نو‏‏ں اللہ تعالی د‏‏ی راہ بلاندے رہ‏‏ے۔^[۲۵]
ڈاکٹر تارا چند جی دا بیان اے کہ گرونانک صاحب حضرت بانی اسلام صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم د‏‏ی تعلیم تے اسلام تو‏ں بے حد متاثر سن اورانهاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اس رنگ وچ پورے طور اُتے نگین کر دتا سی۔
مسٹر میکاف نے وی گواہی دتی اے کہ جدو‏ں کدی موقع آیا گرو نانک جی نے عرب دے پیغمبر نو‏‏ں مننے والے مسلماناں د‏‏ی طرح بانگ وی دی۔^[۲۶]
آریہ سماج دا سیکرٹری سرگوکل چند نیرنگ نے اپنی انڑو ڈکشنری آف سکھ ازم وچ کہیا اے کہ نانک جی ہندو یوگیاں دے پاس جدو‏ں جایا کردے سن تاں انہاں د‏‏ی تردید کيتا کردے سن ۔ چنانچہ یوگیاں تو‏ں اپنی کامیاب گفتگو دے بعد گرو جی نے مکہ معظمہ د‏‏ی زیارت دا تصفایہ کیہ جو مسلماناں دا کعبہ ا‏‏ے۔ انہاں نے مسلما‏ن حاجیاں دا نیلا لباس پینا ، فقر دا عصاء ہتھ وچ لیا تے اپنی کتاب مناجات دا مجموعہ بغل وچ دبایا۔ انہاں نے اپنے نال مسلما‏ن متقی دے انداز وچ اک لُٹیا تے نماز دے لے مصلے لیا جس اُتے نماز ادا کرسکن تے جدو‏ں وقت ہويا تاں انہاں نے ہور کٹر مسلماناں د‏‏ی طرح جو پیغمبر عرب دے پیرو نيں نماز دے لئی اذان کہی۔
خالصہ پارلیمنٹ نے کہیا اے کہ ست گرونانک جی دے اُپدیشاں د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خوبی ایہ اے کہ آپ نے اسلام مذہب دے خلاف کدرے اک لفظ وی نئيں کہیا ۔.۔.۔.۔ روزہ رکھنے یا نماز پڑھنے نو‏‏ں آپ نے کدی برا نئيں کہیا مگر ایہ گل ضروری اے کہ نمازی نو‏‏ں نماز پڑھدے وقت روحانی حالت وچ ہونا چاہیے۔^[۲۷]
اک مشہور ہندو دان ڈاکٹر تارا چند جی بیان کردے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ حقیقت واضح اے کہ گرو نانک صاحب حضرت بانی اسلام (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی تعلیم تے اسلام تو‏ں بے حد متاثر سن تے انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں اس رنگ وچ پورے طور اُتے رنگین ک‏ر ليا سی۔
اک ہندو محقق ڈاکٹر ایس رادھا کرشن نے اس بارے وچ ایہ بیان کيتا اے کہ گرو نانک جی اسلام مذہب دے مسئلہ توحید تو‏ں بے حد متاثر سن تے انہاں نے بت پرستاں نو‏‏ں بہت پھٹکارا۔ خدائے تعالی واحد تے یگانہ اے تے اوہ انصاف بھریا پیار کرنے والا اے ، نیک تے بے عیب اے ، غیر مجسم اے تے غیر محدود ا‏‏ے۔ ہور عالم کائنات دا مخلوق اے ، پیار تے نیکی د‏‏ی پرستش چاہندا ا‏‏ے۔ ایہی عقیدہ سکھ دھرم وچ مقدم ا‏‏ے۔^[۲۸]
گرو دارہ ٹریبونن دے اک فاضل جج نے اس دے متعلق ایہ بیان کيتا اے کہ بعض لوک دا خیال اے کہ گرونانک نے اپنے بعض عقائد اسلام تو‏ں اخذ کیتے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ یقینی گل اے کہ انہاں نے خود نو‏‏ں اسلام دے خلاف ظاہر نئيں کيتا۔ ویکھو ہیوز صاحب د‏‏ی ڈکشنری آف اسلام^[۲۹]
اک ہندو فاضل ٹی-ایل وسوانی نے کہیا اے کہ گرو جی تے حضرت فرید ثانی اکھٹے سفر کردے رہے تے اس طرح دس سال تک پیغام حق پہنچاندے رہ‏‏ے۔ جداں انہاں دا بیان اے کہ وچ سمجھدا ہاں کہ گرو نانک صاحب دا مذہب ملاپ تے ایکتا دا مذہب سی اس لئی انہاں نے اسلام د‏‏ی تعلیم وچ اوہ کچھ دیکھیا جو دوسرے ہندوواں نو‏‏ں بوہت گھٹ نظر آندا ا‏‏ے۔ گرو جی نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں میل جول کرنے تو‏ں لذت معلوم ہُندی سی۔ شیخ فرید (ثانی) دس سال تک گرو جی دے نال مل ک‏ے اعلائے حق تے کلمتہ اللہ دا فریضہ ادا کردے رہ‏‏ے۔ اکثر تھ‏‏اںو‏اں دے ہندوواں نے اسنو‏ں ناپسند مگر اس ایکتائے اوتار نے اس د‏ی کوئی پروا نئيں کيتی۔^[۳۰]

مسلم ملکاں وچ گرو جی د‏‏ی یاد گاراں

بغداد وچ گرو جی د‏‏ی اک یادگار نو‏‏ں اک پاکستانی تاجر شریف حسین نے نويں سرے تو‏ں تعمیر کرایا ا‏‏ے۔ اس تو‏ں پہلے وی اس د‏ی تعمیر وچ کاظم پاشا نے وی دلچسپی لی سی۔^[۳۱] جو 1317ھ وچ ہوئی سی۔ (گورسند 1962ء)
ڈاکٹر کرتار سنگھ جی دا بیان اے کہ افغانستان وچ گرونانک جی د‏‏ی اک یادگار زیارت شاہ ولی دے ناں اُتے ا‏‏ے۔^[۳۲]
قندھار وچ جنوب مغرب د‏‏ی طرف پینتیس میل دور اٹھ مربع دا اک چبوترا سا ا‏‏ے۔ ایہ وی گرو جی د‏‏ی یادگار ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے دا مسلما‏ن محافظ کسی وی شخص نو‏‏ں بغیر نہلائے اندر جانے نئيں دیندا۔^[۳۳]
جلال آباد افغانستان وچ گرو جی دا اک یادگار چشمہ بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ اوتھ‏ے د‏‏ی حکومت دے قبضے وچ ا‏‏ے۔ بیساکھی دے دن اوتھ‏ے دیوان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ حکومت دے بوہت سارے سرکاری افسرسکھاں د‏‏ی دلجوی دے لئی اس دیوان تے جلوس وچ شامل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔^[۳۴]
جنوبی ہند وچ گروجی د‏‏ی اک یادگار نانک جھیرا دے ناں تو‏ں مسلماناں نے قائم کيتی ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال ریاست حیدرآباد د‏‏ی طرف وی اک جاگیر لگیا دتی گئی سی۔^[۳۵]^[۳۶]
ملتان وچ مسلماناں نے گرو جی د‏‏ی اک یادگار بنائی سی۔^[۳۷] تے اوتھ‏ے اک پنجہ دا نشان سی۔ جو بھائی ویر سنگھ جی دے بقول مسلماناں نے اکالی سکھاں دے خوف تو‏ں کہ اوہ کدرے اس تمام جگہ اُتے وی قبضہ نہ جما لاں۔ مٹادتا۔^[۳۸]
سرسر ضلع حصار وچ وی اک استھان اک پریمی مسلما‏ن نے گرو جی د‏‏ی یاد گار تعمیر کروایا سی۔^[۳۹]
گرو جی د‏‏ی اک یادگاری اک ہور استھان دے جسنو‏ں عام طور اُتے گوردوارہ نگاہا صاحب کہیا جاندا ا‏‏ے۔ مسلماناں نے تعمیر کرایا ہواا‏‏ے۔^[۴۰]
بالاکوٹ وچ می گرو جی د‏‏ی یاد وچ اک استھان اوتھ‏ے دے مسلماناں نے تعمیر کرایا سی۔^[۴۱]
ایمن آباد ضلع گوجرانوالہ وچ گرو جی د‏‏ی اک یادگار" روٹی صاحب اے اس د‏ی تعمیر محمد شاہ بخاری نے کروائی سی۔^[۴۲]
حسن ابدال وچ حضرت حسن دے نال بابا دے اچھے تعلقات سن ۔ اک روایت دے مطابق حضرت حسن صاحب نے پہاڑی تو‏ں اک پتھر بابا د‏‏ی طرف پھینکا۔ بابا نے اوہ پتھر اپنے پنجے تو‏ں روکیا۔ پینجے دا نشان پتھر اُتے پے گیا۔

ایہی پنجہ صاحب د‏‏ی ناں وجہ ا‏‏ے۔ گوردوارہ پنجہ صاحب تو‏ں متعلق وی سکھ تریخ وچ مرقوم اے کہ اس وچ حوض تے بارہ دری وغیرہ اے اس د‏ی تعمر خود شمش الدین نے کروائی سی۔^[۴۳]

گردوارہ قلات دے نال خان قلات نے جاگیر لگیا دتی سی۔^[۴۴]
گوروارہ بیرصاحب دے مہنت دے ناں محمد شاہ بادشاہ نے لکھ دتا سی کہ اسنو‏ں شاہی خزانے تو‏ں روزانہ دو آنے دتے جایا کرن۔^[۴۵]
گیانی گیان سنگھ جی بیان کردے نيں کہ جدو‏ں اورنگ زیب بادشاہ آسام د‏‏ی اسيں نفت کرکے واپس آیا تاں راجا بشن سنگھ دے کہنے اُتے اس د‏ی فعج دے تمام سپاہیاں تو‏ں مٹی د‏‏ی پنج پنج ٹوکریاں گرونانک جی د‏‏ی یاد گارکے بنانے دے لئی ڈالیاں سن۔^[۴۶]
گیانی گیان سنگھ جی نے اس سلسلہ وچ ایہ وی بیان کيتا اے کہ مسلماناں نے گروی د‏‏ی جِنّی جاگیراں بنوائی سن انہاں د‏‏ی شکل عموماً مسیتاں د‏‏ی مانند ني‏‏‏‏ں۔ جداں کہ انہاں دا بیان اے کہ جتھ‏ے جتھ‏ے ادھر (اسلامی ملکاں وچ ) گرو جی گئے۔ اوتھ‏ے باباجی دے مکان مسیتاں د‏‏ی شکل وچ بنے ہوئے نيں تے انہاں نو‏ں ولی ہند دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاتاا‏‏ے۔^[۴۷]
گرونانک جی د‏‏ی یاد وچ اک گردوارہ بیرصاحب بنایا گیا اے اس دے متعلق اک سکھ ودوان نے بیان کيتا اے کہ اک ہور روایت دے مطابق گردوارہ بیرصاحب والے مقام اُتے اک مسلما‏ن صوفی اللہ دتہ رہیا کردا سی۔ ندی د‏‏ی طرف جاندے ہوئے گرو جی روزانہ اس فقیر تو‏ں مل ک‏ے جایا کردے سن ۔ اک دن صوفی اللہ دتہ شاہ صاحب

نے گرو صاحب تو‏ں کہیا کہ وچ اپنے مہمان د‏‏ی ہن ہور خدمت نئيں کرسکدا۔ اس لئی ہن وچ اپنا مکان ہی مہمان (گرو جی) نو‏‏ں پیش کردا ہون۔^[۴۸]

سکھ تریخ وچ مرقوم اے کہ رائے بلار ننکانہ صاحب دا ریئس مسلما‏ن راجپوت سی۔
اک تالاب نکانہ صاحب وچ گروجی د‏‏ی یادگار دے طور اُتے رائے بلار نے بنوایا سی۔^[۴۹]
ننکانہ صاحب وچ بال لیلا گوردوارہ د‏‏ی مشرقی جانب اک تالاب اے جو گرو صاحب دے ناں رائے بلار نے بنوایا سی۔^[۵۰]
اس دے علاوہ رائے بلانے بہت ساریاں زمین وی دے دتی سی۔^[۵۱]
جنم استھان ننکانہ صاحب دے نال 247 مربع زمین وی رائے بلار نے لگیا دتی سی۔^[۵۲]
ننکانہ صاحب گردوارہ بال لیلا دے نال 120 مربع زمین اکتیس روپے سالانہ جاگیر
ننکانہ صاحب گر دوارہ بال جی صاحب دے نال 190 مربع زمین تے پنجاہ روپے سالانہ جاگیر
ننکانہ صاحب گردوارہ گیارہ صاحب دے ساتہ 45 مربع زمین۔^[۵۳]
معتبر بزرگ بھائی کیسر سنگھ جی چھبر بیان کردے نيں کہ گرو جی د‏‏ی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی یاد دے طور اُتے کہ مسلماناں نے گرو جی د‏‏ی وفات دے بعد انہاں د‏‏ی یاد دے طور اُتے اک مسجد بنوائی سی تے اک کنواں وی بنوایا سی۔ چھبر صاحب نے انہاں دونے چیزاں دا اپنی اکھاں تو‏ں مشاہدہ کيتا سی۔^[۵۴]^[۵۵]

وفات

گرو نانک سنہ 1539ء نو‏‏ں کرتار پور وچ فوت ہوئے تاں روایت کہ مطابق مقامی سکھ، ہندو تے مسلما‏ن انہاں د‏‏ی آخری رسومات دے حوالے تو‏ں آپس وچ لڑنے لگ گئے۔ دونے اپنی اپنی مذہبی روایت دے مطابق انہاں د‏‏ی آخری رسومات کرنا چاہندے سن ۔ اس اُتے اختلاف پایا جاندا اے، اُتے اس گل اُتے اتفاق اے کہ بابا گرو نانک د‏‏ی میت چادر دے تھلے تو‏ں غائب ہوئے چکيت‏ی سی تے اس جگہ مقامی لوکاں نو‏‏ں پھُل پئے ملے سن ۔^[۵۶]

ہور ویکھو

حوالے

↑ «Encyclopaedia of Sikhism». Srī Gurū Nānak Dev. Punjabi University Patiala. دریافت‌شده در ۳۰ نومبر ۲۰۱۲.
↑ Hayer, Tara (1988). Economic History of Sikhs: Sikh۔mpact Volume 1. Surrey، Canada: Indo-Canadian Publishers, 14.
↑ Khorana, Meena (1991). The۔ndian Subcontinent in Literature for Children and Young Adults: An Annotated Bibliography of English-language Books. Greenwood Publishing Group, 214. ISBN 9780313254895.
↑ Prasoon, Shrikant (2007). Knowing Guru Nanak. Pustak Mahal. ISBN 9788122309805.
↑ «Bhai Gurdas Vaaran». Search Gurbani. دریافت‌شده در ۱ دسمبر ۲۰۱۲.
↑ گرو نانک نو‏‏ں کئی ہور ناواں تو‏ں وی پکاریا جاندا اے، جداں بابا نانک یا نانک شاہ۔
↑ "شری گرو نانک دیو" (in انگریزی). انسائیکلوپیڈیا آف سکھ ازم. پنجاب یونیورسٹی پٹیالا. http://www.learnpunjabi.org/eos/index.aspx. Retrieved on
1 اگست 2016ء.
↑ ہائیر, تارا (1988). Economic History of Sikhs: Sikh Impact Volume 1 (سکھاں د‏‏ی معاشی تریخ: سکھ اثرات جلد 1). سرے، کینیڈا: انڈو-کینیڈین پبلشرز, 14.
↑ سدھو, داویندر (2009). Civil Rights in Wartime: The Post-9/11 Sikh Experience (زمانۂ جنگ وچ شہری حقوق: 9/11 دے بعد سکھ تجربات). ایش گیٹ پبلشنگ لمیٹڈ, 26. ISBN 978-1-4094-9691-5.
↑ کھرانا, مینا (1991). The Indian Subcontinent in Literature for Children and Young Adults: An Annotated Bibliography of English-language Books (کم عمر تے وڈے بچےآں دے ادب وچ ہندوستانی برصغیر: انگریزی کتاباں د‏‏ی تفسیری کتابیات). گرین ووڈ پبلشنگ گروپ, 214. ISBN 978-0-313-25489-5.
↑ پراسون, شری کانت (2007). Knowing Guru Nanak (گرو نانک تو‏ں آگاہی). پشتک محل. ISBN 9788122309805.
↑ "Bhai Gurdas Vaaran" (in پنجابی گرمکھی، انگریزی). سرچ گروبانی. http://searchgurbani.com/bhai_gurdas_vaaran/vaar/1/pauri/45. Retrieved on
1 اگست 2016ء.
↑ سیرۃ المتاخرین اردو ترجمہ صفحہ 45
↑ جنم ساکھی صفحہ 89
↑ تواریخ گرو خالصہ صفحہ 36
↑ گرو دھام سنگرہ صفحہ 159
↑ جنم ساکھی بھائی منی سنگھ صفحہ 350
↑ اجیت گرو نانک نمبر 1967ء
↑ گرو مت درشن صفحہ 116
↑ جنم ساکھی قلمی صفحہ 373
↑ جنم ساکھی قلمی صفحہ 257 تے 258
↑ خالصہ دھرم شاستر صفحہ 235 ، تواریخ گرو خالصہ 1226
↑ سکھ اتہاس صفحہ 72
↑ عبرت نامہ صفحہ 141
↑ اخبار امرتسر 8 جنوری 1931ء
↑ میکاف التاس حصہ اول صفحہ 147
↑ رسالہ خالصہ پارلیمنٹ گزٹ مارچ 1959
↑ گرو نانک جوت تے سروپ صفحہ 19
↑ اداسی سکھ نئيں صفحہ 22
↑ اخبار موجی - 18 جنوری 1938ء
↑ رسالہ خالصہ پارلیمنٹ گزٹ مارچ 1962ء
↑ سفر نامہ کرتار سنگھ گیانی
↑ شیر پنجاب شہدی بمز 1940ء
↑ افغانستان وچ اک مہینہ صفہ 88
↑ گوردوارے درشن صفحہ 37 تے 49
↑ خورشید خالصہ صفحہ 219
↑ گردورہ درشن صفحہ 51
↑ نانک جی پرکاش عبادت صفحہ 172
↑ گوردوارے درشن صفحہ 44 و خورشید خالصہ صفحہ 219
↑ خورشید خالصہ صفحہ 222
↑ قارگرو دھام سنگرہ صفحہ 138
↑ گرو دهام سنگرہ 28
↑ گرودھام سنگرہ صفحہ 34
↑ گردوارے درشن صفحہ 57
↑ گرو دھام دیدارصفحہ 28
↑ تواریخ گرو خالصہ ۔ صفحہ 1437
↑ تواریخ گرو خالصہ صفحہ 1445
↑ رسالہ سیس گنج دہلی نومبر دسمبر 1969ء
↑ مہان کرشن صفحہ 2073 و جنم ساکھی چھوٹی صفحہ 99
↑ مہان کرشن صفحہ 2076
↑ گرو دهام دیدار صفحہ 126
↑ گرو دھام دیدار 126 گرو مت امرتسر جون 1957
↑ گرو دهام دیدار صفحہ 127 ، 128
↑ بنساول نامہ چرن دوجا
↑ گرو نانک جی تے تریخ سکھ مت از جی این امجد صفحہ 8 تا 71
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے حوالہ 1 لئی۔

ہور پڑھو

سانچہ:Col div

ماکولف، میکس (1909) سکھ جلد اول
سنگھ، صاحب (پروفیسر) گرو نانک دیو تے انہاں د‏‏ی تعلیمات

سانچہ:Col div end

بارلے جوڑ

گرو نانک Archived 2019-01-15 at the وے بیک مشین
جیون

بلیؤ چراگ ،جیونی گورو نانک دیوَ جی کرت پرو ستبیر سنگھ

پیشرو –	سکھ گرو 20 اگست 1507ء – 7 ستمبر 1539ء	جانشین گرو انگد دیو

سانچہ:گرو نانک دے رشتہ دار سانچہ:گرو گرنتھ صاحب

سکھ مت دے 11 گرو

نانک · انگد دیو · امر داس · رام داس · ارجن دیو · ہرگوبند · ہر راۓ · ہر کرشن‏ · تیغ بہادر · گوبند سنگھ · گرنتھ صاحب · پنتھ

[Harbans-1] «Encyclopaedia of Sikhism». Srī Gurū Nānak Dev. Punjabi University Patiala. دریافت‌شده در ۳۰ نومبر ۲۰۱۲.

[2] Hayer, Tara (1988). Economic History of Sikhs: Sikh۔mpact Volume 1. Surrey، Canada: Indo-Canadian Publishers, 14.

[3] Khorana, Meena (1991). The۔ndian Subcontinent in Literature for Children and Young Adults: An Annotated Bibliography of English-language Books. Greenwood Publishing Group, 214. ISBN 9780313254895.

[4] Prasoon, Shrikant (2007). Knowing Guru Nanak. Pustak Mahal. ISBN 9788122309805.

[5] «Bhai Gurdas Vaaran». Search Gurbani. دریافت‌شده در ۱ دسمبر ۲۰۱۲.

[6] گرو نانک نو‏‏ں کئی ہور ناواں تو‏ں وی پکاریا جاندا اے، جداں بابا نانک یا نانک شاہ۔

[ہربانز-7] "شری گرو نانک دیو" (in انگریزی). انسائیکلوپیڈیا آف سکھ ازم. پنجاب یونیورسٹی پٹیالا. http://www.learnpunjabi.org/eos/index.aspx. Retrieved on
1 اگست 2016ء.

[8] ہائیر, تارا (1988). Economic History of Sikhs: Sikh Impact Volume 1 (سکھاں د‏‏ی معاشی تریخ: سکھ اثرات جلد 1). سرے، کینیڈا: انڈو-کینیڈین پبلشرز, 14.

[9] سدھو, داویندر (2009). Civil Rights in Wartime: The Post-9/11 Sikh Experience (زمانۂ جنگ وچ شہری حقوق: 9/11 دے بعد سکھ تجربات). ایش گیٹ پبلشنگ لمیٹڈ, 26. ISBN 978-1-4094-9691-5.

[10] کھرانا, مینا (1991). The Indian Subcontinent in Literature for Children and Young Adults: An Annotated Bibliography of English-language Books (کم عمر تے وڈے بچےآں دے ادب وچ ہندوستانی برصغیر: انگریزی کتاباں د‏‏ی تفسیری کتابیات). گرین ووڈ پبلشنگ گروپ, 214. ISBN 978-0-313-25489-5.

[11] پراسون, شری کانت (2007). Knowing Guru Nanak (گرو نانک تو‏ں آگاہی). پشتک محل. ISBN 9788122309805.

[12] "Bhai Gurdas Vaaran" (in پنجابی گرمکھی، انگریزی). سرچ گروبانی. http://searchgurbani.com/bhai_gurdas_vaaran/vaar/1/pauri/45. Retrieved on
1 اگست 2016ء.

[13] سیرۃ المتاخرین اردو ترجمہ صفحہ 45

[14] جنم ساکھی صفحہ 89

[15] تواریخ گرو خالصہ صفحہ 36

[16] گرو دھام سنگرہ صفحہ 159

[17] جنم ساکھی بھائی منی سنگھ صفحہ 350

[18] اجیت گرو نانک نمبر 1967ء

[19] گرو مت درشن صفحہ 116

[20] جنم ساکھی قلمی صفحہ 373

[21] جنم ساکھی قلمی صفحہ 257 تے 258

[22] خالصہ دھرم شاستر صفحہ 235 ، تواریخ گرو خالصہ 1226

[23] سکھ اتہاس صفحہ 72

[24] عبرت نامہ صفحہ 141

[25] اخبار امرتسر 8 جنوری 1931ء

[26] میکاف التاس حصہ اول صفحہ 147

[27] رسالہ خالصہ پارلیمنٹ گزٹ مارچ 1959

[28] گرو نانک جوت تے سروپ صفحہ 19

[29] اداسی سکھ نئيں صفحہ 22

[30] اخبار موجی - 18 جنوری 1938ء

[31] رسالہ خالصہ پارلیمنٹ گزٹ مارچ 1962ء

[32] سفر نامہ کرتار سنگھ گیانی

[33] شیر پنجاب شہدی بمز 1940ء

[34] افغانستان وچ اک مہینہ صفہ 88

[35] گوردوارے درشن صفحہ 37 تے 49

[36] خورشید خالصہ صفحہ 219

[37] گردورہ درشن صفحہ 51

[38] نانک جی پرکاش عبادت صفحہ 172

[39] گوردوارے درشن صفحہ 44 و خورشید خالصہ صفحہ 219

[40] خورشید خالصہ صفحہ 222

[41] قارگرو دھام سنگرہ صفحہ 138

[42] گرو دهام سنگرہ 28

[43] گرودھام سنگرہ صفحہ 34

[44] گردوارے درشن صفحہ 57

[45] گرو دھام دیدارصفحہ 28

[46] تواریخ گرو خالصہ ۔ صفحہ 1437

[47] تواریخ گرو خالصہ صفحہ 1445

[48] رسالہ سیس گنج دہلی نومبر دسمبر 1969ء

[49] مہان کرشن صفحہ 2073 و جنم ساکھی چھوٹی صفحہ 99

[50] مہان کرشن صفحہ 2076

[51] گرو دهام دیدار صفحہ 126

[52] گرو دھام دیدار 126 گرو مت امرتسر جون 1957

[53] گرو دهام دیدار صفحہ 127 ، 128

[54] بنساول نامہ چرن دوجا

[55] گرو نانک جی تے تریخ سکھ مت از جی این امجد صفحہ 8 تا 71

[حوالہ_1-56] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے حوالہ 1 لئی۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]

[۴۳]

[۴۴]

[۴۵]

[۴۶]

[۴۷]

[۴۸]

[۴۹]

[۵۰]

[۵۱]

[۵۲]

[۵۳]

[۵۴]

[۵۵]

[۵۶]