فاطمہ زہرا
فاطمہ بنت محمد (عربی: فاطمة) | |
---|---|
کنیت | |
القاب | |
خصوصیت | محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کی بیٹی |
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی حیات چ | 5 قبل ہجرت – 11 ہجری
|
محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم | 90 دن 11 ہجری |
پیدائش | ، 27جمعہ 604— 20 جمادی الثانی 5 ہجری[۱][۵] |
مقام پیدائش | مکہ، حجازی[۱] |
قومیت | حجازی عرب |
والد | محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم [۱] |
والدہ | خدیجہ بنت خویلد [۱] |
بھائی | طیب بن محمد , ابراهیم بن محمد اور قاسم بن محمد |
بہنیں | زینب بنت محمد، ام کلثوم بنت محمد اور رقیہ بنت محمد |
شوہر | علی ابن ابی طالب |
اولاد | بیٹے
بیٹیاں |
وفات | جمعرات، 28 اگست 632— 3 جمادی الثانی 11ہجری [عمر 28 سال 11 مہینے 12 دن] |
مقام پیدائش | نامعلوم لیکن مدینہ، حجاز چ |
دین | اسلام |
زندگی | |
---|---|
فہرست القابات فاطمۃ الزھراء · اختلاف مالی فاطمه تے عباس با خلافت · واقعہ در و دیوار · خطبه فدکیہ · وفات فاطمہ | |
در قرآن | |
سورہ دہر · سورہ کوثر · آیت تطہیر · آیت مباہلہ · آیت نور | |
تھاں | |
مکہ چ: محلہ بنی ہاشم · شعب ابی طالب · مدینہ چ: جنت البقیع · بیتالاحزان · درخت کنار · سقیفہ · مسجد نبوی · شمال حجاز چ : فدک | |
افراد | |
خانواده | محمد · خدیجہ · علی |
فرزندان | حسن · حسین · زینب · ام کلثوم · محسن |
همراهان | فضہ نوبیہ · ام ایمن · اسماء · سلمان |
دیگران | قنفذ · مغیره · عمر · ابوبکر |
مرتبط | |
تسبیحات فاطمہ · مصحف فاطمہ · لوح فاطمہ · واقعہ مباہلہ · ایام فاطمیہ | |
حضرت فاطمہ بنت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جنہاں دا معروف نام فاطمۃ الزھراء اے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے خدیجہ بنت خویلد رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی بیٹی سن۔تمام مسلماناں دے نزدیک آپ اک برگزیدہ ہستی نیں۔[۶]۔ آپ دی ولادت 20 جمادی الثانی بروز جمعہ بعثت دے پنچویں سال چ مکہ چ ہوئی۔ آپ دی شادی حضرت علی ابن ابی طالب رضی ﷲ تعالیٰ عنہ نال ہوئی جنہاں توں آپ دے دو بیٹے حسن رضی ﷲ تعالیٰ عنہ تے حسین رضی ﷲ تعالیٰ عنہ تے دو بیٹیاں زینب رضی ﷲ تعالیٰ عنہ تے ام کلثوم رضی ﷲ تعالیٰ عنہا پیدا ہوئیاں۔ آپ دی وفات اپنے والد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے کچھ مہینے بعد 632ء چ ہوئی۔ آپ دے کثیر القابات مشہور نیں۔
ولادت تے خاندان
سودھوفاطمۃ الزہرا دی تاریخ پیدائش دے بارے چ اختلافات موجود نیں۔ مختلف روایات انہاں دی ولادت نوں 608ء توں لے کے 615ء تک دسدیاں نیں۔[۷]۔ زیادہ مستند روایات ایہ نیں کہ آپ 20 جمادی الثانی بعثت دے پنچویں سال 615ء نوں بروز جمعہ صبح صادق دے وقت مکہ چ پیدا ہوئیاں۔[۸]۔ طبری نے بھی بعثت دا پنچواں سال لکھیا اے[۹][۱۰]
اک روایت دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اکثر خاتونِ جنت نوں سونگھ کے فرماتے کہ اس توں بہشت ھی خوشبو آندی اے کیونکہ ایہ اس میوۂ جنت توں پیدا ہوئی اے جو جبرائیل نے مینوں شبِ معراج کھلایا سی۔[۱۱][۱۲][۱۳]۔
اس بارے وچ وی اختلافات موجود نيں کہ آپ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی اکلوندی بیٹی سن یا نئيں۔ اس بارے وچ تن قسم دی روایات نيں۔ اک قسم اوہ اے جس وچ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ انہاں دی تے بہناں سن جنہاں دے ناں زینب، رقیہ تے ام کلثوم سی ۔ دوسری قسم دی روایات دے مطابق ایہ باقی بہناں خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی پہلی شادی توں سن جو خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال شادی دے بعد انہاں دی بیٹیاں بنیاں۔ تیسری قسم دی روایات دے مطابق ایہ خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی بہن ہالہ دی بیٹیاں سن جو اپنے والدین (ابوالہند تے ہالہ) دے اختلافات دے بعد خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی زیرِ کفالت آئیاں تے بعد وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹیاں بن گئياں۔[۱۴] ۔ لیکن قرآن وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹیاں دے لئی جمع دا صیغہ آیا اے۔ آپ نے اپنی بہناں دے ناں اُتے بعد وچ اپنی بیٹیاں دے ناں وی ام کلثوم تے زینب رکھے۔
آپ دی تربیت خاندانِ رسالت وچ ہوئی جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا ، فاطمہ بنت اسد، ام سلمیٰ، ام الفضل (رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا عباوہدی زوجہ)، ام ہانی (حضرت ابوطالب دی ہمشیرہ)، اسما بنت عمیس (زوجہ جعفرطیار)، صفیہ بنت حمزہ وغیرہ نے مختلف اوقات وچ کيتی۔[۱۵] خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دے انتقال دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں دی تربیت و پرورش دے لئی فاطمہ بنت اسد دا انتخاب کیتا۔ جدوں انہاں دا وی انتقال ہو گیا تاں اس وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ام سلمیٰ نوں انہاں دی تربیت دی ذمہ داری دی[۱۶]
القاب تے کنیت
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: فہرست القابات فاطمۃ الزھراء
آپ دے مشہور القاب وچ زھرا تے سیدۃ النساء العالمین (تمام جہاناں دی عورتاں دی سردار) تے بتول نيں۔ مشہور کنیت ام الائمہ، ام السبطین تے ام الحسنین نيں۔ آپ دا مشہور ترین لقب سیدۃ النساء العالمین اک مشہور حدیث دی وجہ توں پيا جس وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے انہاں نوں دسیا کہ اوہ دنیا تے آخرت وچ عورتاں دی سیدہ ( سردار) نيں۔ [۱۷]۔ اس دے علاوہ خاتونِ جنت، الطاہرہ، الزکیہ، المرضیہ، السیدہ، العذراء وغیرہ وی القاب دے طور اُتے ملدے نيں۔ [۱۸]
حالاتِ زندگی
سودھوبچپن
سودھوحضرت فاطمہ الزھرا رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی ابتدائی تربیت خود رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تے حضرت خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے کيتی۔ اس دے علاوہ انہاں دی تربیت وچ اولین مسلمان خواتین شامل رہیاں۔ بچپن وچ ہی انہاں دی والدہ حضرت خدیجہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دا انتقال ہو گیا۔ انہاں نے اسلام دا ابتدائی زمانہ دیکھیا تے اوہ تمام تنگی برداشت دی جو رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ابتدائی زمانہ وچ قریش دے ہتھوں برداشت کيتی۔ اک روایت دے مطابق اک دفعہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم کعبہ وچ حالتِ سجدہ وچ سن جدوں ابوجہل تے اس دے ساتھیاں نے انہاں اُتے اونٹھ دی اوجھڑی ڈال دی۔ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں خبر ملی تاں آپ نے آ کے انہاں دی کمر پانی توں دھوئی حالانکہ آپ اس وقت کم سن سن۔ اس وقت آپ روندی سن تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں نوں کہندے جاندے سن کہ اے جانِ پدر رو نئيں اللہ تیرے باپ دی مدد کريں گا۔[۱۹]
ان دے بچپن ہی وچ ہجرتِ مدینہ دا واقعہ ہويا۔ ربیع الاول وچ 10 بعثت نوں ہجرت ہوئی۔ مدینہ پہنچ کے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے زید بن حارثہ تے ابو رافع نوں 500 درھم تے اونٹھ دے کے مکہ توں حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا، حضرت فاطمہ بنت اسد، حضرت سودہ تے حضرت عائشہ نوں بلوایا چنانچہ اوہ کچھ دن بعد مدینہ پہنچ گئياں۔[۲۰] بعض ہور روایات دے مطابق انہاں نوں حضرت علی علیہ السلام بعد وچ لے کے آئے۔[۲۱] 2 ہجری تک آپ حضرت فاطمہ بنت اسد دی زیرِ تربیت رہیاں۔ 2ھ وچ رسول اللہ نے حضرت ام سلمیٰ توں عقد کیہ تاں حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں انہاں دی تربیت وچ دے دتا۔[۲۰]
حضرت ام سلمیٰ نے فرمایا کہ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں میرے سپرد کیتا گیا۔ ميں نے انہاں نوں ادب سکھانا چاہیا مگر خدا دی قسم فاطمہ تاں میرے توں زیادہ مؤدب سن تے تمام گلاں میرے توں بہتر جاندی سن۔[۲۲] رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں توں بہت محبت کردے سن ۔عمران بن حصین دی روایت اے کہ اک دفعہ وچ رسول اللہ دے نال بیٹھا سی کہ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا جو حالے کم سن سن تشریف لائاں۔ بھکھ دی شدت توں انہاں دا رنگ متغیر ہو رہیا تھا۔آنحضرت نے دیکھیا تاں کہیا کہ بیٹی ادھر آؤ۔ جدوں آپ قریب آئیاں تاں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے دعا فرمائی کہ اے بھُکھیاں نوں سیر کرنے والے پروردگار، اے پستی نوں بلندی عطا کرنے والے، فاطمہ دے بھکھ دی شدت نوں ختم فرما دے۔ اس دعا دے بعد حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دے چہرے دی زردی مبدل بسرخی ہو گئی، چہرے اُتے خون دوڑنے لگیا تے آپ ہشاش بشاش نظر آنے لگاں۔خود حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دا بیان اے کہ اس دے بعد مینوں فیر کدی بھکھ دی شدت نے پریشان نئيں کیتا۔ [۱۰][۲۳]
شادی
سودھوحضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نال شادی کيتی خواہش کئی لوکاں نے دی جنہاں وچوں کچھ اُتے رسول اللہ نے غضب ناک ہو کے منہ پھیر لیا۔[۲۴]۔ طبقات ابن سعد وغیرہ دے مطابق حضرت ابوبکر رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے تے بعد وچ حضرت عمر رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے اپنے لئی خواستگاری دی تاں دوناں نوں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے ایہ کہہ کے انکار کر دتا کہ مینوں اس سلسلے وچ وحیِ الٰہی دا انتظار اے۔ کچھ عرصہ بعد حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے اسی خواہش دا اظہار کیہ تاں رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے قبول کر ليا تے کہیا 'مرحباً و اھلاً۔[۲۵]۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]۔[۲۱]۔ بعض روایات دے مطابق رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا توں فرمایا کہ اے علی خدا دا حکم اے کہ وچ فاطمہ دی شادی تساں توں کر دواں۔ کیتا توانوں منظور اے۔ انہاں نے کہیا ہاں چنانچہ شادی ہو گئی۔[۲۹] ایہی روایت صحاح وچ عبداللہ ابن مسعود، انس بن مالک تے حضرت ام سلمیٰ نے دی اے۔ اک ہور روایت وچ حضرت عبداللہ بن مسعود توں مروی اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: اللہ نے مینوں حکم فرمایا اے کہ وچ فاطمہ دا نکاح علی توں کرداں۔[۳۰]۔[۳۱]
حضرت علی و فاطمہ دی شادی یکم ذی الحجہ 2ھ نوں ہوئی۔[۲۰] کچھ تے روایات دے مطابق امام محمد باقر و امام جعفر صادق توں مروی اے کہ نکاح رمضان وچ تے رخصتی اسی سال ذی الحجہ وچ ہوئی۔[۱۰]۔ ۔شادی دے اخراجات دے لئی حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے اپنی زرہ 500 درھم وچ بیچ دی۔[۳۲] ایہ رقم حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے رسول اللہ دے حوالے کے دتی جو حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دا مہر قرار پایا۔ جدوں کہ بعض ہور روایات وچ مہر 480 درھم سی ۔[۳۳]
جہیز
سودھوجہیز دے لئی رسول اللہ نے حضرت مقداد ابن اسود نوں رقم دے کے اشیاء خریدنے دے لئی بھیجیا تے حضرت سلمان فارسی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا تے حضرت بلال رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں مدد دے لئی نال بھیجیا۔[۱۰] انہاں نے چیزاں لیا کے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سامنے رکھن۔ اس وقت حضرت اسماء بنت عمیس وی موجود سن۔ مختلف روایات وچ جہیز دی فہرست وچ اک قمیص، اک مقنع (یا خمار یعنی سر ڈھانکنے دے لئی کپڑا)، اک سیاہ کمبل، کھجور دے پتےآں توں بنیا ہویا اک بستر، موٹے ٹاٹ دے دو فرش، چار چھوٹے تکیتے، ہتھ دی چکی، کپئے دھونے دے لئی تانبے دا اک برتن، چمڑے دی مشک، پانی پینے دے لئی لکڑی دا اک برتن(بادیہ)، کھجور دے پتےآں دا اک برتن جس اُتے مٹی پھیر دیندے نيں، دو مٹی دے آبخورے، مٹی دی صراحی، زمین اُتے بچھانے دا اک چمڑا، اک سفید چادر تے اک لُٹیا شامل سن ۔ ایہ مختصر جہیز دیکھ کے رسول اللہ دی اکھاں وچ آنسو آ گئے تے انہاں نے دعا کيتی کہ اے اللہ انہاں اُتے برکت نازل فرما جنہاں دے اچھے توں اچھے برتن مٹی دے نيں۔[۳۴]۔[۳۵]۔[۳۶] ایہ جہیز اسی رقم توں خریدتا گیا سی جو حضرت علی نے اپنی زرہ بیچ کر حاصل کيتی سی۔[۳۵]۔[۳۷]۔[۳۸]۔[۳۹]
رخصتی
سودھونکاح دے کچھ ماہ بعد یکم ذی الحجہ نوں آپ دی رخصتی ہوئی۔ رخصتی دے جلوس وچ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا اشہب نامی ناقہ اُتے سوار ہوئیاں جس دے ساربان حضرت سلمان فارسی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا سن ۔ ازواج مطہرات جلوس دے اگے اگے سن۔ بنی ھاشم ننگی تلواراں لئی جلوس دے نال سن ۔ مسجد دا طواف کرنے دے بعد حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دے گھر وچ اتارا گیا۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے پانی منگوایا اس اُتے دعاواں دم کيتیاں تے علی و فاطمہ دے سر بازؤاں تے سینے اُتے چھڑک کر دعا کيتی کہ اے اللہ انہاں نوں تے انہاں دی اولاد نوں شیطان الرجیم توں تیری پناہ وچ دیندا ہاں[۴۰]۔ ازواج مطہرات نے جلوس دے اگے رجز پڑھے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خاندان عبدالمطلب تے مہاجرین و انصار شماریاتی نوں کہیا کہ رجز پڑھیاں خدا دی حمد و تکبیر کدرے تے کوئی ایسی گل نہ کدرے تے کرن جس توں خدا ناراض ہُندا ہوئے۔ بالترتیب ام سلمیٰ، عائشہ تے حفصہ نے رجز پڑھے۔ ازواج مطہرات نے جو رجز پڑھے تھلے درج نيں:
حضرت ام سلمیٰ دا رجز |
اے پڑوسنو چلو اللہ دی مدد تواڈے نال اے تے ہر حال وچ اس دا شکر ادا کرو۔ تے جنہاں پریشانیاں تے مصیبتاں نوں دور کرکے اللہ نے احسان فرمایا اے اسنوں یاد کرو۔ آسماناں دے پروردگار نے سانوں کفر دی تاریکیوں توں کڈیا تے ہر طرح دا عیش و آرام دتا۔ اے پڑوسنو۔ چلو سیدۂ زنانِ عالم دے نال جنہاں اُتے انہاں دی پھوپھیاں تے خالائاں نثار ہون۔ اے عالی مرتبت پیغمبر دی بیٹی جسنوں اللہ نے وحی تے رسالت دے ذریعے توں تمام لوکاں اُتے فضیلت دی |
حضرت عائشہ دا رجز | اے عورتو چادر اوڑھ لو تے یاد رکھو کہ ایہ چیز مجمع وچ اچھی سمجھی جاندی اے۔
یاد رکھو اس پروردگار نوں جس نے اپنے دوسرے شکر گذار بندےآں دے نال سانوں وی اپنے دینِ حق دے لئی مخصوص فرمایا۔ اللہ دی حمد اس دے فضل و کرم اُتے تے شکر اے اس دا جو عزت و قدرت والا اے۔ فاطمہ زھرا نوں نال لے دے چلو کہ اللہ نے انہاں دے ذکر نوں بلند کیتا اے تے انہاں دے لئی اک ایداں پاک و پاکیزہ مرد نوں مخصوص کیتا اے جو انہاں ہی دے خاندان توں اے |
حضرت حفصہ دا رجز | اے فاطمہ تساں عالم انسانیت دی تمام عورتاں توں بہتر ہوئے۔ تواڈا چہرہ چاند دی مثل اے۔
توانوں اللہ نے تمام دنیا اُتے فضیلت دتی اے۔ اس شخص دی فضیلت دے نال جس دا فضل و شرف سورہ زمر دی آیتاں وچ مذکور اے۔ اللہ نے تواڈی تزویج اک صاحب فضائل و مناقب نوجوان توں دی اے یعنی علی توں جو تمام لوکاں توں بہتر اے۔ پس اے میری پروسنو۔ فاطمہ نوں لے کے چلو کیونکہ ایہ اک وڈی شان والے باپ دی عزت مآب بیٹی اے |
شادی دے بعد
سودھوآپ دی شادی دے بعد زنانِ قریش انہاں نوں طعنے دیندی سن کہ انہاں دی شادی اک فقیر (غریب) توں کردتی گئی اے۔ جس اُتے انہاں نے رسالت مآب توں شکایت کیتی تاں اس اُتے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دا ہتھ پھڑیا
تے تسلی دتی کہ اے فاطمہ ایسا نئيں اے بلکہ ميں نے تیری شادی اک ایداں شخص توں دی اے جو اسلام وچ سب توں اول، علم وچ سب توں اکمل تے حلم وچ سب توں افضل اے۔ کیتا توانوں نئيں معلوم کہ علی میرا بھائی اے دنیا تے آخرت وچ ؟۔ ایہ سن کر حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا ہنسنے لگاں تے عرض کیتا کہ یا رسول اللہ وچ اس اُتے راضی تے خوش ہون۔[۳۷]۔[۴۳]
شادی دے بعد آپ دی زندگی طبقۂ نسواں دے لئی اک مثال اے۔[۴۴] آپ گھر دا تمام کم خود کردیاں سن مگر کدی حرفِ شکایت بولی اُتے نئيں آیا نہ ہی کوئی مددگار یا کنيز دا تقاضا کیتا۔ 7ھ وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک کنيز عنایت دی جو حضرت فضہ دے ناں توں مشہور نيں۔ انہاں دے نال حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے باریاں مقرر دی سن یعنی اک دن اوہ کم کردیاں سن تے اک دن حضرت فضہ کم کردیاں سن۔ [۴۴]۔[۴۵][۴۶]
اک دفعہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم انہاں دے گھر تشریف لیائے تے دیکھیا کہ آپ بچے نوں گود وچ لئی چکی پیس رہی نيں۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اک کم فضہ دے حوالے کے دو۔ آپ نے جواب دتا کہ بابا جان اج فضہ دی باری دا دن نئيں اے۔[۳۷]
آپ دے حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا توں وی مثالی تعلقات سن ۔ کدی انہاں توں کسی چیز دا تقاضا نئيں کیتا۔ اک دفعہ حضرت فاطمہ بیمار پڑاں تاں حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے پُچھیا کہ کچھ کھانے نوں دل چاہندا ہو تاں دسو۔ آپ نے کہیا کہ میرے پدر بزرگوار نے تاکید دی اے کہ وچ آپ توں کسی چیز دا سوال نہ کراں، ممکن اے کہ آپ اسنوں پورا نہ کرسکن تے آپ نوں رنج ہو۔اس لئی وچ کچھ نئيں کہندی۔ حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے جدوں قسم دتی تاں انار دا ذکر کیتا۔ [۴۷]
آپ نے کئی جنگاں دیکھو جنہاں وچ حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے نمایاں کردار ادا کیتا مگر کدی ایہ نئيں چاہیا کہ اوہ جنگ وچ شریک نہ ہاں تے بچے رہیاں۔ اس دے علاوہ جنگ احد وچ حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے سولہ زخم کھائے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا چہرہ مبارک وی زخمی ہويا مگر آپ نے کسی خوف و ہراس دا مظاہرہ نئيں کیتا تے مرہم پٹی، علاج تے تلواراں دی صفائی دے فرائض سرانجام دیے۔[۴۸]
اولاد
سودھواللہ نے آپ نوں دو بیٹےآں تے دو بیٹیاں توں نوازیا۔ دو بیٹے حضرت حسن بن علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا تے حضرت حسین بن علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا تے بیٹیاں زینب بنت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا و ام کلثوم بنت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا سن۔ انہاں دے دونے بیٹےآں نوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنا بیٹا کہندے سن تے بہت پیار کردے سن ۔ تے فرمایا سی کہ حسن تے حسین جنت دے جواناں دے سردار نيں۔ انہاں دے ناں وی رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے خود رکھے سن ۔
واقعہ مباہلہ
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: فاطمہ زہرا
:مباہلہ
مباہلہ اک مشہور واقعہ اے تے انہاں چند واقعات وچوں اک اے جس وچ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں جنگ دے علاوہ گھر توں نکلنا پيا۔ نجران دے مسیحی جدوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال ملن آئے تے بحث کيتی کہ حضرت عیسیٰ علیہ السلام اللہ دے بیٹے نيں تے کسی طرح نہ منے تاں اللہ نے قرآن وچ درج ذیل آیت نازل کی:
اے پیغمبر! علم دے آجانے دے بعد جو لوک تساں توں کٹ حجتی کرن انہاں توں کہہ دیجئے کہ آؤ اسيں لوک اپنے اپنے فرزند، اپنی اپنی عورتاں تے اپنے اپنے نفساں نوں بلائاں تے فیر خدا دی بارگاہ وچ دعا کرن تے جھوٹھیاں اُتے خدا دی لعنت قرار دتیاں سورۃ آل عمران آیۃ 61
اس دے بعد مباہلہ دا فیصلہ ہويا کہ عیسائی اپنے برگزیدہ لوکاں نوں لائاں گے تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم آیۂ مباہلہ اُتے عمل کرن گے تے اسی طریقہ توں فیصلہ ہوئے گا۔ اگلی صبح رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اپنے نال حضرت حسن رضی ﷲ تعالیٰ عنہا تے حضرت حسین رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں چادر وچ لپیٹے ہوئے حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا تے حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نوں لئی ہوئے آئے۔ انہاں لوکاں نوں دیکھدے ہی عیسائی مغلوب ہو گئے تے انہاں دے سردار نے کہیا کہ وچ ایداں چہرے دیکھ رہیا ہاں کہ جے خدا توں بد دعا کرن تاں روئے زمین اُتے اک وی عیسائی سلامت نہ رہ جائے گا۔[۴۹]۔[۵۰]۔[۵۱]۔[۵۲]
- حضرت عائشہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا توں روایت اے کہ:
” | مرض الموت وچ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فاطمہ نوں نزدیک بلا کے انہاں دے کان وچ کچھ کہیا جس اُتے اوہ رونے لگاں۔اس دے بعد آپ نے فیر سرگوشی دی تاں آپ مسکرانے لگاں۔ حضرت عائشہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا فرماندیاں نيں کہ ميں نے سبب پُچھیا تاں انہاں نے دسیا کہ پہلے میرے بابا نے اپنی موت دی خبر دتی تاں وچ رونے لگی۔ اس دے بعد انہاں نے دسیا کہ سب توں پہلے وچ انہاں توں جاملاں گی تاں وچ مسکرانے لگی۔[۵۳]۔[۵۴]۔[۳۴]۔ | “ |
آپ دے والد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات اک عظیم سانحہ سی ۔ اس نے حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دی زندگی تبدیل کر دتی۔ آپ شب و روز گرایہ کیہ کردی سی۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی میراث وچوں وی انہاں نوں بوجوہ کچھ نہ مل سکیا جس توں مالی پریشانیاں وی ہوئیاں۔ مسئلہ فدک و خلافت وی پیش آیا۔ اہلِ مدینہ انہاں دے رونے توں تنگ آئے تاں حضرت علی رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے انہاں دے لئی مدینہ توں کچھ فاصلے اُتے بندوبست کیتا تاکہ اوہ اوتھے گریہ و زاری کیتا کرن۔ اس جگہ دا ناں بیت الحزن مشہور ہو گیا۔ اپنے والد دی وفات دے بعد آپ نے مرثیہ کہیا جس دا اک شعر دا ترجمہ اے کہ 'اے ابا جان آپ دے بعد مجھ اُتے ایسی مصیبتاں پڑاں کہ جے اوہ دناں اُتے پڑتاں تاں اوہ تاریک راتاں وچ تبدیل ہو جاندے'۔[۵۸]۔[۵۹]۔ اس دوران مسئلہ فدک وی پیش آیا جس دا تذکرہ بعد وچ آئے گا۔
وفات
سودھورسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے کچھ ماہ بعد آپ دی وفات ہوئی۔ اوہدی تریخ 3 جمادی الثانی 11ھ اے۔ آپ دی وفات دی وجوہات وچ تاریخی اختلافات نيں جنہاں دا تذکرہ وکھ توں کیتا جائے گا۔ آپ جنت البقیع وچ مدفون نيں جتھے اُتے اک روضہ وی بنیا ہویا سی جسنوں سعودی حکومت نے 8 شوال 1344ھ نوں ڈھا دتا۔[۵۱]
احادیث چ فضائل
سودھوویکی اقتباس وچ فاطمۃ الزھراء توں متعلق اقتباست موجود نيں۔ |
- حضرت حذیفہ بیان کردے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ اک فرشتہ جو اس رات توں پہلے کدی زمین اُتے نہ اُتریا سی اس نے اپنے پروردگار توں اجازت منگی کہ مینوں سلام کرنے حاضر ہو تے ایہ خوشخبری دے کہ فاطمہ اہلِ جنت دی تمام عورتاں دی سردار اے تے حسن و حسین جنت دے تمام جواناں دے سردار نيں۔[۶۰]۔[۶۱]۔[۶۲]۔[۶۳]۔[۶۴]
- حضرت مسور بن مخرمہ توں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: فاطمہ میری جان دا حصہ اے پس جس نے اسنوں ناراض کیتا اس نے مینوں ناراض کیتا۔ [۶۵]۔[۶۶]۔[۶۷]۔[۶۸]۔[۶۹]
- حضرت عبداللہ بن زبیر بیان فرماندے نيں کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: بے شک فاطمہ میری جان دا حصہ اے۔ اسنوں تکلیف دینے والی چیز مینوں تکلیف دیندی اے تے اسنوں مشقت وچ ڈالنے والا مینوں مشقت وچ ڈالتا اے۔[۷۰]۔[۷۱]۔[۷۲]۔[۷۳]
- حضرت ابو حنظلہ توں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا: بے شک فاطمہ میری جان دا حصہ اے۔ جس نے اسنوں ستایا اس نے مینوں ستایا۔[۷۴]۔[۷۵]۔[۷۶]۔[۷۷]
- رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے آزاد کردہ غلام حضرت ثوبان نے فرمایا کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم جدوں سفر دا ارادہ کردے تاں اپنے اہل و عیال وچوں سب دے بعد جس توں گفتگو فرما کر سفر اُتے روانہ ہُندے اوہ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا ہُندیاں تے سفر توں واپسی اُتے سب توں پہلے جس دے پاس تشریف لاندے اوہ وی حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا ہُندیاں۔[۷۸]۔[۷۹]۔[۸۰]
- اک ہور مشہور حدیث (جو حدیث کساء دے ناں توں معروف اے ) دے مطابق رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اک یمنی چادر دے تھلے حضرت فاطمہ، حضرت علی و حسن و حسین نوں اکٹھا کیتا تے فرمایا کہ بے شک اللہ چاہندا اے کہ اے میرے اہل بیت تیرے توں رجس نوں دور کرے تے ایداں پاک کرے جداں پاک کرنے دا حق اے [۸۱]۔[۸۲]۔[۸۳]۔[۸۴]۔[۸۵]
اختلافی امور
سودھومسئلہ فدک
سودھو تفصیلی لی لئی ویکھو: باغ فدک
فدک اک باغ سی جو جنگ خیبر دے وقت رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نوں ہبہ کیتا گیا تے اس دے لئی مسلماناں نے جنگ نئيں کيتی۔[۸۶] ۔ شرعی لحاظ توں اسنوں مال فئی وچ شامل کیتا جاندا اے یعنی ایسی جائیداد جس دے لئی مسلماناں نے اونٹھ تے گھوڑے نئيں دوڑائے تے جنگ نئيں کيتی۔[۸۷]۔[۸۸]
اہل سنت دے بعض تے اہل تشیع دے اکثر علماء اسنوں رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی جائیداد مندی اے [۸۹]۔[۹۰][۹۱][۹۲][۹۳][۹۴][۹۵] لیکن ابن تیمیہ نے اس توں انکار کیتا اے۔[۹۶]
صحیح مسلم وچ ابوسعدی الخدری تے عبداللہ ابن عباس توں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنی زندگی ہی وچ فدک حضرت فاطمہ نوں اس وقت ہبہ کر دتا جدوں سورہ حشر دی آیت 7 نازل ہوئی۔[۹۷] ہور تفاسیر وچ سورہ حشر دی آیت 7 دی ذیل وچ لکھیا اے کہ اس آیت دے نزول دے بعد رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فدک فاطمہ الزھراء نوں ہبہ کر دتا۔[۹۸]۔[۹۹]
شاہ عبدالعزیز نے فتاویٰ عزیزیہ وچ اس گل دا اقرار کردے ہوئے لکھیا اے کہ فاطمہ الزھراء نوں فدک توں محروم کرنا درست نئيں اے۔[۱۰۰] اُتے شاہ ولی اللہ تے ابن تیمیہ نے اس گل توں انکار کیتا اے۔[۱۰۱]۔[۹۶]
صحیح البخاری وچ عائشہ بنت ابوبکر توں روایت اے کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد فدک دی ملکیت اُتے فاطمہ الزھراء تے ابوبکر وچ اختلافات پیدا ہوئے۔ فاطمہ زہرا نے فدک اُتے اپنا حق ملکیت سمجھیا جدوں کہ ابوبکر نے فیصلہ دتا کہ چونکہ انبیاء دی وراثت نئيں ہُندی اس لئی فدک حکومت کیتی ملکیت وچ جائے گا۔ اس اُتے فاطمہ، ابوبکر توں ناراض ہو گئياں تے اپنی وفات تک انہاں توں کلام نئيں کیتا۔ ایتھے تک کہ انہاں دی وفات دے بعد رات نوں جنازہ پڑھایا گیا جس دے بارے وچ ابوبکر نوں خبر نہ کيتی گئی۔[۱۰۲]۔[۱۰۳]۔[۱۰۴]
اہل سنت دی کچھ روایات دے مطابق حضرت ابوبکر رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے بعد وچ حضرت فاطمہ رضی ﷲ تعالیٰ عنہا توں صلح کيتی کوشش جاری رکھی ایتھے تک کہ اوہ انہاں توں ناراض نہ رہیاں۔[۱۰۵]
اس سلسلے وچ اہل سنت تے اہل تشیع وچ اختلاف اے۔ اہل سنت دے مطابق حضرت ابوبکر رضی ﷲ تعالیٰ عنہا نے ایہ فیصلہ اک حدیث دی بنیاد اُتے دتا جس دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا کہ انبیاء دے وارث نئيں ہُندے تے جو کچھ اوہ چھڈدے نيں اوہ صدقہ ہُندا اے۔ جدوں کہ اہل تشیع دے مطابق ایہ حدیث حضرت ابوبکر رضی ﷲ تعالیٰ عنہا دے علاوہ کسی نے روایت نئيں کيتی تے ایہ فیصلہ درست نئيں سی کیونکہ قرآن دی کچھ آیات وچ انبیاء دی وراثت دا ذکر اے۔ اہل سنت تے اہل تشیع وچ اک اختلاف ایہ وی اے کہ اہل سنت دے مطابق وفات تک فاطمہ ابوبکر توں ناراض نہ سن تے صلح ہو چکی تھی[۱۰۶] جدوں کہ اہل تشیع دے مطابق اوہ وفات تک ناراض سن تے انہاں نے وصیت کيتی سی کہ اوہ انہاں دے جنازے وچ شریک نہ ہون۔[۱۰۷]
بیہقی[۱۰۵] دے مطابق صلح ہوئی لیکن امام بخاری تے ابن ابی قیتبہ دے مطابق صلح نہ ہوئی تے فاطمہ نے تا زندگی ابوبکر و عمر توں کلام نہ کیتا۔ جدوں کہ ابن ابی قیتبہ دے مطابق صلح کيتی کوششاں دے دوران فاطمہ نے انہاں دونے توں مخاطب ہو کے کہیا کہ وچ تازندگی نماز دے بعد تساں دونے اُتے بددعا کردی رہاں گی۔ [۱۰۸]۔[۱۰۹]
تفصیلی لی لئی ویکھو: مصحف فاطمہ
مصحف فاطمہؑ اس الہامی مجموعے نوں کہیا جاندا اے جس دے مطالب فرشتے دے ذریعے حضرت فاطمہ زہراؑ دے لئی بیان ہوئے تے حضرت علی نے انہاں نوں تحریری صورت وچ محفوظ کیتا۔ قیامت دے دن بہشت وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دا مقام تے مستقبل وچ پیش آنے والے واقعات ورگے موضوعات اس کتاب دا حصہ نيں۔ ایہ کتاب اَگڑ پِچھڑ شیعہ ائمہ دی طرف منتقل ہُندی رہی تے اس وقت ایہ کتاب امام زمانہ(عج) دے دست مبارک وچ موجود اے۔
احادیث دے مطابق رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی رحلت دے بعد فرشتہ حضرت فاطمہ زہراؑ اُتے کچھ مطالب لے کے نازل ہُندا سی ۔ [۱۱۰] بعض روایات نے اس فرشتے نوں رسول اللہ (خدا دا بھیجیا ہويا)[۱۱۱] جدوں کہ بعض دوسری روایات وچ اسنوں "جبرئیل" قرار دتا اے۔ [۱۱۲] علامہ مجلسی انہاں دو قسم دیاں روایات نوں جمع کردے ہوئے کہندے نيں کہ ایہ دونے ناں اک ہی فرد اُتے اطلاق ہُندے نيں کیوں کہ "رسول اللہ"(خدا دا بھیجیا ہويا) توں مراد اوہی "جبرئیل" اے [۱۱۳] نہ پیغمبر خداصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ۔ جس دی دلیل وی ایہ اے کہ قرآن وچ ملائکہ تے جبرئیل اُتے "رسول اللہ" دا اطلاق[۱۱۴] و سنت[۱۱۵] رائج تے مرسوم اے۔[۱۱۶]
مصحف فاطمہ نوں ذکر کرنے والی تمام روایتاں نز شیعہ علماء اس گل اُتے متفق نيں کہ اس کتاب نوں امام علی علیہ سلام نے اپنے دست مبارک نال تحریر فرمایا اے۔[۱۱۷]
وفات وچ اختلافات
سودھوآپ دی وفات دے بارے وچ مؤرخین تے نتیجتاً اہل تشیع، اہل سنت و اہل حدیث وچ شدید اختلافات نيں۔ اس لئی ایتھے انہی واقعات دا تذکرہ کیتا جائے گا جو مختلف تواریخ وچ لکھے ہوئے نيں۔
تواریخ وچ اے کہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی وفات دے بعد کچھ لوکاں نے بشمول حضرت علی دے بیعت نئيں کيتی۔ حضرت علی گوشہ نشین ہو گئے اس اُتے حضرت عمر اگ تے لکڑیاں لے آئے تے کہیا کہ گھر توں نکلو ورنہ اسيں اگ لگیا دین گے۔ حضرت فاطمہ نے کہیا کہ اس گھر وچ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے نواسنوں حسنین موجود نيں۔ انہاں نے کہیا کہ ہونے دتیاں[۱۱۸]۔[۱۱۹]۔[۱۲۰]۔[۱۲۱]۔[۱۲۲]۔[۱۲۳]
حضرت علی دے باہر نہ آنے اُتے گھر نوں اگ لگیا دتی گئی۔ حضرت فاطمہ دوڑ کر دروازہ دے قریب آئیاں تے کہیا کہ حالے تاں میرے باپ دا کفن میلا نہ ہويا۔ ایہ تساں کیتا کر رہے ہوئے۔ اس اُتے انہاں اُتے دروازہ گرا دتا اسی ضرب توں حضرت فاطمہ شہید ہوئیاں۔[۱۲۴]۔ کچھ روایات دے مطابق انہاں دے بطن وچ محسن شہید ہوئے۔ اک گروہ ایہ کہندا اے کہ محسن دا ذکر کسی معتبر تریخ وچ نئيں اس لئی اس گل نوں نہ مننا چائیے۔ لیکن کچھ کتاباں وچ ایہ ذکر موجود اے۔[۱۲۵]۔
لوک جدوں گھر وچ گھسے تاں حضرت فاطمہ نے کہیا کہ خدا دی قسم گھرسے نکل جاؤ ورنہ سر دے بال کھول داں گی تے خدا دی بارگاہ وچ سخت فریاد کراں گی۔[۱۲۶]۔
اس مکمل واقعہ دی روایت بشمول اگ لگانا تے دروازہ گرانے دے ابن قیتبہ، ابوالفداء، ابن عبدربہ وغیرہ نے وی دی اے۔[۱۲۷]۔[۱۲۸]۔[۱۲۹]۔[۱۳۰]۔
علامہ شبلی نعمانی نے انہاں واقعات دی صحت دی تصدیق کردے ہوئےلکھیا اے کہ روایت دے مطابق اس واقعہ توں انکار دی کوئی وجہ نئيں تے حضرت عمر دی تندی تے تیز مزاجی توں ایہ حرکت کچھ بعید نئيں۔ حقیقت ایہ اے کہ اس نازک وقت وچ حضرت عمر نے تیزی تے سرگرمی دے نال جو کاروائیاں کيتیاں انہاں وچ گو بعض بے اعتدالیاں پائی جاندیاں نيں لیکن یاد رکھنا چائیے کہ انہی بے اعتدالیاں نے اٹھدے ہوئے فتنےآں نوں دبا دتا۔بعض بنو ہاشم دی سازشاں جے قائم رہتاں تاں اسی وقت جماعت اسلامی دا شیرازہ بکھر جاندا تے اوہی خانہ جنگیاں برپا ہو جاتاں تاں اگے جا کے حضرت علی تے معاویہ بن ابی سفیان دے دور وچ پیدا ہوئیاں۔۔[۱۳۱]۔
شاہ عبدالعزیز نے لکھیا اے کہ ایہ قصہ افترا اے تے اوہدی کچھ اصل نئيں جے جلانے دی دھمکی دتی گئی سی تاں اس دا مقصد صرف ڈرانا سی کیونکہ ایداں لوک اس گھر وچ پناہ لئی ہوئے سن جو حضرت ابوبکر دی خلافت پرت پوٹ کرنے دے واسطے صلاح و مشورہ کردے سن ۔ ۔ ۔ ایہ فعل حضرت عمر توں مطابق فعل معصوم وقوع وچ آیا (کیونکہ رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی ترک نماز کرنے والےآں دے گھر نوں اگ توں پھونکنے دی دھمکی دتی تھی) اس لئی طعن کیوں ہوئے۔[۱۳۲]
3 جمادی الاخر 11ھ نوں انتقال ہويا تے صحیحین دے مطابق بوجہ حضرت فاطمہ دی وصیت دے انہاں نوں رات دے وقت دفنایا گیا۔[۵۳]۔[۱۳۳] جنازے وچ حضرت علی، حضرت حسن و حسین،حضرت عقیل ابن ابی طالب، حضرت سلمان فارسی، حضرت ابوذر غفاری، حضرت مقداد ابن اسود، حضرت عمار ابن یاسر تے حضرت بریدہ شریک سن ۔[۱۳۴]۔ ہور روایات وچ حضرت حذیفہ یمانی، حضرت عباس، حضرت فضل، حضرت عبد اللہ ابن مسعود دا ذکر اے۔ حضرت عبد اللہ ابن زبیر دا ذکر وی آندا اے۔[۱۳۵]۔ صحیح بخاری وچ درج اے کہ حضرت فاطمہ نے وصیت کيتی سی کہ ابوبکر و عمر انہاں دے جنازے وچ شریک نہ ہون۔[۱۳۶]۔ کچھ تے جگہ آندا اے کہ حضرت فاطمہ نے فرمایا کہ انہاں وچوں کوئی جنازے وچ نہ آئے جنہاں توں ميں ناراض ہون۔[۱۳۷]۔[۱۳۸]۔
اکثر تے مشہور روایات دے مطابق جنت البقیع وچ دفن کیتا گیا۔[۱۳۹]۔ چالیس ہور قبراں وی بنائی گئياں تاکہ اصل قبر دا پتہ نہ چل سکے۔[۱۴۰]۔ ) جدوں کہ کچھ روایات دے مطابق گھر وچ دفن ہوئیاں۔ جدوں عمر ابن عبدالعزیز نے مسجد نبوی دی توسیع دی تاں گھر مسجد وچ شامل ہو گیا۔[۳۷]
حوالے
سودھو- ↑ ۱.۰۰ ۱.۰۱ ۱.۰۲ ۱.۰۳ ۱.۰۴ ۱.۰۵ ۱.۰۶ ۱.۰۷ ۱.۰۸ ۱.۰۹ ۱.۱۰ ۱.۱۱ ۱.۱۲ ۱.۱۳ ۱.۱۴ Sharif al-Qarashi, Bāqir. The Life of Fatima az-Zahra (sa). Trans. Jāsim al-Rasheed. Qum, Iran: Ansariyan Publications, n.d. Print. Pgs. 37-41
- ↑ Al-Istee’ab, vol.2 Pg. 752
- ↑ Usd al-Ghabah, vol.5 Pg. 520
- ↑ «The Ka'aba, The House Of Allah | Story of the Holy Ka'aba | Books on Islam and Muslims». Al-Islam.org. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۸-۲۴.
- ↑ «The Story of Hazrat Fatima (sa), daughter of the Holy Prophet | Story of the Holy Ka'aba | Books on Islam and Muslims». Al-Islam.org. بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۳-۰۹-۲۵. دریافتشده در ۲۰۱۴-۰۸-۲۴.
- ↑ انسائکلوپیڈیا آف اسلام
- ↑ انسائکلوپیڈیا بریٹانیکا
- ↑ مودۃ القربیِ از سید علی ابن شہاب ہمدانی صفحہ 63
- ↑ دلائل الامامت از محمد بن جریر الطبری
- ↑ ۱۰.۰ ۱۰.۱ ۱۰.۲ ۱۰.۳ بحار الانوار از علامہ باقر مجلسی
- ↑ روضۃ الصفاء از محمد ابن خاوند شاہ
- ↑ وسیلۃ النجات از مولوی مبین الحنفی فرنگی محلی
- ↑ روضۃ الاحباب از جمال الدین محدث
- ↑ مرجاء الانس از علامہ معتمد بدخشانی
- ↑ مدارج النبوۃ
- ↑ سوانح فاطمۃ الزھرا از مضفر علی خان، الہ آباد، 1968ء
- ↑ «صحیح البخاری 4:56:819». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۰۸-۱۲-۰۵. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۷-۰۳.
- ↑ سیرت فاطمہ الزھراء از سلطان مرزا دہلوی
- ↑ سیرت النبی از علامہ شبلی نعمانی صفحہ 186
- ↑ ۲۰.۰ ۲۰.۱ ۲۰.۲ چودہ ستارے از علامہ ذیشان حیدر جوادی
- ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ ۲۱.۲ سیرت فاطمہ الزھرا از سلطان مرزا دہلوی
- ↑ دلائل الامامۃ از محمد ابن جریر الطبری
- ↑ الخرائج والجرائح از قطب الدین راوندی 573ھ
- ↑ کنز العمال جلد 7 صفحہ 113
- ↑ طبقات ابن سعد جلد 8 صفحہ 11 و 12
- ↑ البدایۃ والنہایۃ از ابن کثیر
- ↑ تریخ الخمیس از حسین دیار بکری جلد اول صفحہ 407 و 408
- ↑ اسد الغابہ از ابن اثیر الجزری طبع بیروت
- ↑ ریاض النظرۃ از محب الدین طبری جلد 2 صفحہ 184 طبع مصر
- ↑ المعجم الکبیر از طبرانی 10:156
- ↑ تذکرۃ الخواص از ابن جوزی (روایت از حضرت عبداللہ بن بریدہ)
- ↑ مناقب ابن شہر آشوب جلد 4 صفحہ 14
- ↑ الستیعاب از حافظ ابن عبدالبر
- ↑ ۳۴.۰ ۳۴.۱ مسند احمد بن حنبل
- ↑ ۳۵.۰ ۳۵.۱ المستدرک الحاکم
- ↑ سنن نسائی
- ↑ ۳۷.۰ ۳۷.۱ ۳۷.۲ ۳۷.۳ مناقب ابن شہر آشوب
- ↑ کتاب السنن لسعید بن منصور
- ↑ کشف الغمہ لعلی بن عیسیٰ اربیلی
- ↑ الصواعق المحرقہ از ابن حجر عسقلانی
- ↑ بحار الانوار از علامہ مجلسی
- ↑ اعیان الشیعہ جز الثانی صفحہ 501
- ↑ بحارالانوار صفحہ 172
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ سیدہ دی عظمت از مولانا کوثر نیازی صفحہ 5
- ↑ چودہ ستارے از ذیشان حیدر جوادی صفحہ 96
- ↑ نقوش عصمت از ذیشان حیدر جوادی صفحہ 168
- ↑ ریاحین الشریعہ از ذبیح اللہ محلاندی
- ↑ نقوش عصمت از ذیشان حیدر جوادی صفحہ 168
- ↑ تفسیر ابن کثیر صفحہ 438 تفسیر سورہ آل عمران
- ↑ سیرت ابن اسحاق (بیان تفسیر ابن کثیر وچ )
- ↑ ۵۱.۰ ۵۱.۱ نقوش عصمت از ذیشان حیدر جوادی
- ↑ تفسیر بیضاوی صفحہ 74
- ↑ ۵۳.۰ ۵۳.۱ صحیح البخاری
- ↑ صحیح مسلم
- ↑ تریخ طبری از علامہ ابی جعفر محمد بن جریر الطبری متوفی 310ھ
- ↑ تریخ بلاذری
- ↑ کشف الغمہ جلد 2 صفحہ 8
- ↑ نور الابصار صفحہ 46
- ↑ مدارج النبوۃ جلد 2 صفحہ 524
- ↑ ترمذی، الجامع الصحیح۔ 607۔5 رقم 3781
- ↑ مسند احمد بن حنبل۶ 391۔۔5
- ↑ المعجم الکبیر از طبرانی رقم 1005
- ↑ المستدرک۔ الحاکم رقم 4721،4722
- ↑ صحیح البخاری، کتاب المناقب (یہ حصہ کہ حضرت فاطمہ اہلِ جنت دی عورتاں دی سردار نيں)
- ↑ صحیح البخاری 3:1361 رقم 3510
- ↑ صحیح البخاری 3:1374 رقم 3556
- ↑ صحیح مسلم 4:1903 رقم 2449
- ↑ الاصابہ فی تمیز الصحابہ از ابن عحر عسقلانی 8:56
- ↑ 22:404المعجم الکبیر از طبرانی
- ↑ ترمذی، الجامع الصحیح۔ 5:698
- ↑ مسند احمد بن عنبل 4:5
- ↑ حاکم، المستدرک 3:173
- ↑ فتح الباری از ابن حجر عسقلانی 9:329
- ↑ تمسند احمد بن حنبل 4:5
- ↑ مسند احمد بن عنبل فضائل الصحابہ 2:755
- ↑ السنن الکبریٰ از بیہقی 10:201
- ↑ المعجم الکبیر از طبرانی 22:405
- ↑ سنن ابی داوود 4:87
- ↑ مسند احمد بن عنبل 5:275
- ↑ السنن الکبریٰ از بیہقی 1:26
- ↑ صحیح مسلم کتاب فضائل الصحابہ الجز السابع صفحہ 13 حدیث 6261
- ↑ منہاج السنہ از ابن تیمیہ الجز الثالث صفحہ 4
- ↑ مسند احمد بن حنبل جز الاول صفحہ 331 ، جز الثالث صفحہ 385، جز الرابع صفحہ 51
- ↑ تفسیر در منثور از جلال الدین سیوطی الجز الخامس صفحہ 198۔199
- ↑ الاستیعاب فی معرفۃ الاصحاب از ابن عبد البر الجز الثانی
- ↑ سیرت رسول اللہ از ابن اسحاق
- ↑ تفسیر کبیر از فخر الدین رازی
- ↑ تفسیر مراغی از مصطفیٰ المراغی در تفسیر سورہ حشر
- ↑ تفسیر کبیر از فخر الدین رازی تفسیر سورہ حشر آیت 7
- ↑ فتوح البلدان از احمد ابن یحییٰ البلاذری
- ↑ معجم البلدان از یاقوت الحماوی الرومی صفحہ 139 جلد 14
- ↑ تریخ خمیس از حسین دیار بکری
- ↑ وفاءالوفاء از علی ابن احمد السمھودی
- ↑ سیرت رسول اللہ معروف بہ سیرت ابن ھشام از ابو محمد عبدالمالک ابن ھشام
- ↑ تریخ ابوالفداء از ابوالفداء ملک حماہ
- ↑ ۹۶.۰ ۹۶.۱ منہاج السنہ از ابن تیمیہ
- ↑ در المنثور از جلال الدین سیوطی جلد 4 صفحہ 177
- ↑ معراج النبوۃ از عبدالحق دہلوی متوفی 1642ء صفحہ 228 جلد 4 باب 10
- ↑ حبیب السیار از غیاث الدین محمد خواندامیر
- ↑ فتاویٰ عزیزیہ از شاہ عبدالعزیز
- ↑ قرۃ العین از شاہ ولی اللہ
- ↑ «صحیح بخاری 59۔546». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۸-۲۱. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۷-۰۳.
- ↑ «صحیح البخاری جلد 4 53۔325». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۱-۰۷. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۷-۰۳.
- ↑ صحیح بخاری اردو ترجمہ از مولانا داؤود مرکزی جمعیت اہل حدیث ہند جلد 5 حدیث 4240۔4241
- ↑ ۱۰۵.۰ ۱۰۵.۱ سنن کبریٰ از بیہقی جلد 6 صفحہ 300
- ↑ سنن کبریٰ از بیہقی، جلد 6، صفحہ 300
- ↑ «صحیح البخاری جلد 4 53۔326». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۱-۰۱-۰۷. دریافتشده در ۲۰۱۶-۰۷-۰۳.
- ↑ صحیح بخاری اردو ترجمہ از مولوی داؤود مرکزی جمعیت اہل حدیث ہند جلد 5، حدیث 4240۔4241
- ↑ الامامت و السیاست از ابن ابی قیتبہ جلد 14
- ↑ الصفار، بصائر الدرجات، ص152.
- ↑ الصفار، بصائر الدرجات، ص153.
- ↑ الصفار، بصائر الدرجات، ص154.
- ↑ بحارالانوار، 26/42؛ بہ نقل مہدوی راد، مصحف فاطمہ، ص 72.
- ↑ انعام، 61؛ یونس، 21؛ ہود، 81؛ مریم، 19؛ حج، 75؛ عنکبوت، 31؛ فاطر، 1.
- ↑ کلینی، 2/365؛ صدوق، عیون اخبار الرضا ؑ، 2/244؛ ابن طاووس، فتح الابواب، ص194؛ بہ نقل مہدوی راد، مصحف فاطمہ، ص73.
- ↑ مہدوی راد، مصحف فاطمہ، صص 72-73.
- ↑ مہدوی راد، مصحف فاطمہ، ص 73؛ ہور بنگرید: الصفار، بصائر الدرجات، ص153-155.
- ↑ تریخ طبری از ابن جریر الطبری
- ↑ مصنف ابن ابی شیبہ
- ↑ ، مروج الذہب از علامہ مسعودی
- ↑ الاستیعاب از ابن عبد البر صفحہ 345 در ذکر ابوبکر بن ابی قحافہ
- ↑ ، ازالۃ الخفاء از شاہ ولی اللہ
- ↑ منتخب کنز العمال از حاشیہ مسند احمد بن حنبل جلد 2 صفحہ 174 مطبوعہ مصر
- ↑ مدارج النبوۃ رکن 4 باب 3 صفحہ 42 از عبدالحق دہلوی
- ↑ روائح المصطفیٰ از مولوی صدر الدین حنفی صفحہ 28
- ↑ تریخ یعقوبی جلد 2 صفحہ 116
- ↑ الامامت والسیاست از ابو محمد عبد اللہ بن مسلم قیتبہ متوفی 276ھ جلد 1 صفحہ 12
- ↑ تریخ ابوالفداء از امام اہل سنت عماد الدین اسماعیل بن علی ابوالفداء ۔ اردو ترجمہ از مولوی کریم الدین حنفی صفحہ 177۔179
- ↑ عقد الفرید از امام شہاب الدین احمد معروف بہ ابن عبدربہ اندلسی۔ جلد 2 صفحہ 176 مطبوعہ مصر
- ↑ تریخ بلاذری در تذکرۂ بیعت حضرت ابوبکر
- ↑ الفاروق از شبلی نعمانی حصہ اول صفحہ 113
- ↑ تحفہ اثنا عشریہ از شاہ عبدالعزیز مطبوعہ نولکشور
- ↑ صحیح المسلم
- ↑ مناقب شہر آشوب از حافظ محمد ابن علی شہر آشوب
- ↑ تریخ طبری از جریر الطبری
- ↑ صحیح البخاری جلد 2 کتاب المغازی
- ↑ طبقات ابن سعد الجز الثامن
- ↑ ، المستدرک الصحیحین جز الثالث از الحاکم
- ↑ مدارج النبوۃ از شیخ عبد الحق محدث دہلوی
- ↑ دلائل الامامۃ از جریر الطبری
کتاباں
سودھواولین مآخذ
سودھو- Al-Bukhari, Muhammad. صحیح بخاری, Book 4, 5, 8.
- Al-Tabari, Muhammad ibn Jarir (1987 to 1996). تریخ الرسل والملوک, V.2. SUNY Press.
- ابن ہشام, Abdul Malik (1955). Al-Seerah Al-Nabaweyah (السيرة النبوية — Biography of the Prophet). Mustafa Al Babi Al Halabi (Egypt). (In Arabic)
کتاباں تے رسالے
سودھو- Nahim, Hassan A. (28 August 2012). The Division After Prophet Muhammad. Xlibris Corporation. ISBN 978-1-4771-4800-6.
- Morrow, John Andrew (11 November 2013). Islamic Images and Ideas: Essays on Sacred Symbolism. McFarland. ISBN 978-0-7864-5848-6.
- Chittick, William C. (1981). A Shi'ite Anthology. SUNY Press. ISBN 978-0-87395-510-2.
- Ordoni, Abu Muhammad (2012). Fatima (S.A.) The Gracious Fatima (S.A.) The Gracious. Ansariyan Publications.
- Armstrong, Karen (1993). Muhammad: A Biography of the Prophet. San Francisco: Harper. ISBN 0-06-250886-5.
- Ashraf, Shahid (2005). Encyclopedia of Holy Prophet and Companions. Anmol Publications PVT. LTD.. ISBN 81-261-1940-3.
- Ayoub, Mahmoud (1978). Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of (Ashura) in Twelver Shi'Ism.
- Buehler, Arthur, Fatima, in Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2 vols.), Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker, Santa Barbara, ABC-CLIO, 2014. ISBN 1-61069-177-6
- Esposito, John (1990). Oxford History of Islam. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-510799-9.
- Madelung, Wilferd (15 October 1998). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64696-3.
- Esposito, John (1998). Islam: The Straight Path, 3rd, Oxford University Press. ISBN 978-0-19-511234-4.
- Fadlullah, Sayyid Muhammad Husayn. Fatimah al-Ma`sumah (as): a role model for men and women. London: Al-Bakir Cultural & Social Centre.
- Ghadanfar, Mahmood Ahmad. Great Women of Islam. Darussalam. ISBN 9960-897-27-3.
- Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 0-521-64696-0.
- Ordoni, Abu Muhammad (1992). Fatima the Gracious. Ansariyan Publications.
- Parsa, Forough (فروغ پارسا) (2006). "Fatima Zahra Salaamullah Alayha in the works of Orientalists" (فاطمهٔ زهرا سلامالله علیها در آثار خاورشناسان)". Nashr-e Dānesh 22 (1). 0259-9090. (In Persian)
- Tahir-ul-Qadri, Muhammad (2006). Virtues of Sayyedah Fatimah. Minhaj-ul-Quran Publications. ISBN 969-32-0225-2.
شیعی مآخذ
سودھو- The Life of Fatimah
- Fatimah al-Ma`sumah (as): a role model for men and women by Mohammad Hussein Fadlallah
- The world’s most outstanding Lady: Fatima az-Zahra’ by Naser Makarem Shirazi
- Fatima is Fatima by Ali Shariati
- Fatima (S.A) The Gracious by Abu Muhammad Ordoni
دائرۃ المعارف
سودھو- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
- Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
باہرلے جوڑ
سودھو- قریش فاطمہ دے خلاف
- فضائل فاطمہ
- فاطمہ از زاں کلمارڈ، مضمون در انسائیکلوپیڈیا ایرانیکا