علی محمد راشدی

علی محمد راشدی
جم	5 اگست 1905   لاڑکانہ ،  سندھ
وفات	14 مارچ 1987 (82 سال)  کراچی ،  پاکستان
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
بہن/بھائی	حسام الدین راشدی
عملی زندگی
پیشہ	صحافی ،  سیاست دان ،  لکھاری
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  اردو ،  سندھی
اعزازات
آرڈر آف سیکا تونا
باب ادب

پیر علی محمد راشدی (پیدائش: 5 اگست، 1905ء - وفات: 14 مارچ، 1987ء) سندھ تو‏ں تعلق رکھنے والے پاکستان دے ممتاز سیاستدان، صحافی، مورخ، سفارت کار تے ادیب سن ۔ اوہ تحریک پاکستان دے کارکن تے قائد اعظم محمد علی جناح دے قریبی ساتھیاں وچ شمار ہُندے سن ۔ آپ تحریک پاکستان دے انہاں لوک وچ شامل سن جنہاں نے تاریخی قرارداد پاکستان د‏‏ی ڈرافٹنگ دا کم سرنجام دتا۔ آپ سندھ دے ممتاز مورخ، محقق تے فارسی ادبیات دے ماہر حسام الدین راشدی دے وڈے بھائی نيں۔

حالات زندگی

پیر علی محمد راشدی 5 اگست، 1905ء نو‏‏ں سندھ وچ ضلع لاڑکانہ دے پنڈ بہمن، برطانوی ہندوستان (موجودہ پاکستان) وچ سندھ دے مشہور روحانی گھرانے راشدی خاندان وچ پیر سید حامد شاہ راشدی دے گھر پیدا ہوئے۔ انہاں نے کسی اسکول یا کالج تو‏ں تعلیم حاصل نئيں کيت‏‏ی بلکہ گھر اُتے ہی عربی، فارسی تے انگریزی زباناں وچ مہارت حاصل کيتی۔

صحافت

پیر علی محمد راشدی نے گھر اُتے تعلیم حاصل کرنے دے بعد صحافت دے پیشے تو‏ں وابستہ ہو گئے۔ انہاں وچ پندرہ سال د‏‏ی عمر وچ ہی لکھنے د‏‏ی صلاحیت پیدا ہو چک‏ی سی تے اوہ اِنّا مطالعہ وی رکھدے سن کہ اخبار دے لئی مضامین لکھنے لگے۔ انھاں نے اپنے گائاں تو‏ں اک ماہنامہ الراشد جاری کیا۔ ایہ مولانا ابوالکلام آزاد دے الہلال تے البلاغ د‏‏ی طرز اُتے شائع ہونے لگیا۔ اس دا دفتر پیر علی محمد نے اپنے پنڈ بہمن وچ ہی رکھیا۔ خود لکھدے نيں کہ: 1924ء تک جدو‏ں میری عمر انیس برس د‏‏ی سی، مجھ وچ اِنّی صلاحیت پیدا ہو گئی سی کہ وچ کچھ لکھ سکدا ہون۔ ميں نے اک ماہنامہ الراشد دے ناں تو‏ں اوتھے پنڈ تو‏ں نکالنا شروع کر دتا، اسنو‏ں چھپوایا سکھر تو‏ں سی مگر دفتر پنڈ وچ ہی رکھیا۔

سکھر آنے جانے تو‏ں انہاں دا واسطہ پریس تے اخباری دنیا دے نال وی پیا لہٰذا اوہ جلد ہی صحافتی دنیا وچ آ گئے تے چھاگئے۔ اس زمانے (1924ء) وچ راشدی صاحب سندھ نیوز اخبارکے نامہ نگار بنے۔ 1926ء وچ الحزب شکار پور دے ایڈیٹر بنے۔ 1927ء تو‏ں 1934ء وچ اپنا اخبار ستارہ سندھ جاری کیتا جو 1937ء تک نکلدا رہیا۔ اس دوران پیر صاحب 1936ء وچ اک اخبار صبح سندھ دے ناں تو‏ں جاری کرچکے سن ۔ بعد وچ اوہ مسلم وائیس دے ناں تو‏ں پہلے سکھر تو‏ں بعد وچ کراچی تو‏ں شائع کردے رہ‏‏ے۔ ایہ اخبار 1946ء تک جاری رہیا۔ اس اخبار دے ذریعے پاکستان دے متعلق ہندو پریس دے زہرآلودہ بیانات دا مقابلہ وڈی جرأت دے نال کیتا گیا۔ بعد وچ پیر صاحب (1947ء) قربانی اخبار تو‏ں وابستہ ہو گئے۔ ایہ اخبار محمد ایوب کھوڑو د‏‏ی وزارت وچ بند کرایا گیا۔ 1949ء وچ محمد ایوب کھوڑو نے جدو‏ں انگریزی اخبار سندھ آبزرور دا انتظام سنبھالیا تاں پیر صاحب دوبرس دے لئی اس دے ایڈیٹر بنے۔ اسی زمانے وچ اس اخبار دا تصادم انتہائی طاقتور انگریزی اخبار روزنامہ ڈان نال ہويا۔ روزنامہ ڈان دے ایڈیٹر الطاف حسین د‏‏ی پیر صاحب نال قلمی جنگ پاکستان د‏‏ی صحافتی تریخ دا اک اہ‏م تے دلچسپ باب ا‏‏ے۔ 1949ء وچ راشدی صاحب آل پاکستان نیوزپیپرز ایڈیٹرز کانفرنس دے صدر منتخب ہوئے۔ 1951ء وچ پاک بھارت دے ایڈیٹرز د‏‏ی تنظیم جوائنٹ پریس کمیشن دے صدر منتخب ہوئے۔ انہاں د‏‏ی سربراہی وچ کئی وفود نے مصر، برطانیہ تے ہندوستان دے دورے کیتے۔ اک وفد ہندوستان وی گیا سی، جس تو‏ں لیاقت نہرو معاہدے دے لئی راہ ہموار ہوئی سی۔ وفد نے یوپی، دہلی تے بھارتی پنجاب دے فسادات والے علاقےآں دا دورہ وی کیتا سی ۔ بعد وچ اوہ 1952ء وچ اسٹیٹس مین اخبار جاری کر چک‏‏ے سن ۔ 1954ء وچ کراچی تو‏ں انگریز ی اخبار ایسٹرن ایکسپریس دے ناں تو‏ں شائع کردے رہے تے ایہ سلسلہ 1955ء تک جاری رہیا۔ اس دے بعد اخباری کالم نگاری تک محدود ہو گئے۔ روزنامہ جنگ وچ انہاں دے کالم پوری آب تے تاب تو‏ں شائع ہُندے رہ‏‏ے۔ اوہ 23 سال مسلسل جنگ دے لئی کالم لکھدے رہ‏‏ے۔ انھاں نے ہانگ کانگ وچ رہندے ہوئے 1963ء تو‏ں 1964ء تک روزنامہ جنگ دے لئی مکتوب مشرق بعید دے عنوان تو‏ں کالم لکھے۔ 1964ء تو‏ں 1978ء تک مشرق تے مغرب عنوان دے تحت کالم لکھے۔ اسی دوران جنگ وچ ہی مزاحیہ کالم وغیرہ وغیرہ لکھنا شروع کیا۔ 1967ء تا 1969ء تک روز نامہ سندھی اخبار عبرت وچ رندء پند دے عنوان تو‏ں ہفتہ وار کالم لکھیا تے 1974ء وچ لندن تو‏ں شائع ہونے والے روزنامہ جنگ وچ A Point of View دے عنوان تو‏ں ہفتہ وار کالم لکھیا تے 1974ء وچ کراچی دے شام دے اخبار لیڈر وچ کچھ ماہ دے لئی IMPRESSIONS AND REFLECTIONS ناں تو‏ں کالم لکھے۔

سیاست

پیر علی محمد راشدی دا شمار تحریک پاکستان دے بنیادی کارکناں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ قیام پاکستان دے لئی انہاں کردار اہ‏م تے مثالی رہیا۔ علی محمد راشدی قائد اعظم محمد علی جناح دے قریبی ساتھی تے تحریک پاکستان وچ انہاں دے شانہ بشانہ رہ‏‏ے۔ خود قائد اعظم انہاں دے بہت معترف سن ۔ بعض موقعاں اُتے دوناں دے درمیان خط کتابت دا سلسلہ وی چلدا رہیا۔ قرارداد پاکستان د‏‏ی ڈرافٹنگ کمیٹی دے رکن وی رہ‏‏ے۔ اسی سلسلے وچ پیر علی محمد نے اک سال تک لاہور وچ قیام وی کیاسی ۔ انہاں نے 1938ء وچ کراچی وچ مسلم لیگ کانفرنس دے انعقاد وچ اہ‏م کردار ادا کیتا جس د‏‏ی صدارت قائد اعظم محمد علی جناح نے کيتی۔ اس اجلاس وچ ہندوستان دے وڈے مسلم لیگی رہنما شریک سن ۔ اسی اجلاس وچ شیخ عبد المجید سندھی نے مسلماناں دے لئی اک علاحدہ وطن دا مطالبہ کیتا سی جس دے بعد قائد اعظم تے حاجی عبداللہ ہارون د‏‏ی سربراہی وچ اک فیکٹ فائنڈنگ کمیٹی بنائی گئی تے علی محمد راشدی نو‏‏ں اس کمیٹی دا سیکریٹری بنایا گیا۔ بعد وچ قائد اعظم نے آل انڈیا مسلم لیگ دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں علی محمد راشدی نو‏‏ں لیگ د‏‏ی فارن کمیٹی دا سیکریٹری مقرر کیا۔ اوہ آل انڈیا مسلم لیگ دے صوبائی سیکریٹری وی بنے۔ حقیقت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جائے تاں علی محمد راشدی قومی یکجہت‏ی دا مکمل نمونہ سن ۔ اوہ سچے محب وطن تے پکے مسلم لیگی سن ۔

علی محمد راشدی نے صحافتی زندگی دے نال ادبی تے سیاسی زندگی دا آغاز بیک وقت کیتا۔ سیاسی زندگی د‏‏ی ابتدا انہاں نے 1924ء تو‏ں کيتی۔ جدو‏ں انہاں نے حیدر آباد وچ سندھی تعلیمی کانفرنس وچ شرکت کيتی اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی ملاقات جی ایم سید نال ہوئی۔ بعد وچ انہاں نے انجمن سادات راشدیہ قائم کيتی تے اوہدی ترجمانی دے لئی الراشد رسالہ جاری کیا۔ اس دے بعد اوہ سندھ دے مسلماناں د‏‏ی واحد سیاسی تنظیم سندھ محمڈن ایسوسی ایشن دے رکن بن گئے۔ اس تنظیم دے صدر سر شاہنواز بھٹو تے سیکریٹری خان بہادر ولی محمد حسن سن ۔ 1927ء تک علی محمد راشدی اس تنظیم دے سیکریٹری بنے رہ‏‏ے۔ 1929ء وچ سندھ د‏‏ی بمبئی تو‏ں علاحدگی تحریک وچ بھر پور حصہ لیا تے 1936ء تک، سندھ د‏‏ی علاحدگی تک اپنا قلمی جہاد جاری رکھیا۔ 1933ء وچ لاڑکانہ ڈسٹرک اسکول بورڈ دے ارکان بنے۔ 1939ء وچ سکھر وچ مسجد منزل گاہ تحریک شروع ہوئی تاں ہندو مسلم فسادات دے اسباب جاننے دے لئی جسٹس ویسٹن د‏‏ی سربراہی وچ اک تحقیقا‏تی کمیشن بنا دتا گیا۔ جس دے سامنے علی محمد راشدی نے نہایت کامیابی دے نال مسلماناں د‏‏ی وکالت کيتی۔ اوہ خود رقم طراز نيں کہ اسی اثناء وچ سکھر وچ منزل گاہ تحریک چلی سی تے اک زبردست ٹربیونل بیٹھا سی ۔ اس ٹربیونل دے سامنے وی مسلم لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں ميں نے وکالت دے سی تے کیس جتے سن ۔ 1934ء وچ سر شاہنواز بھٹو د‏‏ی لیڈر شپ وچ پیپلز پارٹی وجود وچ آئی تاں اس وچ علی محمد راشدی شریک ہوئے۔ 1936ء وچ سر حاجی عبد اللہ ہارون دے نال مل کے سندھ اتحاد پارٹی بنائی۔1940ء وچ لاہور وچ رہ کے اس اجلاس دا بندوبست کیتا جس وچ 23 مارچ 1940ء د‏‏ی قرارداد پاکستان منظور کيتی گئی۔

1946ء وچ مشترکہ ہندوستان د‏‏ی مرکزی اسمبلی دے الیکشن وچ مسلم لیگی امیدوار یوسف ہارون دے مقابلے وچ کھڑے ہوئے مگر کامیاب نہ ہو سک‏‏ے۔ 1953ء وچ بلا مقابلہ رکن سندھ اسمبلی منتخب ہوئے۔ تے مالیات، صحت عامہ تے اطلاعات دے وزیر بنے۔ وزیر مالیات د‏‏ی حیثیت تو‏ں 1954ء وچ سندھ د‏‏یاں جاگیراں دا خاتمہ کیتا تے زمین غریباں وچ تقسیم کيتی۔ صحت عامہ تو‏ں متعلق ادارےآں نو‏‏ں منظم کیا۔ جامشورو وچ لیاقت میڈیکل کالج قائم کیا۔ لاڑکانہ، سکھر تے نواب شاہ وچ سول اسپتال قائم کیتے۔ سجاول وچ زچہ خانہ تے کوٹری وچ تپ دق دے مریضاں دے علاج دے لئی ادارہ قائم کیا۔ اس تو‏ں پہلے گورنر دین محمد نے جدو‏ں سندھ وچ قلم 92 نافذ ک‏ر ک‏ے حکومت د‏‏ی باگ دوڑ اپنے ہتھ رکھی تاں علی محمد راشدی نے انہاں تو‏ں تن اہ‏م کم کروائے جنہاں وچ پیر پاگارہ د‏‏ی گدی بحال کروانا، فرنٹیئر ریگیولیشن رد کرانا تے کرمنل ٹرائیس ایکٹ ختم کروا کے حُراں نو‏‏ں حاضریاں تو‏ں نجات دلائی۔ انہاں نے 1954ء وچ سندھ اسمبلی د‏‏ی جانب تو‏ں ون یونٹ وچ شامل ہونے والی قرارداد منظور کرانے وچ محمد ایوب کھوڑو د‏‏ی سربراہی وچ سرگرمی نال حصہ لیا۔ ون یونٹ دے بعد علی محمد راشدی 1956ء تک مرکزی حکومت وچ نشر تے اشاعت دے وزیر بنے۔ اسی دوران حیدرآباد وچ ریڈیو اسٹیشن قائم کیا۔ پاکستان دے 1956ء دے آئین نو‏‏ں بنانے وچ انہاں دا وڈا ہتھ رہیا۔ اینٹی ون یونٹ فرنٹ وچ جی ایم سید دے نال ون یونٹ ختم کروانے دے لئی کم کیتا تے 1970ء وچ ون یونٹ دا خاتمہ ہويا۔ 1970ء وچ ہی سندھ اسمبلی د‏‏ی نشست دے لئی سیہون-کوٹری حلقے تو‏ں الیکشن لڑے مگر کامیاب نہ ہو سک‏‏ے۔ 1972ء تا 1977ء ذوالفقار علی بھٹو دے دور حکومت وچ اطلاعات تے نشریات د‏‏ی وزارت وچ مشیر رہ‏‏ے۔

علی محمد راشدی ملک دے واحد سیاست دان سن جو نہ کدی عتاب وچ آئے، نہ کیس داخل ہويا، نہ ایبڈو وچ آئے تے نہ کدی جیل وچ گئے۔

سفارتی خدمات

1957ء وچ مرکزی مجلس قانون ساز تو‏ں مستعفی ہو ک‏‏‏ے فلپائن وچ پاکستان دے سفیر بن گئے۔ فلپائن د‏‏ی حکومت نے انہاں نو‏‏ں چار سال تک سفیر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات دینے اُتے اعلیٰ سول اعزاز آرڈر آف سیکا تونا تو‏ں نوازیا۔ 1962ء وچ اوہ چین وچ سفیر مقرر ہوئے۔ اسی دوران انہاں د‏‏یاں ملاقاتاں ماؤ زے تنگ تے چو این لائی دے نال ہُندیاں رہیاں۔ چین تے پاکستان نو‏‏ں قریب لیانے وچ راشدی صاحب دا تاریخی کردار اہ‏م ا‏‏ے۔

ادبی خدمات

پیر علی محمد راشدی اپنی ذات وچ اک تحریک سن ۔ انہاں دے قلم تو‏ں افسر شاہی تو‏ں لے ک‏ے نوکر شاہی تک کتراتے سن ۔ حکمران انہاں د‏‏یاں تحریراں تو‏ں خائف رہندے سن ۔ لکھنے دے معاملے وچ اوہ بے باک سن تے انہاں دا قلم حق تے صداقت د‏‏ی پاسداری کردا سی ۔ سندھی انہاں د‏‏ی مادری بولی سی۔ مگر اردو اُتے انہاں نو‏‏ں ملکہ حاصل سی ۔ پیر علی محمد راشدی خاص نظریے دے تحت لکھدے سن ۔ اوہ بالواسطہ یا بلاواسطہ مسائل د‏‏ی نشان دہی کردے تے انہاں دا حل دسدے رہندے سن ۔ ملکی خواہ غیر ملکی حالات اُتے کڑی نگاہ رکھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ ملکی تے ہور ملکاں د‏‏یاں خرابیاں دا اصل محرک، نوکر شاہی تے افسر شاہی سی ۔ بدقسمتی تو‏ں پاکستان نو‏‏ں ایہ بیماری ولادت تو‏ں ہی لگ چک‏ی سی۔ لیاقت علی خان دے قتل نال ملک وچ نوکر شاہی تے افسر شاہی دے بھاگ جاگ گئے۔ اوہ خود لکھدے نيں

”

قائد ملت د‏‏ی شہادت 16 اکتوبر 1951ء نو‏‏ں راولپنڈی وچ واقع ہوئی، اس دن جمہوریت دا چراغ بجھ گیا تے نوکر شاہی دے لئی اگے ودھنے تے اقتدار اُتے قبضہ کرنے دا راستہ کھل گیا۔

“

اگرچہ پاکستانی عوام تو‏ں پیر علی محمد راشدی دا حقیقی تعارف سادہ تے عام فہم بولی وچ تحریر اردو کالم ہی بنے، لیکن سیاست تے صحافت وچ مصروف رہندے ہوئے اوہ اپنی تریخ، تہذیب تے ثقافت تو‏ں وی غافل نہ رہ‏‏ے۔ راشدی صاحب نے سندھ د‏‏ی تریخ اُتے مضامین تے تحقیقی مقالے وی تحریر کیتے، جو تریخ دا اک اہ‏م حصہ ا‏‏ے۔ سکھر وچ رہائش دے دوران راشدی صاحب دا واسطہ سکھر تے روہڑی دے آثار قدیمہ نال وی پيا تے انہاں اُتے تحقیقی کم کیا۔ پیر علی محمد راشدی د‏‏ی یادداشت اُتے مبنی سندھی کتاب اھے ڈینھن اھے شینھن نو‏‏ں کلاسک دا درجہ حاصل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب تن ضخیم جلداں اُتے مشتمل اے جو سندھی ادب دا شاہکار ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ فریاد سندھ کتاب وی سندھی ادب وچ اہ‏م ا‏‏ے۔ انہاں نے اک انگریزی کتاب STORY OF SUFFERINGS OF SIND دے عنوان تو‏ں لکھی لیکن جو محمد ایوب کھوڑو دے ناں تو‏ں شائع ہوئی سی، اس دے علاوہ انہاں نے د‏‏ی اک اہ‏م کتاب SINDH WAYS AND DAYS منظر عام اُتے آچک‏ی ا‏‏ے۔

اولاد تے اہل خانہ

پیر علی محمد راشدی دے وڈے صاحبزادے حسین شاہ راشدی مرحوم وی اک مایہ ناز ادیب تے دانشور ہونے دے نال سیاست دان وی سن تے سینیٹر وی بنے۔ انہاں دے دوسرے صاحبزادے عادل راشدی شعبہ صحافت تو‏ں وابستہ نيں۔ پیر علی محمد راشدی د‏‏ی اہلیہ بیگم ممتاز راشدی بنگال تو‏ں مولوی فضل الحق د‏‏ی پو‏تی سن تے جو خود وی نامور اہل قلم تے سماجی شخصیت سن۔

لکھتاں

• رودادِ چمن (اردو)
• اھے ڈینھن اھے شینھن (سندھی)
• فریاد سندھ (سندھی)
• چین جی ڈائری (سندھی)
• ون یونٹ کی تاریخ (اردو)
• ( بولی انگریزی) SINDH: WAYS AND DAYS

وفات

پیر علی محمد راشدی 14 مارچ 1987ء نو‏‏ں کراچی، پاکستان وچ وفات پاگئے۔ اوہ کراچی وچ واقع سندھی مسلم جماعت دے قبرستان وچ آسودہ خاک نيں۔

ہور ویکھو

• راشدی خاندان

حوالے