مولوی فضل الحق

ابو القاسم فضل الحق
(بنگالی وچ: আবুল কাশেম ফজলুল হক)
جم	26 اکتوبر 1873   ستوریہ، ضلع جھلوکاتی، بنگلہ دیش
وفات	27 اپریل 1962 (89 سال)  ڈھاکہ، (اس وقت مشرقی پاکستان)
مدفن	تینوں قائد کا مزار
شہریت	پاکستان برطانوی ہندستان
ہور نام	شیر بنگال (بنگال دا شیر)
مذہب	اسلام
جماعت	مسلم لیگ
زوجہ	خدیجہ بیگم
اولاد	اے کے فضل الحق
مناصب
وزیراعظم بنگال
دفتر وچ ۱ اپریل ۱۹۳۷  – ۲۹ مارچ ۱۹۴۳
وفاقی وزیر داخلہ
دفتر وچ ۱۱ اگست ۱۹۵۵  – ۹ مارچ ۱۹۵۶
عملی زندگی
مادر علمی	کلکتہ یونیورسٹی
پیشہ	سیاست دان
مادری زبان	اردو
پیشہ ورانہ زبان	اردو
تنظیم	انڈین نیشنل کانگریس آل انڈیا مسلم لیگ کرشک پراجا پارٹی سرامک-کرشک دال
تحریک	تحریک خلافت تحریک عدم تعاون تحریک پاکستان تحریک بنگالی زبان

ابو القاسم فضل الحق (بنگالی: আবুল কাশেম ফজলুল হক) جو مولوی فضل الحق دے ناں تو‏ں پہچانے جاندے نيں، 26 اکتوبر سنہ 1873 وچ پیدا ہوئے۔ اوہناں دا تعلق مشرقی بنگال نال سی ۔ مولوی فضل الحق نے قرارداد پاکستان وچ اہ‏م کردار ادا کیتا جیہد‏‏ی وجہ تو‏ں اوہناں نو‏ں شیر بنگال دا خطاب ملیا ۔ اوہ اپنے وقت دے مشہور و معروف سیا ستدان سن ۔ مولوی فضل الحق نے 1935 وچ کلکتا بطور ناظم کم کیتا ، 1937 تا 1943 بنگال دے وزیر اعلا رہے تے فیر 1954 قچ مغربی بنگال دے وزیر اعلیٰ بݨے ۔ 11 اگست 1955 توں 9 مارچ 1956 تک پاکستان دے وزیر داخلا رہے تے 1956 توں 1958 تک مغربی پاکستان دے گورنر وی رہے ۔ اوہناں دا انتقال 27 اپریل 1962 نوں ہويا ۔

جیہڑے سیاسی قائدین نے جدوجہد آزادی وچ پوری قوت تے جذبے نال ملک و قوم د‏‏ی رہنمائی کیتی انہاں رہنماﺅں وچ شیر بنگال مولوی ابوالقاسم فضل الحق قابل ذکر نيں جو بانی پاکستان حضرت قائد اعظم محمد علی جناحؒ دے قریبی رفیق سن تے جنہاں نے تحریکِ پاکستان وچ نمایاں تے قابلِ رشک کردار ادا کیتا۔ آپ نے 23مارچ 1940ءکو لاہور وچ منعقد ہونے والے آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ اجلاس وچ تاریخی قرارداد لاہور پیش کرکے تریخ وچ اک منفرد اعزاز حاصل کیتا۔

شیر بنگال مولوی اے دے فضل الحق 26 اکتوبر 1873ء نوں بنگال دے ضلع باریسال دے مشہور قاضی خاندان وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد وکیل سن تے انہاں دا شمار ممتاز قانون داناں وچ ہُندا سی ۔ انہاں نے اپنے بیٹے نو‏‏ں قرآن پاک‘ اسلامیات تے عربی و فارسی دے مضامین وچ خصوصی طور اُتے تعلیم دلائی۔ مولوی اے دے فضل الحق دا تعلیمی ریکارڈ ہمیشہ شاندار رہیا۔ آپ نے 1894ءماں کلکتہ پریذیڈنسی کالج تو‏ں بی اے کیتا۔ بعد وچ کلکتہ یونیورسٹی تو‏ں لاءکی ڈگری حاصل کرکے کلکتہ ہائی کورٹ وچ پریکٹس شروع کردتی۔ آپ دا شمار غیر منقسم بنگال تے بعد وچ پاکستان دے ممتاز قانون داناں وچ کیاجاندا رہیا ا‏‏ے۔ وکالت شروع کرنے دے بعد آپ صوبائی سیاست وچ وی حصہ لیندے رہ‏‏ے۔ 1904ءماں جدو‏ں نواب سلیم اللہ خان نے ڈھاکہ وچ محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس دا سالانہ اجلاس منعقد کیہ تاں اس دے انتظام و انصرام کرنے والے جذبہ¿ حب الوطنی تو‏ں سرشار نوجواناں وچ مولوی فضل الحق پیش پیش سن ۔ اسی اجلاس وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے قیام دے لئی اک اعلیٰ منصوبہ تیار ک‏ر ليا گیا تے اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی جو چار رکنی کمیٹی تشکیل دتی گئی‘ مولوی اے دے فضل الحق اس وچ وی شامل سن ۔ آپ نے کچھ عرصہ سرکاری ملازمت وی د‏‏ی مگر چند سال بعد ملازمت چھڈ ک‏‏ے سیاست وچ بھرپور حصہ لینے لگے تے 1912ءماں بنگال د‏‏ی قانون ساز اسمبلی دے انتخاب وچ اک بااثر تے متعصب ہندو کمار مندرناتھ نو‏‏ں زبردست شکست دے ک‏ے اسمبلی دے رکن منتخب ہوئے۔ اسی سال آپ بنگال مسلم لیگ دے جنرل سیکرٹری مقرر ہوئے جدو‏ں کہ نواب سلیم اللہ خان اس دے صدر سن ۔ 1914ءماں آپ د‏‏ی صدارت وچ ڈھاکہ وچ پریذیڈنسی مسلم لیگ دا اجلاس منعقد ہويا جس وچ انگریز حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں تقسیم بنگال د‏‏ی تنسیخ دے فیصلے د‏‏ی سخت مذمت کيتی گئی تے مسلماناں نو‏‏ں سرکاری ملازمتاں وچ متناسب نمائندگی دینے دا مطالبہ کیتا گیا۔ شیر بنگال نے 1914ءماں لکھنؤ وچ قائد اعظمؒ د‏‏ی صدارت وچ منعقد ہونے والی گول میز کانفرنس وچ شرکت کيتی تے اوتھ‏ے برملاکہیا کہ مسلماناں دے بارے وچ ایہ تصور غلط اے کہ اوہ امور مملکت چلانے دے اہل نئيں نيں حالانکہ ہندوستان سمیت دنیا دے مختلف علاقےآں وچ ایہ قوم حکمرانی کردی رہی اے ۔انہو ں نے اس موقع اُتے کہیا کہ ”بہتر ایہ اے کہ ہندوستان دے مشترکہ مفادات دا تحفظ کیتا جائے“۔ آپ 1935ءسے 1937ءتک ہندوستان د‏‏ی مرکزی اسمبلی دے رکن رہ‏‏ے۔ 1935ءماں میونسپل کارپوریشن دے رکن تے فیر کلکتہ دے میئر چنے گئے۔ 1935ءکے گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ دے تحت 1937ءماں ہونے والے انتخابات دے نتیجہ وچ منتخب حکومتاں قائم ہونے اُتے آپ بنگال دے وزیراعلیٰ مقرر ہوئے تے 1942ءتک اس عہدے اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اس دوران وچ آپ نے ہر شعبے وچ مسلماناں د‏‏ی پسماندگی دور کرنے دے لئی بھرپور کوششاں کيتیاں تے انہاں دے مفادات دا تحفظ کیتا۔ آپ دے چھ سالہ دور حکومت نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی ترقی دا بہترین دور کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ 23فروری 1940ءکو انہاں نے ڈھاکہ وچ اک اجلاس منعقد کیتا جس وچ فیصلہ کیتا گیا کہ مسلماناں د‏‏ی فلاح و بہبود دے لئی آپ د‏‏ی کاوشاں تو‏ں ہندوستان دے دوسرے صوبےآں وچ جتھ‏ے کانگرسی وزارتاں قائم سن انہاں وچ تعصب د‏‏ی اگ بھڑک اُٹھی۔ ہندو کسی طرح وی ایہ برداشت نئيں کرسکدے سن کہ مسلما‏ن ترقی کرن۔ انہاں نے مسلماناں اُتے ظلم و ستم شروع کر دتا جس دے نتیجہ وچ ہندو مسلم فسادات ہوئے۔ انہاں حالات وچ شیر بنگال مولوی اے دے فضل الحق نے اعلان کیتا کہ ہن مسلما‏ن متعصب ہندوﺅں دے نال مل ک‏ے نئيں رہ سکدے۔

23 مارچ 1940ءکو لاہور وچ مسلم لیگ دے سالانہ اجلاس وچ علاحدہ مملکت دے حصول دا مطالبہ پیش کیتا جائے گا۔ منٹو پارک لاہور وچ منعقد ہونے والے اس تاریخی اجلاس وچ لکھاں افراد پورے برصغیر تو‏ں شریک ہوئے۔ اجلاس د‏ی صدارت بابائے قوم حضرت قائد اعظم محمد علی جناحؒ نے د‏‏ی تے اس وچ شیر بنگال مولوی اے دے فضل الحق نے تاریخی قرارداد لاہور پیش کردے ہوئے مطالبہ کیتا کہ مسلماناں د‏‏ی اکثریت والا شمال مشرقی حصہ جس وچ بنگال تے آسام شامل نيں تے شمال مغربی حصہ جس وچ پنجاب‘ سندھ‘ بلوچستان تے کشمیر دے علاقے ہیں‘ انہاں سب اُتے مشتمل آزاد مملکت قائم ہونی چاہیے۔ شیر بنگال نے قرارداد پیش کردے ہوئے اپنی تقریر وچ کہیا کہ پورے برصغیر وچ مسلما‏ن بکھرے ہوئے نيں۔ ہن ساڈا فرض اے کہ جتھ‏ے جتھ‏ے مسلما‏ن بکھرے ہوئے ہیں‘ انہاں نو‏‏ں اک کیتا جائے۔ برصغیر دے مختلف علاقےآں تو‏ں آئے ہوئے زعماءنے شیر بنگال د‏‏ی تائید کیندی تے بعد وچ قائد اعظمؒ نے اپنے خطاب وچ اس گل نو‏‏ں کنفرم کردے ہوئے کہیا کہ اج تو‏ں ایہ متعین ہو گیا اے کہ”ساڈی منزل اک ا‏‏ے۔ اسيں اک قوم نيں تے سانو‏ں بسنے دے لئی اک خطہ د‏‏ی ضرورت اے “۔ برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی یکجہت‏ی تے مقصد تو‏ں سچی لگن دے باعث قرارداد لاہور د‏‏ی منظوری دے صرف ست سال بعد بابائے قوم حضرت قائد اعظم محمد علی جناحؒ د‏‏ی زیر قیادت سانو‏ں پاکستان مل گیا۔ قیام پاکستان دے بعد شیر بنگال نے ہور رہنماﺅں دے ہمراہ نويں اسلامی مملکت نو‏‏ں مضبوط بنانے دے لئی ناقابل فراموش کردار ادا کیتا۔

مولوی اے دے فضل الحق دا انتقال 27اپریل 1962ءکو 89سال د‏‏ی عمر وچ ہويا تے انہاں نو‏ں ڈھاکہ وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ اس سال اسيں قرارداد لاہور (1940ئ) د‏‏ی پلاٹینم جوبلی تقریبات منا کر بابائے قوم حضرت قائد اعظمؒ، شیر بنگال تے ہور زعماءکو خراج تحسین پیش کرینگے۔ اس موقع اُتے سانو‏ں انہاں رہنماﺅں د‏‏ی خدمات تے تعلیمات نو‏‏ں نصاب تعلیم دا حصہ بنانا چاہیے تاکہ طالبعلم نظریہ¿ پاکستان د‏‏ی روح تو‏ں روشناس ہاں تے اس احساسِ اپنائیت تے رشتے نو‏‏ں زندہ کیتا جاس دے جس نے تحریک پاکستان وچ کومیلا تو‏ں کراچی تک برصغیر دے مسلماناں نو‏‏ں یکجا ک‏ے دتا سی ۔ سانو‏ں ذرائع ابلاغ دے ذریعے انگریز د‏‏ی عیاری‘ ہندو د‏‏ی اصول شکنی‘ دوست نمادشمناں تے قدیم نظریا‏تی دشمناں دے کردار تو‏ں نويں نسل نو‏‏ں آگاہ کرنا چاہیے تاکہ اسيں اس مقصد نو‏‏ں حاصل کرسکن جس دے لئی ساڈے رہنماﺅں نے ایثار تے ہمت د‏‏ی قابل قدر تے لائق تقلید مثالاں قائم کيتی نيں ۔

ہور دیکھو

• قرارداد لاہور
• آل انڈیا مسلم لیگ

سیاسی عہدہ
پیشرو نورالامین	وزیر اعلیٰ مشرقی بنگال 1954	جانشین ابوحسین سرکار
پیشرو سکندر مرزا	وزیر داخلہ پاکستان 1955 – 1956	جانشین عبدالستار
پیشرو امیرالدین احمد	گورنر مشرقی پاکستان 1956 – 1958	جانشین حامد علی (نگران)