ریشماں

ریشماں
عام جانکاری
پورا نام	ریشما
جنم	1947 بیکانیر، راجستھان
موت	3 نومبر 2013 (عمر 66) لاہور
موت دا کارن	گلے دا کینسر
پیشہ	گلوکارہ

ریشماں (جم 1947- 3 نومبر 2013) پاکستان دی مشہور گلوکارہ اے دا جم بیکانیر، راجستھان وچ بنجارا پروار وچ ہویا۔ اس دے پیؤ دا نام حاجی ممد مستاق جو کہ اوٹھاں اتے گھوڑیاں دا وپاری سی۔ اس دا پنڈ رتن گڑھ توں تن میل دور سی۔ اس دا باپ گھوڑیاں تے اوٹھاں دا وپار کردا سی۔ ریشماں دا پچھوکڑ اک قبیلے توں اے جو دیس دی ونڈ ویلے پاکستان وکھے چلے گئے اتے مسلمان دھرم دھارن کر لیا ریشماں نے کوئی وی سکھیا نہیں حاصل کیتی اتے اس نوں بچپن توں ہی گاؤن دا شوق سی۔

ریشماں پنجابی دی گان والی اے۔ اوہ 1947 چ بیکانیر راجستھان ہندستان جمی تے ونڈ ویلے اپنے ٹبر نال پاکستان آگئی۔ پاکستان سرکار ولوں اونوں ستارہ امتیاز لبیا اے۔ اوہ ہندستان تے برطانیہ چ گا چکی اے۔ 3 نومبر 2013 نوں اوہدی موت گلے دے کینسر باہجوں ہوئی۔

ریشماں 1947 وچ بیکانیر، راجستھاں، برطانوی ہندستان وچ جمی۔ اوہدا پیو محمد مشتاق اونٹھاں دا بپاری سی۔ پاکستان بنن تے ایہ ٹبر پاکستان آگیا۔ ایتھے ایہ مزاراں تے گڈیاں وچ گاندی سی۔ اوہدی واز اوہنوں لہور لے آئی۔ پنجابی دے لوک گیتاں اوہنوں مانتا دتی۔

میں بیابان تے اجاڑ وچ گاؤن دی عادی ساں۔ میں بند کمرے وچ بیٹھ کے گاؤن بارے سوچ ہی نہیں ساں سکدی۔ میں کوئی ریاض نہیں کیتی۔ ریاض کرن نال کی ہندا اے۔ جے تہاڈے اندر سر نہیں تاں ساری عمر ریاض کردے رہو کجھ نہیں بندا۔ ایہہ اﷲ دی دین اے جس نوں چااے بخش دیوے

ﷲ جاندا اے مینوں ایہہ نہیں پتہ کہ میں کدوں گاؤنا شروع کیتا۔ بچپن توں ہی شوق سی۔ میلیاں وچ اسیں گھوڑے تے اوٹھ ویچن جاندے تاں اتھے میں قوالیاں سندی جاں کوئی کھیڈاں جاں تماشہ ہو رہا ہندا تے اس دے گیت سندی۔ میں سوچدی، ریشما ایہہ لوک کنا چنگا گاؤندے نے۔ ربّ کرے ریشما توں وی اس طرحاں کدے گا سکیں۔ تیرا وی کدے ناں ہووے۔ میں سن سن کے ہی گانا سکھیا۔ تردی پھردی ریسستاناں نوں گاہندی میں اچی آواز وچ گیت گاؤندی سی۔ کی پتہ سی کہ کسے دن بنجارن لنڈن دے وڈے سٹوڈیؤ وچ گاویگی تے نیویارک وچ پروگرام کریگی۔ میں ﷲ دی شکرگزار ہاں۔ میرے گلے وچ اﷲ وسدا اے۔ میرے ساہ وچ اس دا ساہ اے۔ اسے دا کرم تے اسے دا فضل۔

“

”

(ریشماں - بلونت گارگی [۱])

پچھوکڑ

ریشماں دا پچھوکڑ، گائکی نال جڑن دا سببّ تے موہرلی قطار دی گلوکارہ ہندیاں وی سبھ کجھ توں بے خبر رہنا دسّ دندا ہیکِ کجھ کلاکار اجیاے ہندے نے، جہڑے ‘خاص’ ہندیاں ‘عامَ’ بنے رہندے نے۔ پڑھنا-لکھناا ریشما حصے نہ آیا کیونکہ خاندانی ماحول ہی اجیہا سی پر پھیر وی جس طرحاں اس نے گیتاں نوں کنٹھ کیتا تے اوہ ریکارڈ ہندیاں جویں پوری دنیا وچ اس دی مشہوری ہوئی، الوکاری حصول اے۔ اک چینل تے ملاقات دوران ریشما نے دسیا سی، ‘‘پہلی وار جدوں اک اخبار وچ فوٹو چھپی تاں میں ڈر گئی کہ کتے ماپے تے برادری ایہہ نہ سوعدہ کہ میں کی چند چاڑھ دتی…پر پھیر ہولی-ہولی ریڈیو تے گاؤن دی کھلھ ہو گئی۔ برادری توں آلے-دوآلے دے علاقیاں وچ تے پھیر سرحداں توں پار گلاں ہون لگیاں۔ اس توں بعد غیرملکی دورے شروع ہو گئے…تے پتہ نہیں کویں لوک ریشما۔.ریشما کہہ وڈیاؤن لگ گئے۔’’

گیت

اس دے ‘لمبی جدائی’ تے ‘ہائِ او ربا نہینؤں لگدا دل میرا’، ‘وے میں چوری چوری’ تے ‘دمہ دم مست قلندر’ گیت چیتے آ راے نے۔ بلونت گارگی اک تھاں لکھدا اے، "ریشماں دا جدوں پہلا ریکارڈ ‘ہائے او ربا، نہیں لگدا دل میرا‘ 1969 وچ لنڈن راہیں ہندوستان آیا تاں سارے اگّ لگ گئی۔ ایہو جہی آواز جس وچ جنگلی قبیلے دا حسن تے دل نوں دھوہ پاؤن والی ہوک سی، کدے نہیں سی سنی کسے نے۔ اس وچ پنجاب دی روح گونجدی سی۔"

موت

ریشما کینسر دی بیماری نال بہت کمزور ہو گئی سی۔ انت 3 نومبر 2013 نوں دیوالی والے دن ریشما دی موت ہو گئی سی۔

ریشماں
جیون	1947 - 2013
کم	گانے، لوک گیت،

پنجابی لوک سنگیت دی گل کریئے تاں ساڈے دل-او-دماغ وچ جؤندے جی دند کہانی بن جان والی دکھنی ایشیا دی لوک گلوکارہ ریشما دا ناں وی آؤندا اے، جسدی آواز نوں پورے عالمی نے مانتا دتی اے۔ اوہ تھار دے ریگستان دا مہکدا گلاب سی۔ اتری بھارت دے راج راجستھان دی راجگڑھ جے پور دے اتر پچھم وچ اک شہر اے بیکانیر۔ اتھوں اک سو چونتی کلومیٹر دور اے ٹبیاں والا رتنگڑھ، جو ضلع چرو دی تحصیل اے۔ رتنگڑھ توں تن میل دور پنڈ لوہا دے ونجارا پروار وچ 1947 وچ ریشما نے جم لیا سی۔ پیؤ حاجی محمد مشتاق ونجارا سی، جو اوٹھاں دے قافلے نال جاندا سی اتے پچھم دے علاقے ولوں اوٹھ، گھوڑے، گاواں، مجھاں لے کے واپس راجستھان پرط آؤندا سی۔ اوہ اجے اک مہینے دی ہی ہوئی سی کہ دیش نوں ونڈ دا سنتاپ ہنڈھاؤنا پے گیا۔ ونجاریاں دے اس قافلے نے اسلام دھرم قبول کرکے سندھ دی راجگڑھ کراچی (پاکستان) نوں اپنے رہن بسیرے وجوں چن لیا۔

ریشما نے کسے استاد کولوں موسیقی دی تعلیم حاصل نہیں سی کیتی اتے نہ ہی کسے گائکاں دے گھرانے وچ جم لیا سی۔ اسدا بچپن ہسدے کھیڈدے اتے درگاہاں نال انتاں دی عقیدت ہون کارن سندھ دیاں وکھ وکھ مزارعاں تے صوفیانہ کلام گاؤندیاں گزریا۔ اوہ خواجہ اجمیر شریف گئی، نجامدین اولیا گئی، داتا غریب نواج دے دربار گئی۔ دس سال دی سی جدوں ریڈیو اتے ٹیلیوژن پروڈیوسر سلیم گلانی نے اک عقیدت مند وجوں اسنوں پنڈ سیون وچ شہباز قلندر دی درگاہ تے لگے میلے وچ ‘دمہ دم مست قلندر’ قوالی گاؤندیاں سنیا۔ گلانی نے بالڑی دی کلا پچھانی، پرشنسا کیتی اتے اسنوں اپنا پتہ لکھ کے دندیاں کراچی ریڈیو سٹیشن آؤن دا سدا دے دتا۔

دو ورھیاں بعد قافلہ جدوں کراچی پجیا تاں ریشما، پروار سمیت اوہی پرچی لے کے ریڈیو سٹیشن پہنچ گئی۔ جدوں ریشما نوں گاؤن لئی کیہا گیا تاں اوہ جھک گئی، کیونکہ بند کمرے وچ بیٹھ کے گاؤن بارے تاں اسنے کدے سوچیا ہی نہیں سی۔ اس نوں سٹوڈیؤ وچ لجایا گیا، جتھے ہور کوئی نہیں سی۔ اتھے اسنے پہلی وار گیت گائے، جو ریکارڈ کر لئے گئے۔ اوہناں ریشما دی آواز وچ ریڈیو لئی جہڑا پہلا پرمپرک ادھیاتمک گیت ریکارڈ کیتا، اوہ سی ‘دمہ دم مست قلندر’ (1959)। ایہہ اوہی قوالی سی، جو سلیم گلانی ہراں اسدی آواز وچ پہلی وار مزار تے سنی سی۔ ریڈیو ڈائریکٹر سمیت اسدے سروتے وی اس بارے کجھ نہیں سن جاندے کہ اوہ کتھے رہِ رہی اے؟ گلانی نے وکھ وکھ اخباراں/رسالیاں وچ اسدی فوٹو والا اشتہار چھپوایا تاں کہ اس نوں مڑ ریڈیو تے پیش کیتا جا سکے۔ ریشما نے کافی عرصے بعد ملتان وکھے کسے پترکا وچ اپنے بارے اوہ تصویری اشتہار ویکھیا تاں اوہ ڈر گئی پر چھپن دا کارن پتہ لگن تے اس نے مڑ گلانی نال رابطہ کیتا۔ اےداں اسدے ریڈیو سنگر بنن دا راہ کھلھ گیا۔

ریشما دی آواز وچلی کشش نوں شہباز قلندر دی مزار توں پہلی وار کسے نے پچھانیا سی تے ریڈیو راہیں دنیا دے ساہمنے لیاندا سی، اس لئی اوہ ساری عمر اپنے فن نوں شہباز قلندر دی دعا دسدی رہی۔ اس نے اپنے دیش نوں اپنے دین دی علامت، اسلام تے گائکی نوں عبادت سویکاردیاں زندگی بھر نہ اپنا دپٹہ سر توں اترن دتا تے نہ کوئی لچر گانا گایا:

میرا دین ایمان وطن میرا، میری جند تے جان، وطن میرا۔

ریڈیو دی پیداوار سنگیت ڈریکٹر وزیر افضل اوہ شخصیت سی جسنے پہلی وار ریشما توں فلم ‘لکھا’ لئی گانے گوائے سن۔ اوہ 1948 وچ کراچی ریڈیو سٹیشن ہندے سن مگر 1968 وچ اوہناں نے سنیما دی دنیا نال ناطہ جوڑ لیا سی۔ لوک گلوکارہ ریشما نے پاکستانی پنجابی تے بھارتی ہندی فلماں لئی گاؤنا آرنبھیا تے وڈی گنتی وچ فلمی گانے گائے۔ مقبول پنجابی شاعر تے گلوکار منظور حسین جھلا دے لکھے گیت گا کے ریشما نے بطور گلوکارہ اپنی پچھان درج کرائی۔ اسدے لکھے معیاری گیت ‘وے میں چوری چوری تیرے نال لا لئیاں اکھاں وے’، ‘چنگا نہیوں کیتا دلا اکھیاں ملا کے’ تے ‘نہ دل دیندی بے دردی نوں نہ ہسّ ہسّ اکھیاں لاوندی کدے نہ پچھتاندی میں’ اپنے سراں وچ سجا کے تے وکھرے انداز وچ گا کے اوہ شہرت دی ٹیسی تے اپڑی۔

تنویر نقوی دا لکھیا گیت ‘وے ساڈے آسے پاسے پیندیاں پیار فہاراں’ اس نے 1978 وچ بنی فلم ‘لکھا’لئی مہدی حسن صاحب نال گایا سی جسدا سنگیت وزیر افضل نے دتا سی۔ اسے طرحاں وارث لدھیانوی دے لکھے گیت ‘منگو نی دعا سخیؤ، نہ ٹٹ جائے یاری ایہہ’ نوں اس نے 1985 وچ بنی فلم ‘وڈیرا’ لئی ایمّ۔ اشرف دے سنگیت ڈریکشن ہیٹھ اتے ‘ڈھولنا، تیریاں جدائیاں دتا مار وے’ نوں 1986 وچ بنی فلم ‘چل سو چل’ لئی اپنی آواز دتی سی۔ اس گیت دا سنگیت وضاحت عطرے نے دتا سی۔ ایہناں گیتاں توں علاوہ اس دی آواز وچ ہٹ ہوئے کجھ ہور گیت، جو ہمیشہ ساڈے دلاں دی دھڑکن بنے رہنگے، ایہہ ہن:

اکھیاں نوں رہن دے اکھیاں دے کول کول، چن پردیسیا بول بھاویں نہ بول

اکھیاں ملا کے چنا پاویں نہ جدائی وے

توں مل جاویں دکھ مکّ جاندے نے

جانی رات رہِ پؤ سانگا خدائی اے

مینوں عشقَ ہو گیا لوکو میں دنیا نویں وسائی یار بنا ہن میں نہیں جینا لوکیں کہن شدائی

بونداں تے برس رہیاں صدقے کراں جند جان وے

ماہی اک واری شکل وکھا جا

1980ویاں وچ ریشما نوں اس گل دا پتہ لگا کہ اسنوں گلے دا کینسر اے۔ اوہ امریکہ وکھے اپنی گائن پیشکاری دے رہی سی کہ اس نوں خون دی الٹی آ گئی سی۔ وقت ہمیشہ اکو جیہا نہیں رہندا۔ خواجہ غلام فرید دا سرائکی زبان وچ کلام اے:

وقت دا بیلی ہر کوئی بندا، شالہ وقت نہ کھاوے ڈولے۔ سجن بن دشمن بہندے جدوں وقت نوں پیندے رولے۔ وقت سلامت ہووے ماہی، سجن آن کھلوندے نے کولے۔ غلام فریدہ سدا وقت نہیں رہندے، کدے ماسہ تے کدے تولے۔

علاج دوران پنج سال اوہ گا نہ سکی۔ محکم انی سی کہ کوما وچ جان ویلے تک گاؤندی رہی۔ ریڈیو پاکستان لئی مسٹر سولنگی ولوں جؤندے جی دند کہانی بن جان والیاں شخصیتاں نوں شردھانجلی دین لئی لڑیوار لائیو پروگرام کروائے گئے۔ اک پروگرام وچ ریشما نوں بلایا گیا۔ طبیعت کافی خراب ہون دے باو جود اس نے گاؤن دی اچھا پرگٹائی۔ سندھ واسیاں ولوں سولنگی صاحب نے جدوں اسدے موڈھیاں تے گرم شال پایا سی تاں اس نے مسکراؤندیاں کیہا سی کہ اس شال وچوں میرے اپنے گھر دی مہک آ رہی اے۔ اس پروگرام وچ اس نے ‘ہیرو’ فلم والا اپنی پسند دا تے لوکپری الونڈی گیت ‘لمبی جدائی’ ہی گایا سی۔ جدوں وی کینسر جہی نامراد بیماری توں کجھ راحتَ ملدی رہی، اوہ بنسری دی مٹھی تے دلاں وچ اتر جان والی ہوک نال اواضع آواز وچ پورا زور لا کے اوہ ایہہ گیت گاؤندی رہی:

وچھڑے ابھی تو ہم کلھ پرسوں، جیؤنگی میں کیسے اس ہال میں برسوں موت نہ آئی تیری یاد کیوں آئی؟ ہائے لمبی جدائی …

اجیاے ہی کجھ ہور گیتاں راہیں جدوں وچھوڑے دی کسک اک برہن دی سوزبھری آواز بنکے ریشما دے مونہوں نکلدے تاں سروتے وی اسدے نال اک سر ہو جاندے:

آ سجنا رل کٹھیاں بہیئے تے وچھوڑیاں نوں اگّ لائیے منظور میاں غم دلاں وچ وسدے کتے وچھڑیاں نہ مر جائیے۔

کتے نین نہ جوڑیں میرے جیندیاں توڑی تینوں واسطہ خدا دا واگاں وطناں نوں موڑیں

بن تیرے پردیسی ڈھولا، میرا درد رہا نہ کوئی طعنے مارے رجّ شریکاں تے میں کندھاں لگ لگ روئی۔ سن چرخے دی مٹھی مٹھی گھوک ماہیا مینوں یاد آنودا

تک پتری والیا لیکھ میرے، میرے ہتھ وچ ڈنگیاں لیکاں نے میرے دل دا محرم آویگا یا حالے ہور اڈیکاں نے۔

ہائے او ربا نہیؤں لگدا دل میرا، سجنا باجھ ہویا ہنھیرا

ساڈے ول مکھڑا موڑ وے پیاریا ساڈے ول مکھڑا موڑ

اک تینوں منگیا ای ربّ کولوں کوئی ہور دعاواں منگیاں نئیں

ربا وے وچھوڑیاں دے غم نہیوں مکدے لیکھاں دیاں ہاریاں دے اتھرو نہیوں سکدے

ربا تیرا کی نیاں میں تیرے جگّ وچ رل گئی آں …

سانوں توں بھلا کے ماہی کتھے دل لا لیا

ریشما ریاض نالوں ودھیرے اندر دے سر نوں اہمیت دندی سی۔ اس ولوں پرویز مہدی نال ریڈیو لئی گائے یادگاری دوگانے اجیہی ونگی دے ہی سن:

گوریئے میں جانا پردیس۔

میں جانا تیرے نال،

ماہی وے نہ جاویں پردیس۔ (راگ مالتی)

جا وے پردیسیا، وے دیراں کاہنوں لائیاں میں بھلّ گئی آں، میں رل گئی آں۔

میں ہویاں مجبور نی، جدوں دا تیتھوں دور نی وسّ نہ چلے، یاداں آؤن تیریاں۔

ریشما نے اپنے دل دی آواز پنجابی، اردو، ہندی، سندھی، ڈوگری، پہاڑی، راجستھانی اتے پشتو گیتاں راہیں اوہناں تک پچائی۔ مٹی نال جڑی اسدی آواز وچوں مٹی دی خوشبو آؤندی۔ اوہ اردو گیت/غزلاں دا گائن کردی تاں احساس دی گرمی نال بھرپور اسدی بلند آواز کناں وچ مشری گھولدی:

درد کافی اے بے خودی کے لیئے، موت لازم اے زندگی کے لیئے۔

آشیانے کی بات کرتے ہو، دل جلانے کی بات کرتے ہو

ریشما، بلونت گارگی نوں دلی وکھے ملی سی۔ اسدے لکھے تے دیش بھر وچ صلاحے گئے دورفلسفہ دے چرچت ناٹک ‘سانجھا چلھا’دا ٹائیٹل گیت ‘شکر ربا سانجھا چلھا بلیا’ ریشما نے ہی گایا سی۔ ‘وے میں چوری چوری تیرے نال لا لئیاں اکھاں وے’ نظیر علی ولوں کمپوز کیتا ریشما دا ریڈیو گیت سی۔ 1990 وچ بنی بھارتی ہندی فلم ‘لیکن’ لئی لتا منگیشکر نے گلزار دا لکھیا گیت ‘یارا صلی صلی برہا کی رات کا جلنا’ گایا، جو ریشما ولوں گائے اس گیت دی دھن توں متاثر سی۔ اسے پرکار ریشما دے گائے ‘اکھیاں نوں رہن دے ۔.۔’ گیت توں متاثر ہو کے راج کپور نے ہندی فلم بوبی لئی لتا منگیشکر دی آواز وچ گیت گوایا سی ‘اکھیؤں کو رہنے دے اکھیؤں کے آس پاس’ جو بہت ہی مقبول ہویا سی۔ 2004 وچ ککو کوہلی ولوں ڈائریکٹ کیتی بالیوڈّ فلم ‘وو تیرا نام تھا’ لئی ریشما نے ‘عاشقاں دی گلی وچ مقام دے گیا، جان جان قہقے میری جان لے گیا’ گیت گایا۔

اک لائیو پروگرام وچ استاد غلام حیدر نے پنج-ستّ ہزار لوکاں دے اکٹھ والے اک پروگرام دا واقعہ سناؤندیاں دسیا سی کہ اوپن ایئر تھئیٹر وچلی سٹیج تے ریشما نے اک وار گانا گایا سی، ‘کاہنوں کیتا پیار کاہنوں دل ہاریا’۔ اس ایہہ گیت اےداں گایا سی جویں لوک نیند توں بے زار ہندے ہن۔ اسدے گیت ختم کرن تے لوکاں اسنوں اس قدر پیار دتا کہ تاڑیاں نال پنڈال گونج اٹھیا سی۔ اک وار ریشما ٹی۔وی۔ دے لائیو پروگرام ‘میری پسند’ لئی ریکارڈنگ کراؤن گئی تاں سنچالک مقصود توصیف نے ریشما نوں اپنی پسندیدہ گلوکارا دسدیاں کیہا کہ اس دی آواز لئی جنہاں جنگلاں، ویرانیاں، چٹاناں، دریاواں اتے پہاڑاں دی ضرورت اے، اوہ تمام چیزاں اسدے وطن وچ موجود ہن۔ راجستھان دے روپ وچ بھارت ہمیشہ ریشما دے اندر رہا۔ اس دی ہمیشہ ایہہ پربل اچھا رہی کہ دوواں دیساں وچ رابطہ بنیا رہنا چاہیدا اے، محبت پلدی رہنی چاہیدی اے کیونکہ جہڑی گھڑی پیار نال لنگھدی اے، اوہو چنگی ہندی اے:

اوہ گھڑی چنگی جہڑی لنگھ جاوے پیار دی پیار باجھوں سنجی لگے رتّ بہار دی

بکولئیشائر ‘مختصر سی زندگی پیار کرنے کے لیئے۔ وقت لاتے ہیں کہاں سے لوگ نفرت کے لیئے۔’ بھارتیاں اس نوں خوب پیار دتا تے کدے ایہہ نہ سمجھیا کہ اوہ پاکستانی اے۔ اک وار اوہ بمبئی آئی تاں دلیپ کمار جی دے گھر وی گئی۔ اوہناں اس نوں سبھاش گھئی جی نال ملایا۔ اس پھیری دوران اس دی آواز وچ سبھاش گھئی دی فلم ‘ہیرو' (1983) لئی محبوب سٹوڈیؤ وچ گیت ریکارڈ کیتا گیا ‘لمبی جدائی’، جو اسدا یادگاری گیت بنیا۔ پہلاں اسنے سٹوڈیؤ جان توں اصلاحیت پرگٹاؤندیاں دلیپ صاحب دے گھر رکارڈنگ کرن دا انتظام کرن لئی بینتی کیتی سی مگر پھر بڑے خفیہ طریقے نال ایہہ کم سمپنّ ہویا سی۔

اک وار اوہ اپنا پروگرام دین پاکستان توں روس گئی سی۔ اک دن سویرے اٹھ کے روس دے گلیاں-بازار ویکھن تر پئی تے اوہ راہ بھلّ گئی۔ اس نوں سمجھ نہ آوے، کی کرے۔ انگریزی وی نہیں سی آؤندی۔ سارے پاسے گورے ہی گورے لوک دس راے سن۔ اچانک ساہمنے گھڑیاں دی دوکان وچ بیٹھے اک سردار جی دس گئے۔ اوہ اوہناں نوں اےداں ملی جویں اپنے پیؤ مل گئے ہون کیونکہ اسدے پیؤ جی وی پگّ بنھدے سن۔ اوہ بھجی بھجی اوہناں کول گئی۔ سردار جی نے پچھیا، “پتر کی گل اے؟” اس دسیا کہ اوہ سڑکاں ویکھدی ویکھدی اپنا رستہ بھلّ گئی اے۔ اس کول بس اپنے کمرے دی چابی اے۔ سردار جی نے آپے سبھ کجھ پتہ کیتا تے اس نوں اسدے ٹکانے تے چھڈّ کے آئے۔ راہ جاندیاں گلاں گلاں وچ جدوں اس نے سردار جی نوں اپنا ناں دسیا تاں اوہناں کیہا اوہو جہڑی پنجابی گیت گاؤندی اے ‘لمبی جدائی’۔سردار جی دے بچن سن کے ریشما نے کیہا، “میتھوں تہاڈی جدائی جھلی نہیں گئی تے میں تہانوں ملن روس آ گئی۔”

اپنے پروگراماں وچ اوہ اکثر کہندی کہ جتھے سردار جی نہ ہون اسنوں اوہ مہفل ادھوری لگدی اے۔ اس نوں سارے سردار اپنے بھرا جاپدے کیونکہ دیش-ودیش گھمدیاں نہ اسدا اپنا لباس بدلیا تے نہ سرداراں دا۔ اوہ سبھ ولیاں دے درباراں وچ جاندی رہی۔ گرو گھراں وچ جاندی رہی۔ امرتسر پھیری دوران اسنے شبد گایا، ‘متر پیارے نوں ہال مریدا دا کہنا۔.۔’ ای۔ٹی۔سی۔ پنجابی چینل والیاں اسدی آواز وچ ایہہ شبد ریکارڈ کیتا۔

27 نومبر 1996 نوں اوس ویلے دے وزیر پنجاب ہرنیک سنگھ گھڑوناں ولوں انڈو-پاک سنگیت سمیلن کروایا گیا سی جس وچ ریشما سمیت چڑھدے اتے لیہندے پنجاب دے کئی گائک-گائکاواں نے حصہ لیا سی۔ اوہ سریندر کور اتے ہور مقبول گائکاں نوں مل کے بڑی خوش ہوئی سی۔

راجستھان سرکار دے سدے تے 2003 وچ جدوں ریشما پہلی واری جے پور میلے وچ آئی سی تاں ونجاریاں دی سفر دی پیڑ نوں پرگٹاؤندا اک راجستھانی لوک-گیت ‘کیسریا بالم پدھارو مہارے دیس’ گا کے اپنی جم زمین دے واسیاں دے دلاں وچ اتر گئی سی۔ بھارت دے سابقہ میمبر پارلیمینٹ، ہائی کمیشنر اتے جودھپور دے مہاراجہ گز سنگھ امید سنگھ محل وچلی اپنی رہائش وکھے ریشما نوں اپنے جم دن تے 13 جنوری نوں بلاؤندے سن۔ 1947 توں بعد جنوری 2006 وچ سدا-اے-سرحد ناں والی لاہور-امرتسر بسّ جدوں پہلی وار بھارت آئی سی تاں پاکستانی شہری وجوں ریشما اپنے پروار دے چھ میمبراں سمیت اس بسّ دی مسافر سی۔

ریشما نے بھارت سمیت اپنے فن دا مظاہرہ امریکہ، کینیڈا، انگلینڈ، روس، ترکی، ناروے، ڈینمارک، رمانیا اتے ازبیکستان اتے کئی ہور دیساں وچ وی کیتا۔ اکتوبر 2002 وچ لنڈن وچ ہوئے اک پروگرام وچ اسدی بیٹی کھدیجا تے پتر امیر نے وی اپنی گائن پرستتی دتی سی۔ پتر امیر تے بیٹی شازیہ نے تاں ماں نال رل کے وی کئی پروگراماں وچ گایا سی۔ اسدی چھوٹی بھین کنیز ریشما وی کتئی گلوکارہ سی۔ شانت سبھاء والی ریشما کھلھے پہنچیاں والا سلوار سوٹ پہنن دی عادی سی۔ اوہ جیو قتل دی ورتکنیک سی، اس لئی ساری عمر شاکاہاری رہی۔ پنجابی، سندھی اتے راجستھانی لوکاں دا پسندیدہ غذا ساگ، مکی دی روٹی تے مسیع روٹی ہی اس دی پسند راے۔

بھارت وچ سری متی اندرا گاندھی اتے سری اندر کمار گجرال صاحب نے سدا دے کے اس نوں نوازیا گیا تاں ادھر جنرل ضیاع ال حق توں لے کے پرویز مشرف تک دیاں سرکاراں ولوں اس نوں ماناعزاز اتے مدد ملدی رہی۔ 2005 وچ اس نوں پاکستان دا تیجا سروؤچّ شہری اعزاز ‘ستارہ-اے-امتیاز’ جس وچ پنجاہ ہزار دی نقد راشی سی، حاصل کرن دا مان حاصل ہویا۔۔۔ اس نوں صدر ولوں ‘فخر-اے-پاکستان’ اتے ‘لیجینڈ آف پاکستان’ انعام نال وی نوازیا گیا۔

کینسر دی بیماری نے اک وار پھیر سر چکیا۔ علاج دوران اوہ بہت کمزور ہو گئی۔ لاہور دے اچھراں محلے دی وسنیک ریشما نوں 6 اپریل، 2013 نوں ڈاکٹر’ز ہسپتال داخل کروایا گیا۔ میں اوہنیں دنیں اپنی پاکستان پھیری دوران اوہدے گھر دے این کولوں لنگھی مگر نہ ٹالے جا سکن والے رجھیویں کارن میں اس کول نہ جا سکی۔ اس گل دا مینوں ہمیشہ ملال راے گا۔ 3 اکتوبر نوں اوہ اجیہی بے ہوشی دی حالت وچ چلی گئی کہ مڑ ہوش نہ آئی۔ پورے مہینے بعد دیوالی والے دن 3 نومبر، 2013 دی سویر نوں لاہور دے اک ہسپتال وچ 67 سالا ریشما فوت ہو گئی۔

لوک دھناں راہیں جذبیاں دی ترزمانی کرکے روح وچ اتر جان والی ریگستان دی کوئل ریشما بھاویں اج ساڈے درمیان نہیں اے مگر پھر وی لوک گائکی دے کھیتر وچ اسدے آڈیؤ-ویڈیو گیت اسنوں سدیوی امرتا بخشدے رہنگے۔

گیت

• وے میں چوری چوری تیرے نال لا لیاں اکھاں

• اکھیاں نوں رین دے اکھیاں دے کول کول

• نیوں لگدا دل میرا سجنا باہج چھایا ہنیرا

• ساڈے ول مکھڑا موڑ

اعزاز

• ستارہ امتیاز

حوالے

پنجابی گائیک
مرد	عنایت حسین بھٹی  • آسا سنگھ مستانہ  • عالم لوہار  • امریندر گلّ  • ستندر سرتاج  • شیری مان  • جسبیر جسی  • جسی لائلپوریا  • وارث بیگ  • بلکار سدھو  • ہرجیت ہرمن  • روندر گریوال  • ملکھی رام ملکھی  • شفقت امانت علی  • ہنی سنگھ  • منموہن وارث  • امر سنگھ چمکیلا  • حاکم صوفی  • ہنس راج ہنس  • گِپّی گریوال  • دلیر مہندی  • سلامت علی خان  • گرداس مان  • ہربھجن مان  • لال چند یملا جٹ  • کلدیپ ماݨک  • محمد صدیق  • راج براڑ  • اللہ دتا لوݨے والا  • منصور ملنگی  • طالب حسین درد  • محمد رفیع  • سجاد علی  • ملکو  • عاطف اسلم  • اکرم راہی  • انور رفیع  • عارف لوہار  • ابرار الحق  • شیرا جسویر  • سکھبیر سنگھ  • ماسٹر طفیل
عورت	سریندر کور  • پرکاش کور  • نرندر بیبا  • حمیرا ارشد  • شازیہ منظور  • تصور خانم  • مس پوجا  • ٹینا ثانی  • نِمرت کھیڑا  • لتا منگیشکر  • آشا بھوسلے  • شمشاد بیگم  •  • زبیدہ خانم  • ثریا ملتانیکر  • نور جہاں  • ریشماں  • نصیبو لعل  • افشاں  • مسرت نذیر  • ناہید اختر  • حدیقہ کیانی  • طاہرہ سید  • عارفہ صدیقی  • فریحہ پرویز  • مسرت نذیر
صوفی گائیک	شوکت علی  • اقبال باہو  • سائیں اختر • سائیں ظہور  • نصرت فتح علی خان  • حامد علی بیلا
غزل گائیک	جگجیت سنگھ • جگجیت سنگھ زیروی  • مہدی حسن  • غلام علی  • راحت فتح علی خان  • امانت علی خان  • اسد امانت علی خان  • حامد علی خان