مہدی حسن
مہدی حسن | |
---|---|
(اردو وچ: مہدی حسن) | |
جم | 18 جولائی 1927 [۱]
|
وفات | 13 جون 2012 (85 سال)[۲] |
وجہ وفات | متعدی امراض |
شہریت | پاکستان (۱۵ اگست ۱۹۴۷–) |
فنی زندگی | |
صنف | کلاسیکی موسیقی |
آلات موسیقی | صوت |
پیشہ | گائک |
اعزازات | |
ویب سائٹ | |
ویب سائٹ | باضابطہ ویب سائٹ |
IMDB اُتے صفحات[۳] | |
ترمیم |
بر صغیر پاک و ہند وچ مہدی حسن دا ناں تے انہاں دی آواز کسی تعارف دی محتاج نئيں۔ مہدی حسن دی گائیگی بھارت تے پاکستان وچ یکساں مقبول اے تے بھارت دی ممتاز گلوکارہ لدا منگیشکر نے اک بار مہدی حسن دی گائیگی نوں ’بھگوان دی آواز‘ توں منسوب کيتا سی۔ مہدی حسن اک سادہ طبیعت انسان سن اوربعض اوقات گل سیدھی منہ اُتے کر دتا کردے سن ۔ فلمی موسیقی دے زرخیز دور وچ مہدی حسن نوں احمد رشدی دے بعد دوسرے پسندیدہ گلوکار دا درجہ حاصل رہیا۔
ابتدائی ایام
سودھومہدی حسن 1927ء وچ راجستھان دے اک پنڈلُونا وچ پیدا ہوئے۔ اُنہاں دے والد تے چچا دُھرپد گائیکی دے ماہر سن تے مہدی حسن دی ابتدائی تربیت گھر ہی وچ ہوئی۔ خود اُنہاں دے بقول اوہ کلاونت گھرانے دی سولھواں پیڑھی نال تعلق رکھدے سن ۔
1947ء وچ ویہہ سالہ مہدی حسن اہلِ خانہ دے نال نقلِ وطن کر کے پاکستان آ گئے تے پنجاب دے اک شہر چیچہ وطنی وچ محنت مزدوری دے طور اُتے سائیکلاں مرمت کرنے دا کم شروع کيتا۔
انھاں نے مکینک دے کم وچ مہارت حاصل کيتی تے پہلے موٹر میکینک تے اس دے بعد ٹریکٹر دے میکینک بن گئے، لیکن رہینِ ستم ہائے روزگار رہنے دے باوجود اوہ موسیقی دے خیال توں غافل نئيں رہے تے ہر حال وچ اپنا ریاض جاری رکھیا۔[۴]
آغاز فن
سودھوانہاں نے موسیقی دی تربیت اپنے والد استاد عظیم خان تے اپنے چچا استاد اسماعیل خان توں حاصل کيتی، جو کلاسیکل موسیقار سن ۔ مہدی حسن نے کلاسیکی موسیقی وچ اپنے آپ نوں متعارف کروایا، جدوں اٹھ سال دے سن ۔ تے پچپن توں ہی گلوکاری دے اسرار و رموُز توں آشنا نيں مگر اس سفر دا باقاعدہ آغاز 1952ء وچ ریڈیو پاکستان دے کراچی اسٹوڈیو توں ہويا اس وقت توں لےکے اج تک اوہ پچیس ہزار توں زیادہ فلمی غیر فلمی گیت تے غزلاں گا چکے نيں۔ حوالےدی لوڑ؟ گویا سرُ دے سفر دی داستان کئی دہائیاں اُتے محیط اے۔ فلم دے لئی مہدی حسن نے جو پہلا گیت ریکارڈ کروایا اوہ کراچی وچ پاکستانی فلم ’’ شکار‘‘ دے لئی سی۔ شاعر یزدانی جالندھری دے لکھے اس گیت دی دُھن موسیقار اصغر علی، محمد حسین نے ترتیب دتی سی۔ گیت دے بول سن : ’’ نظر ملتے ہی دل کی بات کا چرچا نہ ہو جائے‘‘۔ ايسے فلم دے لئی انہاں نے یزدانی جالندھری دا لکھیا اک ہور گیت ’’میرے خیال و خواب دی دنیا لئی ہوئے۔ فیر آگیا کوئی رخِ زیبا لئی ہوئے‘‘ وی گایا سی۔
برصغیر دی اصناف موسیقی | |
فائل:Dhrupad 2.jpg | |
قسماں موسیقی | |
قسماں موسیقی | |
دور عروج
سودھوسنہ انیس سو سٹھ تے ستر دی دہائی وچ انہاں دا شمار عوام دے پسندیدہ ترین فلمی گلوکاراں وچ ہُندا سی۔ تے سنتوش کمار، درپن، وحید مراد تے محمد علی توں لےکے ندیم تے شاہد تک ہر ہیرو نے مہدی حسن دے گائے ہوئے گیتاں اُتے لب ہلائے۔ سنجیدہ حلفےآں وچ اُنہاں دی حیثیت اک غزل گائیک دے طور اُتے مستحکم رہی۔ ايسے حیثیت وچ انھاں نے برِصغیر دے ملکاں دا کئی بار دورہ کيتا۔
خان صاحب مہدی حسن نے کل 441 فلماں دے لئی گانے گائے تے گیتاں دی تعداد 626 اے۔ فلماں وچوں اردو فلماں دی تعداد 366 جنہاں وچ 541 گیت گائے۔ جدوں کہ 74 پنجابی فلماں وچ 82 گیت گائے۔ انہاں نے 1962ء توں 1989ء تک 28 تک مسلسل فلماں دے لئی گائیکی کيتی سی ۔
فلمی گیتاں وچ انہاں دے سو توں زیادہ گانے اداکار محمد علی اُتے فلمائے گئے۔ اس دے علاوہ مہدی حسن خان صاحب اک فلم شریک حیات 1968ء وچ پردہ سیماں اُتے وی نظر آئے ۔
1956ء وچ اک طویل جدو جہد دے بعد مہدی حسن نوں فلمی گلوکار بننے دا موقع ملا۔ اس دے لئی انہيں کراچی جانا پيا سی جتھے انہاں دے وڈے بھائی پنڈت غلام قادر کراچی ریڈیو توں بہ طور موسیقار منسلک سن ۔ تے انہاں دی سفارش اُتے انہاں نوں ریڈیو اُتے غزلاں گانے دا موقع ملیا سی۔ انہاں دی پہلی غزل جو ریڈیو اُتے مشہور ہوئی اوہ کلاسک شاعر میر تقی میر دی مشہور زمانہ غزل سی۔ ~ دیکھ تو دل کہ جان سے اٹھتا ہے
گانے
سودھونغمہ | فلم | سنہ | نغمہ نگار | موسیقار | سنگت | - |
---|---|---|---|---|---|---|
دیکھ تو دل کہ جان سے اٹھتا ہے | (ریڈیو پاکستان) | 1956 | میر تقی میر | - | - | - |
آنکھوں میں چلے آؤ | کنواری بیوہ | 1956 | طفیل ہوشیار پوری | - | - | - |
کوئی صورت نہیں اے دل | کنواری بیوہ | 1956 | طفیل ہوشیار پوری | - | - | - |
تم ملے زندگی مسکرانے لگی | کنواری بیوہ | 1956 | طفیل ہوشیار پوری | - | - | - |
محبت کر لے۔۔ کسی پہ مرلے۔ نہيں تو پچھتائے گا | مس 56 | 1956 | - | بابا جی اے چشتی | نذیر بیگم | - |
نظر ملتے ہی دل کی بات کا چرچا نہ ہو جائے | شکار | 1956 | یزدانی جالندھری | اصغر حسین اور محمد حسین | - | - |
میرے خواب و خیال کی دنیا | شکار | 1956 | یزدانی جالندھری | اصغر حسین اور محمد حسین | - | - |
یہ چاندنی۔۔ یہ سائے۔ پہلو میں تم آئے ۔ | مس 56 | 1956 | - | بابا جی اے چشتی | نذیر بیگم | - |
تو کیسا خدا ہے جو | مسکہ پالش | 1957 | فدا یزدانی | دیبو بھٹاچاریہ | - | - |
چوری کیا تو نے | غریب | 1958 | - | نذیر شیلے | انیقہ بانو | - |
اک دیوانے کا اس دل نے کہا مان لیا | قیدی | 1962 | - | رشید عطرے | نور جہاں | - |
جس نے میرے دل کو درد دیا | سسرال | 1962 | - | حسن لطیف | - | - |
مجھ کو آواز دے تو کہاں ہے | گھونگھٹ | 1962 | - | خواجہ خورشید انور | - | - |
اے ماہ جبیں ناز آفرین | دوشیزہ | 1962 | - | عنایت حسین | - | - |
الہی۔۔ آنسو بھر زندگی کسی کو نہ دے۔۔ | ہمیں بھی جینے دو | 1963 | - | سی فیض | - | - |
اے روشنیوں کے شہر بتا | چنگاری | 1964 | - | خواجہ خورشید انور | - | - |
گلوں میں رنگ بھرے | فرنگی | 1964 | فیض احمد فیض | رشید عطرے | - | - |
اپنی جاں نذر کروں اپنی وفا پیش کروں | (جنگی ترانہ) | 1965 | صوفی تبسم | - | - | - |
آکے دے جاوخایاں نی | ہیر سیال | 1965 | - | بخشی وزیر | نسیم بیگم | - |
آنکھوں سے ملی آنکھیں۔ دل دل سے جو ٹکرایا | ہزار داستان | 1965 | - | رشید عطرے | - | - |
سنگیت نجانے اور کب تک | ساز و زآواز | 1965 | - | حسن لطیف | - | - |
شکوہ نہ کر گلہ کر۔ یہ دنیا ہے پیارے | زمین | 1965 | - | وزیر افضل | - | - |
کیسے کیسے لوگ ہمارے دل کو جلانے | تیرے شہر میں | 1965 | - | حسن لطیف | - | - |
ہیر وارث شاہ | ہیر سیال | 1965 | - | بخشی وزیر | - | - |
اب اور پریشان۔ دل ناشاد نہ کر | ماں بہو اور بیٹا | 1966 | - | حسن لطیف | - | - |
اے جان وفا دل میں تیری یاد رہے گي | تصویر | 1966 | - | خلیل احمد | - | - |
چاند تو جب بھی مسکراتا ہے | سرحد | 1966 | ? | خورشید انور | نور جہاں | - |
خداوندا۔ یہ کیسی آگ سی جلتی ہے سینے میں | لوری | 1966 | - | خلیل احمد | - | - |
دل ویراں ہے تیری یاد ہے ۔ | آئینہ | 1966 | - | منظور اشرف | - | - |
دنیا کسی کے پیار میں جنت سے کم نہیں | جاگ اٹھا انسان | 1966 | - | لال محمد اقبال | - | - |
رات کی بے سکوں خاموشی میں | سوال | 1966 | - | رشید عطرے | - | - |
لاگی رے۔ لاگی لگن موہے دل میں | جلوہ | 1966 | - | ناشاد | - | - |
میرے دل کے تار۔۔ بجیں بار بار | پائل کی جھنکار | 1966 | - | رشید عطرے | - | - |
نظاروں نے بھریں آہیں | نغمہ صحرا | 1966 | - | صفدر حسین | - | - |
دکھ نہ لبّے تے نہ آوے | مہندی | 1967 | - | وزیر علی | - | - |
جدوں تیری دنیا توں پیار ٹر جائے | سسی پنوں | 1968 | احمد راہی | رحمان ورما | نور جہاں | - |
(بنگالی گانا) | - | 1969 | - | دیبو بھٹاچاریہ | - | - |
اس چاند پہ رہنے دو ہلکی سی | چودھویں صدی | 1969 | ? | اعظم بیگ | نور جہاں | - |
آپ کو بھول جائیں ہم اتنے تو | تم ملے پیار ملا | 1969 | ? | نشید | نور جہاں | - |
آج تسی گئے مل ساڈا | اک سونا اک مٹی | 1970 | ? | ایم جاوید | نور جہاں | - |
تو جہاں کہیں بھی جائے | انسان اور آدمی | 1970 | ? | ایم اشرف | نور جہاں | - |
رس گئے سارے سکھ | ٹکا متھے دا | 1970 | ? | جے اے چشتی | نور جہاں | - |
گھونگھٹ لا کنور (سندھی گانا) | - | 1970 | - | - | - | - |
(دوگانا) | دل دیا درد لیا | 1971 | - | - | رونا لیلی | - |
چل چ لیے دنیا دے اس نکڑ | دنیا پیسے دی | 1971 | ? | عبد اللہ | نور جہاں | - |
اب کے ہم بچھڑے تو شاید | انگارے | 1972 | احمد فراز | - | - | - |
اک بار چلے آؤ | اک رات | 1972 | - | - | - | - |
تجھ سے ملی زندگی | بدلے گی دنیا ساتھی | 1972 | ? | طافو | نور جہاں | - |
تیرے پیچھے پیچھے آنا | نظام | 1972 | ? | عبد اللہ | نور جہاں | - |
حسین فضا کا تقاضا | دولت اور دنیا | 1972 | خواجہ پرویز | کمال احمد | نور جہاں | - |
رنجش ہی سہی | محبت | 1972 | - | - | - | - |
- | پردیس | 1972 | - | نذیر علی | - | - |
جان جاں تو جو کہے گاوٴں میں گیت تیرے | آنسو | 1972 | - | - | - | - |
- | میں اکیلا | 1972 | - | - | نسیم بیگم | - |
- | ایثار | 1975 | - | - | مہناز بیگم | - |
یہ دنیا رہے نہ رہے میرے ہمدم | میرا نام ہے محبت | 1975 | - | - | - | - |
(پنجابی فلم) | سیدھا راستہ | 1974 | - | - | - | - |
(پنجابی فلم) | چن پتر | 2000 | - | - | - | - |
(قوالی) | - | 1976 | - | - | احمد رشدی | - |
اب کس کو سنائیں گے | نیا راستہ | 1973 | ? | نشید | نور جہاں | - |
اک پیار جئی سوہنی صورت | عشق میرا ناں | 1974 | ? | نذیر علی | نور جہاں | - |
اک تیرا اک میرا | زبیدہ | 1976 | ? | رفیق علی | نور جہاں | - |
اک میں اک تو، دو دیوانے | کلیار | 1984 | ? | وجاہت عطرے | نور جہاں | - |
اک نئے موڑ پہ زندگی آگئی | دل کے داغ | 1978 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
اے نئے سورج ہمیں تیرے | نیا سورج | 1977 | ? | نثار بزمی | نور جہاں | - |
آپ کیوں پیار کے اظہار | وفادار | 1978 | ? | وجاہت عطرے | نور جہاں | - |
آج تو غیر سہی | دہلیز | 1983 | - | - | - | - |
آخری بار سینے سے لگ جا | انداز | - | ? | ? | نور جہاں | - |
بابل تیری میری چھو | قسمت | 1985 | ? | عبد اللہ | نور جہاں | - |
بھلائی جاتی ہے الفت | پروفیسر | 1975 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
تیرا تے میرا ازلاں دا پیار | جائز | 1982 | ? | کمال احمد | نور جہاں | - |
تیرے نال لیا دل اسی | ہلاکو تے خان | 1985 | ? | وجاہت عطرے | نور جہاں | - |
جانے وہ دن کب آئیں گے | معاشرہ | 1975 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
جد نال سجن | سوہنی ماہیوال | 1976 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
جیون بھر ساتھ نبھائیں | آرزو | 1975 | ? | ایم اشرف | نور جہاں | - |
دل اک شیشہ | اللہ رکھا | 1987 | خواجہ پرویز | ایم اشرف | نور جہاں | - |
رت بدلے چاہے موسم | نصیب | 1982 | ? | کمال احمد | نور جہاں | - |
رتاں پیار دیاں | سکندر | 1974 | ? | دیبو | نور جہاں | - |
زندگی میں تو سب ہی پیار کیا کرتے ہيں | عظمت | 1973 | - | - | - | - |
ساتھ ہمارا چھوٹے نہ | دل لگی | 1974 | مشیر کاظمی | رفیق علی | نور جہاں | - |
سجنا وے روئے تے | سوہنی ماہیوال | 1976 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
ضرورت پے جاندی اے | دلدار صدقے | 1977 | ? | نذیر علی | نور جہاں | - |
عشق سدا آباد رہے | لیلی مجنوں | 1974 | ? | نثار بزمی | نور جہاں | - |
عشق میرا ناں | عشق میرا ناں | 1974 | حزین قادری | نذیر علی | نور جہاں | - |
عشق ہے بے پروا | سوہنی ماہیوال | 1976 | ? | اے حمید | نور جہاں | - |
گلشن میں بہاراں | بدلےگا انسان | 1975 | ? | عبد اللہ | نور جہاں | - |
گلے سے لگ جا | گبر سنگھ | - | ? | ? | نور جہاں | - |
لاکھ کرو انکار | نوکر | 1975 | - | - | - | - |
مکھ تیرے چنا کنّا | سیدھا راستہ | 1974 | ? | اختر حسین | نور جہاں | - |
میرے محبوب تیری نرگسی | میں بنی دلہن | 1974 | ? | نذیر علی | نور جہاں | - |
میں تینوں پیار کرناواں | عشق میرا ناں | 1974 | ? | نذیر علی | نور جہاں | - |
میں نے پہلے ہی کہا تھا | بات پہنچی تیری جوانی تک | 1974 | شیون رضوی | نثار بزمی | نور جہاں | - |
میں ہوں وفا تو ہے | جینے کی راہ | 1977 | ? | طافو | نور جہاں | - |
یہ رات رات بھر کی | بہشت | 1974 | ? | رشید عطرے | نور جہاں | - |
پیار بھرے دو شرمیلے نین | چاہت | - | خواجہ پرویز | رابن گھوش | - | - |
اک حسن کی دیوی سے مجھے | میری زندگی ہے نغمہ | - | مشیر کاظمی | نثار بزمی | - | - |
قصہ غم میں تیرا نام نہ آنے دیں گے | داستان | - | -- | -- | - | - |
مجھے کر دے نا دیوانہ تیرے انداز مستانہ | نیا راستہ | 1973 | -- | -- | - | - |
-- | -- | - | -- | -- | - | - |
مہدی حسن | |
جیون | 1927 |
جمن پو | راجستھان ہندستان |
گن | غزل تے گانے |
اعزازات
سودھوبھارت وچ اُنہاں دے احترام دا جو عالم سی اوہ لدا منگیشکر دے اس خراجِ تحسین توں ظاہر ہويا کہ مہدی حسن دے گلے وچ تاں بھگوان بولدے نيں۔ نیپال دے شاہ بریندرا اُنہاں دے احترام وچ اُٹھ دے کھڑے ہوجاندے سن تے فخر توں دسدے سن کہ انھاں مہدی حسن دی کئی غزلاں زبانی یاد نيں۔
حکومت پاکستان انہاں دی خدمات دے اعتراف وچ انہاں نوں تمغائے امتیاز تے تمغۂ حسنِ کارکردگی توں وی نواز چکی اے۔ 1979ء وچ مہدی حسن نوں بھارتی سرکار نے اپنے ہاں دا اک وڈا ’’کے ایل سہگل ایوراڈ‘‘ دتا۔
ان دے انتقال دے بعد انڈین ایڈمنسٹریٹیو سروس دے اک عہدیدار نے اعلان کيتا کہ "اگلے ماہ راجستھان دے انہاں دے آبائی پنڈ وچ انہاں دا کانسی دا مجسمہ نصب کيتا جائے گا تے اک سڑک وی انہاں دے ناں توں منسوب کيتی جائے گی۔"
مہدی حسن نوں بے شمار ایوارڈز تے اعزازات توں نوازیا گیا۔ چند اعزازات دا ذکر درج ذیل اے:
- سال 1964۔۔۔۔۔۔۔ فلم فرنگی ۔۔۔۔۔۔۔ ۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1968۔۔۔۔۔۔۔ فلم صائقہ ۔۔۔۔۔۔۔ ۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1969۔۔۔۔۔۔۔ فلم زرقا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1972۔۔۔۔۔۔۔ فلم میری زندگی اے نغمہ۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1973۔۔۔۔۔۔۔ فلم نواں راستہ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1974۔۔۔۔۔۔۔ فلم شرافت۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1975۔۔۔۔۔۔۔ فلم زینت۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1976۔۔۔۔۔۔۔ فلم شبانہ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
- سال 1977۔۔۔۔۔۔۔ فلم آئینہ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ نگار ایوارڈ
جنرل ایوب خان نے انہاں نوں تمغہ امتیاز توں نوازیا۔
سال 1979 وچ جالندھر (انڈیا) وچ سیگل ایوارڈ حاصل کيتا۔ سال 1983ماں نیپال وچ گورکھیا دکشینا باہو ایوارڈ حاصل کيتا۔
سال 1985 وچ جنرل ضیاءالحق نے تمغہ حسن کارکردگی توں نوازیا۔
جنرل پرویز مشرف نے ہلال امتیاز توں نوازیا۔ مہدی حسن نوں پاکستان ٹیلی وژن کراچی سینٹر نے جولائی 2001ء وچ لائف ٹائم اچیومنٹ ایوارڈ دتا ۔ ۔[۸]
تاثرات
سودھوپاکستان دے صدر ایوب خان، صدر محمد ضیاء الحق تے صدر پرویز مشرف وی اُنہاں دے مداح سن تے انھاں اعلیٰ ترین سِول اعزازات توں نواز چُکے سن، لیکن مہدی حسن دے لئی سب توں وڈا اعزاز اوہ بے پناہ مقبولیت تے محبت سی جو انھاں عوام دے دربار توں ملی۔ پاک و ہند توں باہر وی جتھے جتھے اُردو بولنے تے سمجھنے والے لوک آباد نيں، مہدی حسن دی پزیرائی ہُندی رہی تے سن اسّی دی دہائی وچ انھاں نے اپنا بیشتر وقت یورپ تے امریکا دے دوراں وچ گزاریا۔
اُنہاں دے شاگرداں وچ سب توں پہلے پرویز مہدی نے ناں پیدا کيتا تے تمام عمر اپنے اُستاد نوں خراجِ عقیدت پیش کردے رہے۔ بعد وچ غلام عباس، سلامت علی، آصف جاوید تے طلعت عزیز جداں ہونہار شاگرداں نے اُنہاں دی طرز گائیکی نوں زندہ رکھیا۔
گوگل دا 'ڈوڈل'
سودھو'گوگل' نے 18 جولائی دی مناسبت توں بدھ نوں مہدی حسن دا خصوصی 'ڈوڈل' جاری کيتا اے۔
آخری ایام
سودھوکافی عرصہ علالت وچ گزارنے دے بعد بالآخر 13 جون 2012ء نوں کراچی دے اک نجی ہسپتال وچ جہان فانی توں رخصت ہوئے گئے۔
ہور پڑھو
سودھو- سوہنے کم دا ٹکا لین والیاں دا لسٹ
حوالے
سودھو- ↑ Профиль Мехди Хассана на сайте Пантеон — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
- ↑ Ghazal maestro Mehdi Hassan dies at 84 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۳ جون ۲۰۱۲
- ↑ میزک برینز آئی ڈی: https://musicbrainz.org/artist/bd0a20b2-ad1d-4440-ab22-e6dc71e6e199 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱۶ ستمبر ۲۰۲۱ — ناشر: MetaBrainz Foundation
- ↑ "مجھے تم کبھی بھی بھلا نہ سکو گے"۔ Sweb.com
- ↑ مظہر میگزین (جون 13, 2012)۔ "A tribute to Khan Sahib Mehdi Hassan" [مہدی حسن خان صاحب کو خراج تحسین]۔ Pakistan Film Magzine
- ↑ مظہر میگزین۔ "Mehdi Hassan & Madam Noorjehan" [دوگانے مہدی حسن اور نورجہاں]۔ Pakistan Film Magzine
- ↑ مظہر میگزین۔ "Mehdi Hassan's film songs from 1956–63" [مہدی حسن کے گیت 1956 تا 63]۔ Pakistan Film Magzine
- ↑ Syed Shahzad Alam۔ "شہنشاہ غزل مہدی حسن (خاندانی پس منظر تے حالات زندگی)"
- ↑ https://www.urduvoa.com/a/google-pays-homage-to-mehdi-hassan-birthday-with-doodle-18jul2018/4487489.html
باہرلے جوڑ
سودھو- مہدی حسن at the Internet Movie Database
- مہدی حسن ڈاٹ کوم
- سائیکلاں دی دکان توں عوام دے دلاں تک
- مہدی حسن دی دریافت ۔۔۔ سلیم گیلانی دے انکشافات
- مہدی حسن دے انتقال اُتے بی بی سی دا خصوصی ضمیمہ
- http://www.pakmdb.com/dbasel.php?type=S&q=1&q=Yazdani+Jalandhari&Submit=Submit
- https://www.dailyo.in/arts/mehdi-hassan-ghazals-جون-13-classical-music-kesariya-balam/story/1/4287.html
- مظہر میگزین Archived 2016-03-05 at the وے بیک مشین