خیبر پختونخوا دی تریخ
خیبر پختونخوا جسنوں تاریخی طور اُتے صوبہ سرحد ،شمالی مغربی سرحدی صوبہ تے اس طرح ہور ناواں توں یاد کیتا جاندا اے ،پاکستان دے چار صوبےآں وچ اک صوبہ اے جو ملک دے شمال مغربی حصے وچ واقع اے۔ جغرافیائی طور اُتے ایہ اوہ خطہ اے جو جنوبی ایشیاء نوں وسطی ایشیاء توں ملاندا اے، ایہ خطہ پہلے سلطنتاں وچ وسطی ایشیا توں ہندوستان وچ داخلے دا واحد راستہ وی سی ۔ افغان، فارسی،مغل تے ہور بیرون ملک حملہ آوراں نوں جدوں وی برصغیر اُتے قبضہ کرنا سی تاں اوہ اس خطے توں برصغیر وچ داخل ہويا کردے سن ۔ معروف درہ خیبر اج وی پاکستان تے ہور وسطی ایشیا دے ملکاں دا واحد تجارتی راستہ منیا جاندا اے۔
وقت دے نال نال ایہ خطہ مختلف سلطنتاں دا حصہ بندا رہیا۔ خطے اُتے مختلف گروہاں نے حملے کیتے انہاں حملہ آوراں وچ ہخامنشی،فارسی، خلجی، غلجی یونانی،سکاہی،کشنی،چینی،عرب،ترک،مغل،منگول،وغیرہ شامل نيں۔ جدوں آریہ لوک ہندوستان وچ داخل ہوئے 2000 تے 1500 پہلے مسیح دے درمیان اس خطے اُتے آریہ لوکاں دے ہند-ایرانی شاخ دے پشتون قوم نے خطے دا کمان سنبھال لیا۔ تے پورے ہندوستان وچ آباد ہور لوکاں نوں آریاں نے جنوب دے جانب دھکیل دتا۔
خیبر پختونخوا دے خطے دا ذکر ہندو مقدس کتاب مہابھارت وچ وی اے ،مہابھارت وچ خطے دا اوہ وقت بیان کیتا گیا اے جس وچ ایتھے اُتے گندھارا سلطنت قائم سی۔ مہابھارت دے مطابق ایہ خطہ بھارت ورشہ دا حصہ سی جو ہندو مذہبی شخصیت بھارت دا ملک سی ۔ خیبر پختونخوا دی جدید تریخ وچ ایتھے اُتے درانیاں،سکھاں تے مغلاں دا راج رہیا اے۔ برطانوی ہند توں پہلے ایہ مغل سلطنت دے صوبہ کابل دا حصہ سی ۔ فیر برطانوی دور وچ اسنوں صوبہ پنجاب وچ کچھ عرصے دے لئی ضم کیتا گیا، فیر انگریزاں نے اسنوں اک نويں صوبے دا درجہ دتا تے اس دا ناں شمال مغربی سرحدی صوبہ رکھیا گیا،پاکستان دی آزادی دے بعد اکثر اس خطے دا ایتھے ناں رہیا۔ جس وقت پاکستان وچ دو صوبے سن یعنی مغربی پاکستان تے مشرقی پاکستان اس وقت ایہ صوبہ مغربی پاکستان وچ ضم کیتا گیا، بعد وچ جدوں مشرق پاکستان وکھ ہويا تے مغربی پاکستان نوں صوبےآں وچ تقسیم کیتا گیا تاں اس صوبے نوں فیر اک وکھ صوبے دا درجہ دے دتا گیا۔
قدیم تریخ سودھو
جداں کہ ذکر کیتا گیا اے کہ خطۂ صوبہ خیبر پختونخوا وچ قدیم زمانے توں کئی حملہ آور گروہ آندے رہے نيں جنہاں وچ فارسی، یونانی، کُشن، ہُنز، عرب، تُرک، منگول، مُغل، سکھ تے برطانیہ شامل نيں۔ 1500 تے 2000 پہلے از مسیح دے درمیان، آریائی قوم دی اک ایرانی شاخ بنی جس دی نمائندگی پشتون کر رہے سن اُنہاں نے صوبہ خیبر پختنونخواہ دے زیادہ تر علاقے اُتے قبضہ کر ليا۔ 6 صدی عیسیوی توں وادئ پشاور مملکتِ گندھارا دا مرکز سی ۔ بعد وچ ایہ شہر کُشن دورِ سلطنت دا راجگڑھ وی بنیا۔ اس خطے اُتے کئی معروف تاریخی لوک دے قدم پئے مثلاً دیریس دوم، سکندر اعظم، ہیون سنگ، فا ہین، مارکوپولو، ماؤنٹسٹارٹ ایلفنسٹائن تے ونسٹن چرچل۔
خطّے اُتے موریائی قبضے دے بعد، بدھ مت ایتھے دا وڈا مذہب بنا، خصوصاً شہری علاقےآں وچ جداں کہ حالیہ آثاریاندی تے تشریحی شواہد توں پتا چلدا اے۔ اک وڈا کُشن فرماں روا کنشک وی بُدھ مت دے عظیم بادشاہاں وچوں اک سی ۔
جدوں کہ پینڈو علاقےآں نے کئی شمنیتی عقائد برقرار رکھے مثلاً کالاش گروہ تے دوسرے۔ پشتونولی یا روايتی ضابطۂ وقار جس دی پشتون قوم پاسداری کردی اے، خیال کیتا جاندا اے کہ اِس دی جڑاں وی اسلام توں پہلے کيتیاں نيں۔
شاہی دور سودھو
صدی عیسوی دے اوائل وچ ، اسلام دی آمد توں پہلے، صوبہ خیبر پختونخوا اُتے بادشاہ حکومت کردے سن ۔ پہلے حکمران تُرک سن تے انہاں نے اِس خطے اُتے 870 صدی عیسوی تک حکومت کیتی۔ اُنہاں دے بعد دے حکمراناں دا شاید ہمسایہ کشمیر تے پنجاب دے حکمراناں توں روابط سن ۔ جداں دے آثار و تریخ مثلاً سکّاں تے دوسری بنائی ہوئی چیزاں اُنہاں دے کثیر ثقافتی دا ثبوت دیندی نيں۔ انہاں آخری حکمراناں نوں اپنے برادرانہ قبیلےآں نے آخر کار ختم کر دتا جنہاں دی کمان محمودِ غزنوی کر رہے سن ۔(محمودغزنوی دے دورحکومت وچ پشتون قبیلہ دلازاک وادی پشاورماں آبادھوچکاسی ۔ دلازاکاں نے خیبرکے ناں توں اک قلعہ بنایا- جوبابرکے دورحکومت وچ یوسف زئ دے ہتھوں بے دخل ھوگئے)
اِسلام دی آمد سودھو
بدھ مت تے شمن پرستی اُس وقت تک وڈے مذاہب رہے جدوں تک مسلماناں نے قبضہ کر ليا۔ رفتہ رفتہ پشتون تے دوسرے قبیلے اسلام وچ داخل ہُندے رہے۔ اِس دوران انہاں نے اپنے کچھ روایات برقرار رکھے جداں کہ پشتوناں دی روایت پشتونولی یا ضابطۂ وقار و عزت۔ صوبہ خیبر پختونخوا عظیم اِسلامی مملکت یعنی "غزنوید مملکت" تے مملکتِ محمد غور دا حصہ وی رہیا۔ اس زمانے وچ باقی ماندہ مسلمان ملکاں توں مسلمان تاجر، اساتذہ، سائنس دان، فوجی، شاعر، طبیب تے صوفی وغیرہ ایتھے جوق در جوق آندے رہے۔
پشتون قبائیل دے مغربی علاقےآں وچ تاں اسلام رسول اللہ دی دور وچ آیا سی، اس گل دا اندازہ اس گل توں لگایا جاسکدا اے کہ حضرت خالد بن ولید نے پشتون صحابی قیس عبدالراشد نوں رسول اللہ توں مسجد نبوی وچ ملاقات کرائی۔
اسلام دی بنیاد سب توں پہلے برصغیر وچ اس وقت رکھی گئی جدوں محمد بن قاسم سمندری راستے توں سندھ وچ آئے تے راجہ داہر نوں شکست دے کے چلے گئے،یاں صرف بنیاد سندھ توں رکھی گئی لیکن اس دے بعد محمد بن قاسم چلے گئے۔ اس دے بعد افغان،ترک،منگول تے عرب حکمران تے تاجردرہ خیبر دے ذریعے ہندوستان آندے سن تے اس سرحدی صوبے (موجودہ خیبر پختونخوا تے قبائلی علاقہ جات ) دے ذریعے پورے ہندوستان وچ اسلام تیزی توں پھیلدا گیا۔
برطانوی دور سودھو
برطانیہ تے روس دے درمیان جنوبی ایشیا اُتے اپنی اجارہ داری قائم رکھنے دے لئی کئی تصادم ہوئے۔ جس دے نتیجے وچ افغانستان دی تقسیم واقع ہوئی۔ افغاناں توں دو جنگاں دے بعد برطانیہ 1893ء وچ ڈیورنڈ لائن نافذ کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ ڈیورنڈ لائن نے افغانستان دا کچھ حصہ برطانوی ہندوستان وچ شامل کے دتا۔ ڈیورنڈ لائن، سر مورتیمر ڈیورنڈ دے ناں توں اے جو برطانوی نوآبادیاتی حکومت دے معتمدِ خارجہ سن ۔ افغان ڈیورنڈ لائن نوں اک عارضی خط جدوں کہ برطانیہ اِس نوں اک مستقل سرحد سمجھدے سن ۔ ایہ سرحدی خط قصداً ایداں کھینچی گئی کہ پختون قبیلے دو حصےآں وچ بٹ گئے۔
برطانیہ جس نے جنوبی ایشیا دا باقی حصہ بغیر کسی مزاحمت دے قبضہ کر ليا سی، ایتھے اُتے اُسنوں سخت مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ پشتوناں دے نال پہلی لڑائی دا نتیجہ بہت بُرا نکلیا تے برطانوی فوج دا صرف اک سپاہی جنگِ میدان توں واپس آنے وچ کامیاب ہويا (جدوں کہ برطانوی فوجیاں دی کل تعداد 14,800 تھی)۔ خطے وچ اپنی رِٹ قائم رکھنے وچ ناکامی دے بعد برطانیہ نے تقسیم کرو تے حکمرانی کرو دا کھیل شروع کیتا۔ برطانیہ نے اِس کھیل وچ کٹھ پتلی پشتون حکمران صوبہ خیبر پختونخوا وچ بھیجے۔ تاکہ پشتوناں دے درمیان اختلاف پیدا ہو سکے۔ باوجود اِس کے، موقعی پشتون حملے ہُندے رہے مثلاً محاصرۂ مالاکنڈ۔
صوبہ خیبر پختونخوا 9 نومبر 1901 نوں بطورِ منتظمِ اعلٰی صوبہ بنیا۔ تے اس دا ناں صوبہ سرحد رکھیا گیا۔ ناظمِ اعلٰی صوبے دا مختارِ اعلٰی سی ۔ اوہ انتظامیہ نوں مشیراں دی مدد توں چلایا کردا سی ۔
صوبے دا باضابطہ افتتاح 26 اپریل 1902ء نوں شاہی باغ پشاور وچ تاریخی ‘‘دربار’’ دے دوران ہويا جس دی صدارت لارڈ کرزن کر رہے سن ۔ اُس وقت صوبہ خیبر پختونخوا دے صرف پنج ضلعے سن جنہاں دے ناں ایہ نيں: پشاور، ہزارہ، کوہاٹ، بناں تے ڈیرہ اسماعیل خان۔ مالاکنڈ دی تن ریاستاں دیر، سوات تے چترال وی اس وچ شامل ہوگئياں۔ صوبہ خیبرپختونخواہ وچ قبیلے دے زیرِ انتظام ایجنسیاں خیبر، کرم، شمالی وزیرستان تے جنوبی وزیرستان وی شامل سن۔ صوبہ خیبر پختونخوا دے پہلے ناظمِ اعلٰی ہرولڈ ڈین سن ۔
صوبہ خیبر پختونخوا اک مکمل حاکمی صوبہ 1935ء وچ بنیا۔ ایہ فیصلہ اصل وچ 1931ء وچ گول میز اجلاس وچ کیہ گیا سی ۔ اجلاس وچ اِس گل اُتے اتفاقِ رائے ہويا سی کہ صوبہ سرحد دا اپنا اک قانون ساز انجمن ہوئے گا۔ اِس لئی، 25 جنوری 1932ء نوں وائسرائے نے قانونساز انجمن دا افتتاح کیتا۔ پہلے صوبائی انتخابات 1937ء وچ ہوئے۔ آزاد اُمیدوار تے جانے پہچانے جاگیردار صاحبزادہ عبد القیوم خان صوبے دے پہلے وزیرِ اعلٰی منتخب ہوئے۔
آزادی دے بعد سودھو
برطانیہ توں آزادی دے بعد، 1947ء دے اِستصوابِ رائے وچ صوبہ سرحد نے پاکستان وچ شمولیت اختیار کيتی۔ پر، افغانستان دے 1949ء دے لویہ جرگہ نے ڈیورنڈ لائن نوں غلط قرار دتا۔ جس دی وجہ توں پاکستان تے افغانستان دے درمیان تنازعات ابھرے۔ 1950ء وچ افغانستان نے علٰیحدگی پسند تحریک دی حمایت دی لیکن اِس تحریک نوں قبیلے وچ پزیرائی حاصل نہ ہوئی۔ صدر ایوب خان دے پاکستانی صوبےآں دے احذاف دے بعد، صدر یحیٰی خان نے 1969ء وچ اِس ‘‘اک اِکائی’’ منصوبے نوں منسوخ کر دتا تے سوات، دیر، چترال، کوہستان نوں نويں سرحدات وچ شامل کے دتا۔
1979ء وچ افغانستان اُتے سوویت یونین دے حملے تک پختونستان دا مسئلہ پاکستان تے افغانستان دے درمیان کئی دہائیاں تک تنازعات دا مؤجب بنیا۔ حملے دے سبب پنجاہ لکھ افغان مہاجرین نے پاکستان دی طرف ہجرت کی، جو زیادہ تر صوبہ خیبر پختونخوا وچ ہی وچ قیام پزیر ہوئے ،2007ء دے شمار دے مطابق قریباً تیس لکھ حالے وی رہندے نيں۔ افغانستان اُتے سوویت دے قبضے دے دوران، 1980ء دی دہائی وچ صوبہ خیبر پختونخوا مجاہدین دا بہت وڈا مرکز سی جو سوویت یونین دے خلاف لڑ رہے سن ۔