افغانستان دی تریخ
اج جو افغانستان اے اسدا نقشہ انھیویں صدی دے اخیر وچ طے ہویا۔ افغانستان شبد کنا پرانا اے اس اتے تاں اختلاف ہو سکدا اے اتے انا طے اے کہ 1700 عیسوی توں پہلاں دنیا وچ افغانستان نام دا کوئی ملک نہیں سی۔
سکندر اعظم دا حملہ 328 ق م وچ اس ویلے ہویا جدوں اتھے اکثر فارس دے ہخامنشی شاہاں دی حکمرانی سی۔ اسدے بعد دے یونانی باختری راج وچ بدھ دھرم لوکاں نوں پیارا ہویا۔ ایران دے پارتھیئن اتے بھارتی سکاں دے وچ ونڈن دے بعد افغانستان دے اجوکے علاقے اتے ساسانی سلطنت دا راج آیا۔ فارس اتے اسلامی فتح دے بعد افغانستان دا علاقہ کئی سلطنتاں دا حصہ رہا۔ پہلاں بغداد واقع عباسی خلافت، پھر خراسان وچ مرتکز سامانی سلطنت اتے اسدے بعد غزنی سلطنتدے حکمران۔ غزنی اتے غوری سلطنت دے فارسی حکمراناں نے جدوں اختیار جماں لیا تاں ایہہ غوری سلطنت دا انگ بن گیا۔ وچکار-دور وچ کئی افغان حکمراناں نے دلی دی حکمرانی اتے اختیار کیتا جاں کرن دا جتن کیتا جنہاں وچ لودھی سلطنت دے ابراہیم لودھی دا نام پرمکھ اے ۔ اسدے علاوہ وی کئی مسلمان حملہ آوراں نے افغان شاہاں دیاں مدد نال ہندوستان اتے حملہ کیتا سی جس وچ بابر، نادر شاہ اتے احمد شاہ ابدالی شامل سن۔ افغانستان دے کجھ علاقے دلی سلطنت دے انگ سن۔
احمد شاہ ابدالی نے پہلی وار افغانستان اتے خودمختیار سلطنت قایم کیتی۔ اوہ افغان ( یعنی پشتون ) سی۔ برطانوی ہند دے نال ہوئیاں کئی لڑائیاں دے بعد انگریزاں نے برطانوی ہند اتے افغانستان دے وچ سرحد اننیویں صدی وچ طے کیتی۔ 1933 توں لے کے 1973 تک افغانستان اتے ظاہر شاہ دای حکمرانی رہی جو پرامن دور رہیا۔ اسدے بعد کمیونسٹ حکومت قایم ہوئی اتے سوویت یونین نے 1979ء وچ اپنیاں فوجاں افغانستان وچ داخل کر دتیاں۔ 1879 وچ سوویئتاں نوں واپس جانا پیا۔ ایہناں نوں بھجاؤن وچ مجاہدین دا پرمکھ ہتھ رہا سی۔ 1997 وچ طالبان جو سنی بنیاد پرست سن نے اقتدار تے قابض صدر ڈاکٹر نجیب اللہ نوں بے دخل کر دتا۔ ایہناں نوں امریکہ دا ساتھ ملیا پر بعد وچ اوہ امریکہ دے خلاف ہو گئے۔ 2001 وچ امریکہ اتے حملے دے بعد اتھے نیٹو دی فوج موجود اے۔
فارس اتے سکندر دا حملہ
سودھومختصر تریخ
سودھوہندوکش دی اُچے پہاڑاں وچ گھرا افغانستان، جو شمال وچ ہمالیہ دے پہاڑی سلسلے توں جا ملدا اے، دشوار گزار علاقے تے نیم ہموار زمین اُتے مشتمل اے جتھے مختلف قوماں تے قبائل آباد نیں۔
دولت دے حصول تے علاقائی تسلط دی غرض توں مختلف ادوار وچ اس سرزمین اُتے مختلف گروہاں تے فوجاں نے حملے کیتے۔ جس دے نتیجے وچ اج دے افغان معاشرے وچ کسے نہ کسے انداز وچ اکثر ایشیائی اقوام دی جھلک دکھائی دیتی اے۔
افغانستان دی وڈی آبادی پشتوناں اُتے مشتمل اے، جو مشرقی جنوبی علاقاں وچ آباد نیں۔ سی آئی اے ورلڈ فیکٹ بک دے مطابق افغانستان دی آبادی جولائی 2011ء دے اعدا دو شمار دے مطابق دو کروڑ 89 لکھ 35 ہزار توں کچھ زیادہ اے ۔ جس وچ 42 فیصد پشتون نیں۔ جدوں کہ دوسری قوماں وچ ایرانی نسل توں تعلق رکھنے والے تاجک 27 فیصد، منگول نسل دے ہزارہ 9فیصد ، ازبک جو نسل دے اعتبار توں ترک نیں 9 فیصد جدونکہ آرمک چارفی صد، ترکمان تن فی صد ، بلوچ دو فی صد تے باقی ماندہ چار فی صد دیگرمختلف اقوام اُتے مشتمل اے۔
1498 ء وچ مشہور سیاح واسکوڈے گاما نے ہندوستان دا راستہ دریافت کیتا۔ اس توں پہلے مشرق تے مغرب دے درمیان افغانستان تجارت دا واحد زمینی راستہ سی۔
سکندر اعظم ، آریہ، کوشنز، ہونز دے ترک تے منگول وی مختلف ادوار وچ اس خطے اُتے حکمران رہے۔ 1747ء وچ مغلیہ سلطنت دے خاتمے دے بعد افغانستان کوآزادی ملی۔
1933ء وچ ظاہر شاہ نے افغانستان دی بادشاہت سنبھالی تے اگلے 40 سال تک تخت اُتے موجود رہے ۔ 1953 ءماں جنرل محمد داؤدملک دے وزیر اعظم بنے مگر انہاں 1963ء وچ اپنےعہدے توں مستعفی ہونا پیتا ۔1973 ءماں جدوں ظاہر شاہ علاج دے لئی بیرون ملک وچ سن، جنرل داود نے بغاوت کرکے اقتدار اُتے قبضہ کر دے ہوئے ملک کوجمہوریہ بنانے دا اعلان کیتا۔
1978ء وچ دائاں بازو دی جماعت، پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی نےجنرل داود دا تختہ الٹ کر انہاں قتل کردیاگیا ۔
1980ء وچ ببرک کارمل دی قیادت وچ پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی دے پرچم گروپ دی روسی فوج دی مدد دے نال حکومت قائم ہوئی ،مگر نال ای نال مختلف مجاہدین گروہاں دی حکومت ٕمخالف مزاحمت شروع ہو گئی، جنہاں امریکہ، پاکستان، چین، ایران تے سعودی عرب دی اخلاقی ، مالی تے ہتھیاراں دی مدد حاصل سی۔ اس جنگ نے ادھی افغان آبادی نوں ملک چھڈنے ،تے بیشترکو پاکستان تے ایران وچ پناہ لینے اُتے مجبور کر دتا ۔
1985ء وچ روس دے صدر گورباچوف نے افغانستان توں اپنی فوج نکالنے دا اعلان کیتا۔ 1989ء وچ روسی فوج دے انخلاء دے بعد افغانستان دے اقتدار دے لئی افغان مجاہدین دے درمیان خانہ جنگی شروع ہو گئی ۔ 1993 وچ تاجک اشتراک توں مجاہدین دے مختلف گروہاں دے درمیان حکومت سازی دا معاہدہ ہویا تے برہان الدین ربانی نوں صدربنایا گیا۔
1994ء وچ طالبان ابھرے ، جنہاں دی اکثریت پشتوناں اُتے مبنی سی ۔انہاں نے اپنی طرز دا اسلامی نظام نافذ کر دے ہوئے ، خواتین دے کم کرنے اُتے پابندی لگادی تے سخت سزائاں متعاراف کروا ئیں ۔
2001ء وچ اقوام متحدہ دی جانب توں طالبان کواسامہ بن لادن دی حوالگی اُتے مجبور کرنے دے لئی پابندیاں عائد کردتی گئاں ۔ اسی سال مارچ وچ طالبان نے بین الاقوامی کوششاں دے باوجود بدھاکے مجسمے تباہ کر دتے ۔گیارہ ستمبر 2011ء نوں امریکہ اُتے دہشت گردحملاں دا ذمہ دار اسامہ بن لادن ٹہرائے جانے تے طالبان حکومت دی جانب توں اسنوں امریکہ حوالے کرنے توں انکار دے بعد امریکہ نے ست اکتوبر 2001ء نوں افغانستان اُتے حملہ کر دتا تے طالبان دی شکست دے بعد اوتھے حامد کرزئی دی قیادت وچ اک جمہوری حکومت قائم کردتی۔لیکن اس دے باوجود افغانستان دی صورت حال مستحکم نہ ہو سکی تے طالبان نے اپنی مزاحمت جاری رکھی۔
دسمبر 2009ء وچ امریکی ملٹری اکیڈمی ویسٹ پوائنٹ وچ کیڈٹس توں خطاب کر دے ہوئےصدر اوباما نےا افغانستان توں 2001ء توں امریکی افواج دے مرحلہ وار انخلاء دا اعلان کیتا۔
افغانستان دی تشکیل
سودھوافغانستان نے اک ملک دی حیثیت توں سیاسی تے انتظامی اکائی دی موجودہ شکل تو 1838 وچ اختیار دی، جدوں افغانستان دے حکمران امیر دوست محمد خان نے منتشر قبائل نوں اک پلیٹ فارم اُتے جمع کرکے اک مرکزی حکومت دی داغ بیل ڈالی۔پر ایہ ملک مختلف ادوار وچ کسے نہ کسے ناں تے حیثیت توں صفحہ تریخ اُتے اُبھرتا ڈوبتا رہیا اے۔وسط ایشیائ، ایران تے برصغیر پاک و ہند دے سنگم اُتے واقع اس خطے دی تہذیب وی تریخ دے صفحات وچ اپنا وجود رکھتی اے۔ سیستان تے بعض ہور علاقاں وچ پائے جانے والے کھنڈر توں ثابت ہُندا اے کہ قدیم افغان تہذیب وادی سندھ( موہنجو ڈارو تے ہڑپہ) دی تہذیب ای دا حصہ سی۔ اس دے علاوہ افغانستان زمانہ پہلے از تریخ توں لیکر تریخ دے مختلف ادوار وچ یورپ تے وسط ایشیاءسے ترک وطن کرکے ہندوستان آنے والاں دے لئی اک ” گیٹ وے“ دی حیثیت رکھدا سی۔ ایہ لوک یورپ دے یخ بستہ موسماں دی شدت، غلے تے جانوراں دے چارے دی عدم دستیابی تے ہور ضروریات زندگی دے فقدان تے باہمی لڑائیاں دے باعث اپنے وطن توں ہجرت کرکے سازگار موسماں دی تلاش وچ مشرق تے جنوب دی جانب ہجرت کر دے ہوئے افغانستان توں گزر کر درہ خیبر دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہوجاندے سن جتھے وادی سندھ تے گنگا جمنا دی وادی وچ انہاں غلے دی فراوانی،کھیندی باڑی دے وافر مواقع، مویشیاں دی چراگاہاں،امن و سکون تے اوہ سب کچھ میسر آجاندا جس دی تلاش وچ اوہ منجمد براعظم توں ترک وطن اُتے مجبور ہُندے سن۔
تریخ دی ایسی ای اک عظیم نقل مکانی زمانہ پہلے مسیح وچ آریاﺅں نے دی جوٹڈی دل دی صورت وچ مشرقی یورپ توں نکلے تے وسط ایشیاءسے ہُندے ہوئے افغانستان دے راستے برصغیر پاک و ہند وچ داخل ہو گئے۔فیر چھٹی صدی پہلے مسیح وچ سائرس اعظم نے اس علاقے نوں اپنی قلمرو وچ شامل کر لیا۔331ئ پہلے مسیح وچ مقدونیہ توں تعلق رکھنے والا سکندر اعظم اپنے علاقے وچ شکست کھانے دے بعد مشرق دی جانب قسمت آزمائی دے لئی نکلا۔ اوہ ایران دی فتح دے بعد330ئ پہلے مسیح وچ موجودہ ہرات توں افغانستان وچ داخل ہویا تے سیستان تے قندہار توں لنگھدے ہوئے کابل پہنچا جتھے توں اوہ پہلے سمر قند گیا تے فیر واپسی اُتے وادی کنٹر توں ہُندے ہوئے موجودہ پاکستان دے علاقے چترال وچ داخل ہو گیا۔ اوہ سوات تے باجوڑ توں ہُندے ہوئے میدانی علاقے دی جانب توں ودھیا تے 326ءقبل مسیح وچ جہلم دے قریب اس نے راجا پورس دی فوج نوں شکست دی تے افغانستان سمیت اس پورے علاقے نوں اپنی قلمرو وچ شامل کر لیا۔
323ءقبل مسیح وچ سکندر اعظم دی وفات دے بعد اس دی عظیم سلطنت ٹٹ پھوٹ دا شکار ہو گئی تے چندر گپت موریہ دی قیادت وچ موریہ خاندان دی حکومت قائم ہو گئی جس دا دارالحکومت اسلامی جمہوریہ پاکستان دے موجودہ دارالحکومت اسلام آباد توں چندمیل دے فاصلے اُتے ٹیکسلا وچ سی۔اس وقت دا افغانستان اُس حکومت دا حصہ سی جس دا صدر ٹیکسلا/ اسلام آباد سی۔اشوک اُس دور دا اہم ترین بادشاہ سی جس دی حکومت وچ پورا برصغیر پاک و ہند تے افغانستان شامل سن۔یاد رہے کہ تریخ دے چند ای حکمراناں دے ادوار وچ برصغیر پاک و ہند نوں اک سیاسی وحدت دی حیثیت حاصل رہی اے تے افغانستان وی اس دا حصہ رہیا اے،جس وچ اشوک،علاﺅ الدین خلجی تے اورنگ زیب عالمگیر شامل نیں۔ انہاں دے علاوہ کسے دور وچ پورا برصغیر کدی اک ملک نئیں رہیا بلکہ تریخ دے بیشتر ادوار وچ ایہ تن وڈے خطاں ہند،سندھ تے دکن اُتے مشتمل رہیا اے۔سندھ وچ اوہ تمام علاقے شامل سن جن اُتے کم و بیش موجود ہ پاکستان مشمل اے،انہاں تن ادوار دے علاوہ تریخ دے ہر دور وچ باقی ماندہ ہندوستان توں الگ ملک دی حیثیت توں موجود رہیا اے۔سن 232 پہلے مسیح وچ اشوک دی وفات دے بعد موریا خاندان دی حکومت ٹٹ پھوٹ دا شکار ہونا شروع ہو گئی۔
اسی عرصہ وچ وسط ایشیاء وچ طویل خشک سالی دے باعث چشمے خشک ہو گئے تے غلے تے چارے دی شدت قلت پیدا ہو گئی۔اس دے علاوہ عظیم کندھ چین دی تعمیر دے باعث خانہ بدوش قبائل دا جنوب دی چراگاہاں ول جانا ناممکن ہو گیا۔اس طرح وسط ایشیاءسے مشرق دی جانب غلے تے چراگاہاں دی تلاش وچ تریخ دی اک وڈی نقل مکانی شروع ہو گئی۔آریاﺅں دے بعد ایہ تریخ دی دوسری وڈی نقل مکانی سی۔وسط ایشیاءسے ایہ لوک اپنے مال مویشیاں نوں لیکر نکلے تے افغانستان توں لنگھدے ہوئے ٹڈی دل وانگ وادی سندھ (موجودہ پاکستان) وچ داخل ہو گئے جتھے غلے دی فراوانی، چارے دی بہتات تے کھیندی باڑی دے وسیع مواقع موجود سن۔اس طرح وادی سندھ دے ایہ نویں آباد کار خانہ بدوشی دی زندگی ترک کرکے کھیندی باڑی کرنے لگے۔ بعد زمانیاں وچ انہاں نے تجارت، صنعت و حرفت تے زندگی دے ہور شعباں توں وی وابستگی اختیار دی تے ایویں رفتہ رفتہ متمدن شہری زندگی دے سانچے وچ ڈھل گئے۔
ضرور پڑھاں: لوئی ویل ایئرپورٹ دا ناں باکسنگ چیمپیئن محمد علی دے ناں توں منسوب کرنے دا فیصلہ جس طرح افغانستان تریخ دے ہر دور وچ برصغیر اُتے حملہ آور ہونے والی اقوام تے افواج دے لئی دروازے دا کم دیتا رہیا،اسی طرح ایہ وی دلچسپ تاریخی حقیقت اے کہ افغانستان تریخ دے مختلف ادوار وچ عالمی طاقتاں دی کشمکش دا مرکز وی رہیا اے۔اڑوس پڑوس دی مختلف طاقتاں اس اُتے اپنا اثرورسوخ قائم کرنے وچ ہمیشہ سرگرم رہی نیں۔ ایہ مختلف اقوام دے درمیان کدی وجہ نزاع تے کدی بفر سٹیٹ دی شکل اختیار کر لیدا سی۔ سولہواں تے ستارویں صدی وچ ہندوستان دے مغلاں تے ایران دے صفویاں دے وچکار اس علاقے اُتے اپنا تسلط جمانے دی سرد جنگ جاری رہی۔ ہندوستان وچ انگریزاں نے مغلیہ سلطنت دا خاتمہ کرکے برطانوی اقتدار قائم کر دتا تو اس عرصہ وچ زارِ روس وی گرم پانیاں دی تلاش وچ مشرق تے جنوب دی مسلم ریاستاں اُتے قبضہ کر دے کر دے دریائے آمو تک پہنچ گئے۔ انگریز ہندو کش توں ادھر تے روس آمو دریا دے پار کھڑا سی۔دوناں نے اس ملک اُتے اپنا تسلط جمانے دی کوشش دی۔ برطانیہ نے تو تن جنگاں وی لڑاں جن وچوں عبرتناک شکست دا سامنا کرنا پیتا۔بالآخر اسنوں تریخ توں سبق سیکھتے ہوئے افغانستان دی آزادی نوں تسلیم کرنا پیتا تے ایویں اس برصغیر ہندو پاک وچ اپنی ” حیات مستعار“ دے باقی ایام قدرے سکون توں گزارے۔ایتھے تک کہ دوسری جنگ عظیم وچ ہٹلر نے اس دے کس بل کڈ دتے۔نو آبادیات توں اس دا شکنجہ ڈھیلا پڑ گیا تے اُسنوں بالآخر ہندوستان چھڈ کر بھجنا پیتا۔
افغانستان۔ جدید تریخ: تریخ دے مختلف ادوار وچ افغانستان دی سرحداں گھٹتی ودھدی رہی نیں۔کدی ایہ ہندوستان دا حصہ رہیا اے تے کدی مختلف تے باہم متحارب و لائیتاں وچ منقسم۔ اس دے کچھ حصے سلطنت ایران دا حصہ وی رہے نیں۔ اس علاقہ وچ پہلی مرتبہ اک طاقتور تے مرکزی حکومت دا ہیولا احمد شاہ ابدالی دے ہاتھاں تیار ہویا جو نادر شاہ دا سپہ سالار سی۔اس نے نادر شاہ دے قتل دے بعد1747 وچ عنان حکومت سنبھالی۔اس نے قندہار نوں اپنا پایہ تخت بنایا تے اک مضبوط حکومت دی بنیاد رکھی۔فیر اس نے حضرت شاہ ولی اللہ دی دعوت اُتے ہندوستان وچ مرہٹہ شورش دا تدارک کیتا۔اس طرح وقتی طورپر مغلیہ سلطنت دے لئی بوہت وڈے خطرے دا سدّباب ہو گیا۔1772 وچ احمد شاہ ابدالی دی وفات دے بعد اس دی سلطنت فیر داخلی انتشار دا شکار ہو گئی۔جس دے نتیجے وچ مرکز گریز قوتاں نے سر اُٹھانا شروع کر دتا۔
انیسواں صدی دے آغاز وچ افغانستان تے ہندوستان دا ایہ خطہ عالمی طاقتاں دی ہولناک جنگ دا میدان بنتے بنتے بچ گیا۔ ہوایاں کہ برصغیر ہندو پاک اُتے انگریزاں دا ودھدا ہویا اقتدار فرانسیسی استعمار دے لئی خطرے دے نشان تک پہنچ چکیا سی تے اوہ اس دا تدارک کرنے دا سوچنے لگے۔ایسے ای خدشات گرم پانیاں دا خواب دیکھنے والے روسی زاراں نوں وی لاحق سن۔چنانچہ روس تے فرانس نے مشترکہ طورپر1801 وچ ”فرانکورشین“ مہم دا آغاز کیتا۔فرانس نے اس مقصد دے لئی 35 ہزار فوج نوں متحرک کیتا جدونکہ روس نے اس مہم دے لئی ” کوساکس“ یعنی مارشل روسی نسل دے فوجیاں اُتے مشتمل لشکر جرار تیارکیا۔ انہاں دوناں افواج نے استراخان دے مقام اُتے جمع ہونا سی جتھے توں انہاں نے افغانستان نوں روندتے ہوئے ہندوستان وچ برطانوی فوج توں فیصلہ کن جنگ کرنا سی لیکن قدرت دا کرنا ایسا ہویا کہ عین آخری لمحے روس دے زار ” پال“ دا انتقال ہو گیا اس طرح روسی لشکر واپس چلا گیا تے ایہ خطہ اک عالمی طاقتاں دی اک تباہ کن جنگ توں وقتی طور اُتے بچ گیا۔
انگریزاں نے حالات توں فائدہ اٹھاندے ہوئے افغانستان وچ اپنے اثرات نوں وسعت دی تے سدوزئی قبیلے دے اک سردار” شجاع“ نوں اپنا کٹھ پتلی بنا کر اقتدار اس دے حوالے کر دتا۔ست سال بعد بارک زئی قبیلہ دے سردار دوست محمد خان نے شاہ شجاع دا تختہ اُلٹ کر اقتدار اُتے قبضہ کر لیا۔شاہ شجاع بھج کر ہندوستان آگیا جتھے اوہ لدھیانہ وچ انگریزاں دے نمک خوار دی حیثیت توں بیٹھا روٹیاں توڑتا رہیا۔دوست محمد خان نے 1832ءماں افغانستان نوں موجودہ ناں دے نال اک جھنڈے تلے جمع کر دے ہوئے اس ملک دی موجودہ ہیئت تشکیل دی ورنہ اس توں پہلے ایہ ملک اس ناں توں کسے اک جغرافیائی تے سیاسی وحدت دی حیثیت توں اپنا وجود نئیں رکھدا سی۔دوست محمد خان نے 1863 تک حکومت دی تے انگریز اپنی تمام تر ریشہ دوانیاں دے باوجود اپنے کٹھ پتلی نوں افغانستان اُتے مسلط نہ کرسکے۔
یکم اکتوبر1839 کووائسرائے ہند لارڈ آک لینڈ نے شملہ وچ افغانستان کےخلاف اعلان جنگ کر دتا۔ انگریزاں نے سکھاں دی مدد توں شاہ شجاع نوں افغانستان دے تخت اُتے براجمان کرانے دے لئی افغانستان اُتے چڑھائی کردتی۔ دوست محمد خان نے مقابلہ کرنے دی بجائے ہتھیار ڈال دتے تے اس طرح شاہ شجاع انگریزاں دے ببرک کارمل جاں حامد کرزئی دی حیثیت توں تخت کابل اُتے براجمان ہو گیا۔دوست محمد خان نے تو وقتی طورپر ہتھیار ڈال دتے تے افغان عوام نے وی وقتی طورپر چپ سادھ لی لیکن جونہی انہاں سنبھلنے دا موقع ملیا،انہاں نے قابض برطانوی افواج کےخلاف چھاپہ مار کاروائیاں شروع کر دو۔انہاں نے پہاڑاں،جنگلاں، گھاٹیاں تے بازاراں وچ گھات لگیا کر برطانوی فوجیاں دا شکار شروع کر دتا۔برطانوی فوج انہاں پے درپے حملاں توں عاجز آگئی تے اس نے بہار1841 وچ واپسی اُتے پروگرام بنایا لیکن موسم بہار تک پہنچتے پہنچتے انہاں دی ساڑھے سولہ ہزار فوج وچوں بوہت کم تعداد باقی بچی سی جس نے غیر معمولی حفاظتی انتظامات کےساتھ افغانستان توں جان بچا کر نکلنے دی کوشش دی لیکن افغاناں نے انہاں بھجدے فوجیوںکو وی اک اک اکرکے شکار کرنا شروع کر دتا۔ حتیٰ کہ جلال آباد پہنچنے تک انہاں ساڑھے سولہ ہزار وچوں صرف دو برطانوی فوجی زندہ بچے سن۔
افغاناں نے انہاں دو نوں زندہ حالات وچ واپس برطانوی ہند جانے دی اجازت دی تاکہ اوہ اپنے عاقبت نا اندیش حکمراناں کواپنی تباہی دی داستان سناسکاں۔ انہاں وچوں اک فوجی راستے وچ دم توڑ گیا جدونکہ دوسرے نے جس دا ناں ڈاکٹر برائیڈن سی،پشاور پہنچ کر اپنے کمانڈراں دی اپنی تسیں بیتی بلکہ انگریز بیتی سنائی۔ برطانوی فوج دی تباہی دے بعد افغاناں نے انہاں دے کٹھ پتلی حکمران شاہ شجاع کوگرفتار کرکے تہہ تیغ کر دتا تے دوست محمد نے دوبارہ واپس آکر اقتدار سنبھال لیا۔ افغاناں نوں دوست محمد دی بزدلی اُتے وی غصہ سی کہ اس نے انگریزاں دا مقابلہ کرنے دی بجائے پسپائی اختیار دی سی۔اُس نے اپنی اس بزدلی اُتے افغاناں توں معافی مانگ لی تے افغاناں نے اُسنوں اپنے حکمران دی حیثیت توں دوبارہ قبول کر لیا۔
دوست محمد دے انتقال دے بعد شیرعلی تخت کابل اُتے براجمان ہویا دو انگریزاں نوں پرانے زخماں وچ دوبارہ خارش محسوس ہونے لگی تے ازسرنو قسمت آزمائی دے لئی انہاں نے افغانستان توں چھیڑ چھاڑ شروع کردتی جو بالآخر دوسری اینگلو افغان جنگ اُتے منتج ہوئی۔ اس جنگ دا نتیجہ وی پہلی جنگ توں زیادہ مختلف نہ نکلا۔ انگریزاں نے افغاناں دے ہاتھاں عبرتناک شکست دے بعد اس حقیقت نوں تسلیم کر لیا کہ افغانستان نوں بزور طاقت اپنے کنٹرول وچ نئیں رکھیا جا سکدا۔ دوسری طرف انہاں دریائے آمو دے پار کھڑی روسی کمیونسٹ افواج توں وی شدید خطرات لاحق سن۔ افغانستان تے برطانوی دے وچکار کوئی متعین سرحد نہ سی تے انگریزاں نوں خدشہ سی کہ روسی فوج کسے وی لمحے آمو دریا عبور کر دے ہوئے افغانستان دے راستے ہندوستان اُتے حملہ آور ہو سکدی اے تے اس طرح اس دا گرم پانیاں تک پہنچنے دا دیریکنہ خواب شرمندہ تعبیر ہو سکدا اے۔ لہٰذا اس مرحلہ اُتے برطانیہ وچ موجود اوہ جنگ مخالف لابی جو افغانستان اُتے حملے نوں حماقت قرار دیتی سی‘ سامے آئی تے انہاں نے افغانستان نوں اک آزاد ملک دی حیثیت توں تسلیم کرنے تے اس دی مشرقی تے مغربی سرحداں دا تعین کرنے دی ضرورت دا احساس دلایا تاکہ روس تے برطانیہ دے وچکار اک بفرزون وجود وچ آسکے۔
مغربی سرحداں دا تعین تو چنداں مشکل نہ سی کہ آمو دریا اس ملک دی فطری مغربی سرحد اے پر مشرقی سرحداں دی تشکیل ضروری سی‘ نیز افغان حکومت نوں وی حکومت برطانیہ دی آئے روز دی یلغار توں بچنے دے لئی کسے جغرافیائی سرحد دے تعین دی ضرورت سی۔ چنانچہ افغان حکمران امیر عبدالرحمان تے ہندوستان وچ برطانوی حکومت دے خارجہ سیکرٹری سرہنری ڈیورنڈ دے وچکار اک معاہدہ دے تحت 12 نومبر 1893ءکو حد بندی لائن وجو د وچ آئی جسنوں ڈیورنڈ لائن کہیا جاندا اے۔
امیر عبدالرحمان دی وفات دے بعد اس دے وڈے بیٹے حبیب اللہ نے اقتدار سنبھالیا۔ حبیب اللہ نے اپنے باپ دی پالیسیاں دے برعکس وڈی طاقتاں دے وچکار غیر جانبداری دا طرز عمل اختیار کیتا۔ اوہ خوش قسمت سی کہ اس دے دور وچ افغانستان وچ کوئی داخلی جاں خارجی یورش برپا نہ ہوئی۔ اس دی دعوت اُتے 1904ءماں اس وقت دے برطانوی سیکرٹری خارجہ سرلوئس ڈین نے افغانستان دا دورہ کیتا تے سرہنری ڈیورنڈ تے امیر عبدالرحمان دے وچکار ہونیوالے ڈیورنڈ لائن معاہدہ دی تجدید کیتی گئی۔ دو سال بعد امیر حبیب اللہ نے ہندوستان دا دورہ کیتا جتھے انہاں دا شاندار استقبال کیتا گیا تے امیر افغانستان دا درجہ ہرہائی نس توں ودھیا کر ہز میجسٹی کر دتا گیا۔
ایہ امیر حبیب اللہ ای سن جنہاں نے روسیاں کیخلاف جنگ وچ امیر بخارا دی مدد دی سی لیکن انہاں دا اقتدار زیادہ عرصہ بر قرار نہ رہ سکیا۔ امیر حبیب اللہ دے بعد 1919ءماں امیر امان اللہ دی دعوت اُتے سر راس مسعود تے مولانا سید سلیمان ندوی دے ہمراہ افغانستان دا دورہ وی کیتا لیکن امیر توں علامہ دی توقعات پوری نہ ہوئاں۔ امیر امان اللہ نے پہلے تو سلطنت برطانیہ کیخلاف ”اعلان جہاد“ کر دتا تے اپنی فوج نوں وی ڈیورنڈ لائن ول متحرک کر دتا۔ انہاں دا دعویٰ سی کہ اوہ آسانی توں برطانوی ہند نوں شکست دینگے۔ اس عرصہ وچ برطانوی فوج وی جنگ عظیم اول وچ الجھی ہوئی سی۔
امیر امان اللہ دا خیال سی کہ اوہ برطانوی ہند اُتے دباﺅ ودھیا کر آسانی توں ڈیورنڈ لائن توڑتے ہوئے دریائے سندھ دے کنارے تک قابض ہو جائے گا لیکن جلال آباد اُتے برطانوی طیاراں دی بمباری دے بعد انہاں نے حکومت برطانیہ توں معافی مانگتے ہوئے ڈیورنڈ لائن نوں سرحد دے طور اُتے تسلیم کرنے دا اعلان کر دتا تے قبائلی علاقے اُتے اپنے دعوے توں تحریری طور اُتے دستبردار ہو گئے پر اس دے بدلے برطانیہ نے افغانستان نوں داخلی تے خارجی طور اُتے اک آزاد تے خود مختار ملک دی حیثیت توں تسلیم کر لیا۔ ایہ افغانستان دی وڈی کامیابی سی۔
امیر امان اللہ خان نے اک طرف تو ”پان اسلام ازم“ دا نعرہ لاندے ہوئے برطانیہ توں پنجہ آزمائی شروع دی سی تے دوسری طرف اس دے شمالی وچ خیوا، بخارا، سمرقند تے ہور مسلم ریاستاں روسی استعمار دے خلاف اپنی بقاءکی جنگ لڑ رہی سن۔ اوہ انگریزاں توں بے وقت تے بے مصرف لڑنے دی بجائے وسط ایشیائی مسلماناں دی مدد کر دے تو ایہ ریاستاں اپنی آزادی برقرار رکھنے وچ کسے حد تک کامیاب ہو سکدی سن تے افغانستان وی برطانیہ تے روس دے درمیان سینڈوچ بننے توں بچ سکدا سی۔ ”امیرالمومنین“ دی اس بے اعتنائی دے نتیجہ وچ وسط ایشیائئی مسلم ریاستاں دی آزادی دے سارے چراغ یکے بعد دیگرے سرخ آندھیاں دا مقابلہ کر دے ہوئے بجھ گئے۔ اس طرح ہزاراں دی تعداد وچ تاجک، ازبک تے ترکمانستان کمیونسٹ، روسیاں دے ہاتھاں مظالم دا مقابلہ دا شکار ہو کے افغانستان ہجرت اُتے مجبور ہوئے۔ ایہی ازبک تاجک تے ترکمان مسلمان افغانستان دے شمال وچ آباد نیں جو بعد وچ افغانستان اُتے روسی حملے دے بعد افغان مجاہدین دی صفاں وچ شامل ہو کے روس کےخلاف افغانستان دی آزادی دی جنگ وچ پیش پیش رہے۔
1929ءماں امیر امان اللہ نے اپنی ملکہ ثریا دے ہمراہ ہندوستان، برطانیہ، مصر، اٹلی، فرانس، جرمنی، روس تے ترکی دا تفصیلی دورہ کیتا۔ اس دورے دے دوران مغربی تہذیب دی چکیا چوند توں اس دی آنکھاں خیرہ ہو گئاں تے اس نے واپسی اُتے افغانستان نوں وی مغربی تہذیب دے رنگ وچ رنگنے دا پروگرام ترتیب دے دتا۔ اوہ جولائی 1928ءماں کابل واپس پہنچا۔ اپنی دانست وچ افغانستان نوں ”روشن خیال“ بنانے دے پروگرام اُتے عمل پیرا ہویا۔ اس نے لویہ جرگہ طلب کیتا تے افغان روسا نوں داڑھیاں منڈوانے، کوٹ پتلون تے ہیٹ پہننے نیز افغان لباس تے مشرقی انداز و اطوار ترک کر دے ہوئے مکمل طور اُتے مغربی تہذیب دے رنگ ڈھنگ اختیار کرنے اُتے مجبور کیتا تو اس دے خلاف بغاوت پھیل گئی۔ حضرت صاحب شور بازار اس تحریک دی قیادت کر رہے سن۔ جنہاں امیر امان اللہ نے گرفتار کر دے نظربند کر دتا۔ اسی دوران شمالی افغانستان دے علاقے ”کوہ دامان“ توں حبیب اللہ نامی اک تاجک جسنوں بچہ سقا دے ناں توں جانا جادا سی، نے بغاوت کر دتی۔ اوہ بگولے وانگاٹھا تے دیکھدے ای دیکھدے آندھی وانگافغانستان دے افق اُتے چھا گیا۔ میر امان اللہ فرار ہو کے اٹلی وچ پناہ گزاں ہو گیا جتھے اس نے 1960ءماں وفات پائی۔
بچہ سقا نو مہینے تک افغانستان دا حکمران رہیا۔ اس دا سارا دور بدانتظامی انارکی تے افراتفری دی کیفیت وچ لنگھیا۔ اس نے امیر امان اللہ دے افغانستان نوں ”جدید تہذیب“ دے رنگ وچ رنگنے دے سارے اقدامات نوں بیک قلم منسوخ کر دے ہوئے علماءاور مذہبی طبقہ دی پرانی قدروقیمت بحال کر دتی جس توں روس اس خدشے وچ مبتلا ہو گیا کہ اک تاجک دے ہاتھاں اسلامی اقدامات وسط ایشیائی ریاستاں وچ مسلماناں وچ اسلامی بیداری دا باعث نہ بن جائاں۔ چنانچہ روسیاں نے بچہ سقا دے خلاف پروپیگنڈہ دا طوفان اٹھا دتا۔ حالانکہ بچہ سقا اک پانی ڈھونے والا مزدور دا بیٹا سی۔ اس دا نال دینے والے وی خوانین نئیں بلکہ عام غریب قسم دے لوک سن۔ روسیاں دا نعرہ سی کہ اوہ ”بورژوا“ (بالادست طبقات) دے خلاف پرولتاری (غریب عوام) دی حکومت قائم کرنا چاہندے نیں لیکن جدوں افغانستان وچ اک غریب مزدور دی حکومت قائم ہوئی تو روسیاں تے انہاں دے دوست افغان کمیونسٹاں نے آسمان سر اُتے اٹھا لیا۔ انہاں نے غلام نبی چرکی توں اس کےخلاف بغاوت وی کرائی۔
ضرور پڑھاں: لوئی ویل ایئرپورٹ دا ناں باکسنگ چیمپیئن محمد علی دے ناں توں منسوب کرنے دا فیصلہ بچہ سقا دے بارے وچ برطانیہ دا طرز عمل وی دہرے معیارات دا حامل رہیا۔ اوہ بچہ سقا نوں de-facto حکمران تو تسلیم کر دے سن لیکن اسنوں افغانستان دا جائز تے قانونی حکمران تسلیم نئیں کیتا بلکہ انگریزاں نے افغانستان توں اپنے سفارت کار وی واپس بلا لئی تے اس دے کسے وی قسم دی مدد کرنے توں انکار کر دتا۔ انہاں حالات وچ بچہ سقا جداں شخص جس دے کول نہ تو امور مملکت دا کوئی تجربہ سی نہ کوئی ٹیم جس دی مدد توں اوہ اک سربراہ مملکت دی ذمہ داریاں نبھا سکدا۔ اقتدار توں اس دی گرفت ڈھیلی پڑنا شروع ہو گئی۔ انہاں حالات وچ امیر امان اللہ دے سپہ سالار نادر خان تے اس دے دو بھائیاں ہاشم خان تے ولی خان جو اس دے ہمراہ شمال فرانس وچ جلاوطنی دی زندگی گزار رہے سن۔ مارچ 1929ءماں فرانس توں ہندوستان پہنچے تے ڈیورنڈ لائن عبور کر دے ہوئے خوست وچ داخل ہو گئے جتھے انہاں دا چوتھا بھائی شاہ محمود وی انہاں دے نال شامل ہو گیا۔ افغانستان وچ مستحکم حکومت دے قیام دے سلسلہ وچ مسلمانان برصغیر نے وی نادر خان تے اس دے بھائیاں دی خوب مدد دی۔ لاہور وچ تو علامہ اقبال نے چندہ جمع کر دے انہاں بھائیاں دی مالی مدد وی دی۔ نادر خان برادران نے قبائلی سرداراں نوں اپنے نال ملیا کر بچہ سقا دے خلاف بغاوت کر دتی۔ بچہ سقا نے ہتھیاراں ڈال دتے تے نادر خان اپنے بھائیاں دی مدد توں ”نادر شاہ“ دے ناں تخت توں تخت نشین ہو گیا۔ اس نے 1931ءماں افغانستان وچ نیا آئین نافذ کیتا جو امیر امان اللہ دے نافذ کردہ آئین دا چربہ سی۔ آئین دے تحت دو ایوانی پارلیمانی تشکیل دی جانی سی لیکن بادشاہ نوں بہرحال پارلیمنٹ اُتے بالادستی حاصل سی۔ اہم وزارتاں نادر شاہ نے اپنے بھائیاں وچ تقسیم کر دتیاں۔ ہاشم خان نوں وزیر اعظم، شاہ محمود نوں وزیر جنگ جدونکہ ولی خان تے محمود عزیز (چوتھے تے پنجویں بھائیاں) نوں بالترتیب برطانیہ تے روس وچ سفیر بنا کر بھیج دتا گیا۔ اس طرح تریخ وچ نادر شاہ دی حکومت ”برادران دی حکومت“ کہلاندی اے۔
نادر شاہ دی حکومت وچ امیر امان اللہ دی جدیدیت پسندی تے ”بچہ سقا“ دی قدامت پسندی دے امتزاج دا عکس جھلکتا اے۔ ماضی دی حکومتاں دی پالیسیاں تے غیر ملکی اثرات دے نتیجہ وچ افغانستان وچ ناں نہاد ترقی پسنداں دا اک طبقہ وجود وچ آ چکیا سی جس دے باعث قدیم روایات تے دینی طرز فکر دی حامل افغان سوسائٹی دو طبقات وچ تقسیم ہو چکی سی۔ اک اوہ جو برطانیہ دی جدید تہذیب تے روس دے سوشلسٹ نظریات توں متاثر سی تے ترقی پسندی دے ناں اُتے ہر ”نقش کہن“ نوں مٹا دینا چاہدا سی تے دوسرا علماءاور قبائلی عمائدین اُتے مشتمل اوہ طبقہ جو قدیم رسم و رواج تے دینی روایت دے امتزاج دے حامل افغان معاشرہ وچ جدید نظریاندی نوں جگہ دینے اُتے تیار نہ سی۔ اس گروہ دے کول وی ”اسلامی نظریہ حیات“ دا کوئی واضح تصور نہ سی بلکہ محض ”طرز کہن اُتے اڑنے“ دی روش اُتے قائم سی۔ نادر شاہ بہرحال دوناں طبقات نوں مطمئن کر دے نال چلانے دی کوشش کردا رہیا جس دے باعث اس دی حکومت دی کوئی واضح جہت تے پالیسیاں دی کوئی متعین سمت نظر نئیں آندی پر اس دے زمانے وچ زراعت نوں ترقی ملی تے کپاہ دی پیداوار وچ خاطر خواہ اضافہ ہویا، زرمبادلہ دے ذخائر ودھے۔ اس نے بینک ملی افغانستان دے ناں توں افغانستان دا پہلا بینک قائم کیتا۔ ذرائع رسل و رسائل نوں ترقی دی تے تعلیم دا بنیادی ڈھانچہ قائم کرنے دی کوشش دی۔
نومبر 1933ءماں نادر شاہ دے قتل دے بعد اس دا انیس سالہ بیٹا محمد ظاہر شاہ تخت نشین ہویا۔ اس دا چچا ہاشم خان بدستور وزیر اعظم برقراررہا تے حکومتی پالیسیاں دا تسلسل قائم رہیا۔ 1934ءماں افغانستان نے ”لیگ آف نیشن“ دی رکنیت حاصل کر لی پر عالمی تے علاقائی سیاست وچ اوہ طے نہ کر پائے کہ اوہ اپنے مشرقی ہمسائے برطانیہ ہند توں تعلقات استوار کرو جاں مغربی ہمسائے روس توں؟ کسے اک دی قربت دوسرے دی دشمنی لینے دے مترادف سی تے بے چارہ محصور افغانستان کسے اک دی دشمنی دا وی متحمل نہ ہو سکدا سی۔ لہٰذا اس نے اک تیسرا آپشن اختیار کیتا تے جرمنی توں تعلقات استوار کیتے۔ SIEMENS کمپنی دے تعاون توں کچھ توانائی دے منصوباں اُتے کم وی شروع کیتا گیا۔
جرمن ائر لائن LUFTHANSAنے برلن تے کابل دے درمیان فضائی سروس شروع دی۔ پر افغانستان روس دی زیرسرپرستی اشتراکی عناصر دا چنگا خاصا حلقہ وجود وچ آ چکیا سی۔ جو اشتراکی نظریات دے پرچار تے اپنے اثرونفوذ وچ اضافہ کرنے وچ دن رات وچ مصروف سی۔ ظاہر شاہ خود اشتراکی نہ ہونے دے باوجود انکی سرپرستی کردا رہیا تے انہاں دا خیال سی کہ وقت آنے اُتے افغان اشتراکیاں تے صوبہ سرحد تے قبائلی علاقہ وچ موجو د سرحدی گاندھی خان عبدالغفار خان دے پیروکاراں (جو اپنے تہاناں خدائی خدمتگار کہلاندے سن) نوں ملیا کر پختونستان دا قضیہ چھیڑ کر حکومت برطانیہ نوں بلیک میل کر دے ہوئے اپنا الو سیدھا کیتا جا سکدا اے۔
افغانستان دا عروج تے زوال تریخ دے مختلف ادوار وچ
سودھوافغانستان اک قدیم تاریخی مملکت اے۔ قدیم وسط ایشیا توں ہندوستان آنے دا صرف اک ای زمینی راستہ سی جو افغانستان دی شمال مغربی سرحداں توں لنگھدا اے۔ پر عظیم ہمالیائی سلسلے نوں پارکر دے چین دی حملہ آور فوجاں ضرور ہندوستان آئیاں۔ کدی کدی انہاں غیر متعین تے دشوار گزار راہاں توں منگول تے تاتار نسلاں دے لوٹ مار کرنے والے گروہ وی ہندوستان دے علاقاں وچ گھس آندے سن۔ اس دے باوجود ایہ پہاڑی علاقے تریخ وچ کسے وی مرحلے اُتے باہر توں آنے والاں دے لئی باقاعدہ تے مستقل گزرگاہ نئیں بن سکے۔ عظیم ہمالیہ دے انہاں سلسلاں نے بہرحال مشرق ول توں آنے والے تاتاری قبائل تے انہاں جداں حملہ آوراں نوں ہمیشہ ہندوستان وچ آنے توں روکے رکھیا۔ عرباں نوں چھڈ کر جو سمندری راستاں توں ہندوستان وچ داخل ہوئے سن۔ آریا ترک، تاتار ، منگول، افغان، ستھین (Scythian ) انہاں توں ملتے جلتے گروہ تے ایران تے توران دے حکمران ،خراسان ، ہرات، قندھار، بلخ، دریائے کابل دے ذریعے تے انہاں علاقاں توں جنہاں برطانوی بلوچستا ن کہیا جادا سی، ہندوستان آئے سن۔ قدیم آریائی دور دا اک اہم شہر بلخ جو ہزاراں سال پہلے آریائی بادشاہاں دا مرکز سی، افغانستان وچ واقع اے۔ ایہ اوہی بلخ اے جس وچ علامہ اقبالؒ دے مرشد جلال الدین بلخی رومی پیدا ہوئے۔ بلخ اُتے کشتاسب دے حامیاں دے قبضے توں افغانستان وچ زرتشت دور دا آغاز ہُندا اے۔ پنج سو پہلے از مسیح دی اس مذہبی تحریک نے عوام دے ذہناں توں پرانے خیالات دا صفایا کیتا۔ اس تبدیلی نے انہاں لوگاں نوں نواں فکر ی روش توں آشنا کر دتا۔
آریانا (قدیم افغانستان دا ناں) وچ تہذیب اقوام دے آریائی و زرتشتی دور دے بعد آسوریاں تے ہخامنشیاں دا دور شروع ہُندا اے۔ سیر وس کبیر (549 – 529 ق م) تے داریوش (522- 485ق م) نے آریانا دی سرزمین نوں دو حصےآں قندھار تے باختر وچ تقسیم کیتا۔ اس دے بعد ایہ علاقہ سکندر اعظم دی یلغار دا شکار ہویا۔ ایہ سرزمین یونانی تہذیب و زبان توں وی آشنا ہوئی اے۔ اشوکا مذہب بدھ مت اکثر مشرقی علاقاں وچ ترقی کردا اے۔ 120 پہلے از مسیح وچ کوشانیاں دے دوسرے دور دا عروج ہُندا اے۔ کاپیسا جاں موجودہ بگرام اس دور دے اہم تجارتی مراکز وچ شمار ہُندا اے۔ جو چین تے ہندوستان دے سنگم اُتے واقع اے۔ بدھ مت مذہب نوں ترقی ملتی اے تے اس دور دے یادگار طویل القامت بدھا دے مجسمے تعمیر ہُندے نیں۔ جو تقریباً دو ہزار سال بعد 2001ء وچ افغانستان وچ طالبان حکومت دے ہاتھاں مسمار ہوئے۔ بدھائی دور دے بعد افغانستان وچ اسلامی دور دا آغاز ہُندا اے۔ روم و فارس دی فوجاں اسلامی جہادی لشکراں توں شکست کھاندی نیں۔ نواں صدی عیسوی وچ جنوبی ہندوکش دے راستے اسلام وڈی کامرانی توں افغانستان وچ داخل ہُندا اے تے افغانستان توں ہُندا ہویا ہندوستان دا رخ کردا اے۔ طاہر ہراندی تے یعقوب لیث صفاری زابلی دے ذریعے 871ء وچ کابل اسلامی سلطنت دے زیرِ نگین آندا اے۔ طاہر ہراندی بغداد تے ہور عربی خطاں دا رخ کردا اے تے خراسان اسلامی سلطنت دا مرکز بن جاندا اے۔ عباسی دور وچ افغانستان وچ زبردست ترقی ہُندی اے۔اقتصادیات ، زراعت، صنعت ، تجارت ، مسکوکات، انتظامی امور ، جدید انتظامی ڈھانچہ وجود پاتا اے۔ جدونکہ مساجد دی تعمیر علم و ادب ، فکر و فرہنگ وچ وی اضافے ہُندے نیں۔ اس دے بعد افغانستان وچ غزنویاں دے درخشان اسلامی دور دا آغاز ہُندا اے۔ آریانا دی سرحداں اصفہان و ہمدان دے علاوہ ہندوستان تک پھیلاں۔ محمود نے اسلام دی احیا و سربلندی دے لئی ہندوستان اُتے ستاراں حملے کیتے۔
اس دے بعد آریانا وچ غوریاں دے اقتدار دا سورج طلوع ہُندا اے۔ 1233ء وچ افغانستان وچ آخری غوری سلطان دی ہلاکت مغلاں دے ہاتھاں ہوئی اے۔ تیموریاں دے دور دا آغاز ہُندا اے۔ دسواں صدی ہجری دے اوائل وچ کابل وچ بابر دی حکومت ہوئی اے۔ بابر ہندوستان دا رخ کردا اے۔ اوتھے لودھی افغاناں دی سلطنت نوں تاراج کر دے اپنی حکمرانی دا اعلان کردا اے۔ اس سلسلے دی کڑی شیرشاہ سوری دی سخت کوششاں تے کٹھن جدوجہد دے بعد دوبارہ ہندوستان وچ افغان حکمرانی تک پہنچتی اے۔ لیکن آہستہ آہستہ افغان کمزور ہُندے رہے تے صفویاں نے آریانا اُتے قبضہ جمایا۔ صفویاں دے مقابلے وچ اک مدبر افغان شخصیت میرویس خان نیکہ نبرد آزما ہُندا اے۔
صفویاں نوں شکست دے کر افغانستان وچ ہوتکیاں دے حکومت دا دور شروع ہُندا اے۔ نادرشاہ افشار دی ہلاکت دے بعد وچ احمد شاہ درانی افغانستان دا بادشاہ بن جاندا اے۔ احمد شاہ درانی حضرت شاہ ولی اللہ محدث دہلوی دے درخواست اُتے اسلام دی سربلندی تے مسلماناں دے تعاون دے سلسلے وچ ہندوستان اُتے حملہ آور ہُندا اے۔ قندھار توں ہُندے ہوئے لاہور تا دہلی افغان حکومت دی داغ بیل ڈالتا اے۔ اس نکتے ول حضرت علامہ اقبالؒ نے ایویں اشارہ کیتا اے۔ جس دے دم توں دلی و لاہور اسیں پہلو ہوئے آہ ! اے اقبال اوہ بلبل وی اج خاموش اے احمد شاہ ابدالی نے 25 سال تک برسرِ اقتدار رہنے دے بعد زمامِ حکومت اپنے بیٹے تیمور شاہ درانی دے حوالے کر دتی۔ احمد شاہ درانی دے گھرانے دے کول تقریباً سو سال تک افغانستان دے تخت و تاج دا اختیار رہیا۔
اس دے بعد محمد زئی خاندان دی حکمرانی شروع ہوئی۔ امیر دوست محمد خان ، امیر شیرعلی خان، امیر عبدالرحمن خان ، امیر حبیب اللہ خان ، امیر امان اللہ خان ، اعلیٰ حضرت محمد نادر شاہ شہید تے محمد ظاہر شاہ افغانستان دے سربراہانِ حکومت رہے۔ افغانستان وچ محمد زئی خاندان دا آخری حکمران سردار محمد دائود خان سی جو تادمِ مرگ مادرِوطن دی نگہبانی کردا رہیا۔ 27 اپریل 1978ء نوں انہاں دی شہادت دے بعد روس نواز پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی آف افغانستان نے نورمحمد ترکئی دی سربراہی وچ زمامِ حکومت سنبھالی۔ اٹھ تے نواکتوبر 1979ء دی درمیانی شب پولیٹیکل بیورو دے حکم توں نور محمد ترکئی ہلاک کر دیئے گئے۔ 16 ستمبر 1979ء نوں حفیظ اللہ امین برسرِ اقتدار آئے مگر 27 دسمبر1979ء نوں انہاں زخمی ہونے دے بعد پھانسی دتی گئی۔
اس روز روس دے وفادار کمیونسٹ افغان رہنما ببرک کارمل نوں اقتدار سونپا گیا۔ جنہاں دے دورِ حکومت وچ 24 اور27 دسمبر 1979ء دے درمیانی عرصہ وچ سوویت فوجی افغانستان وچ داخل ہوئے۔ روسیاں دے خلاف افغانستان وچ جہاد دا اعلان کیتا گیا۔ لاکھاں افغان مہاجر ہوئے۔ ہزاراں شہدا نے قربانیاں دتیاں۔ ببرک کارمل دے بعد ڈاکٹر نجیب اللہ برسرِ اقتدار آئے جنہاں 1998ء وچ طالبان حکومت دے وجود وچ آنے دے بعد کابل وچ پھانسی دتی گئی۔ چھ سال تک طالبان برسرِ اقتدار رہے۔ 2001ء وچ ایتھے اک تے سپرپاور امریکہ نے روس دے انجام دے عبرت توں بے خبر ہو کے حملہ کیتا تے طالبان حکومت دے سقوط دے بعد اپنے من پسند حکومت نوں تشکیل دتا۔
افغانستان مختلف سلطنتاں دے ماتحت
سودھوتریخ انسانی دی پہلی وڈی سلطنت ایرانی بادشاہ سائرس (کوروش اعظم) دی سی۔ ڈھائی ہزار سال پہلے اوہ پہلا بادشاہ سی جس نے شہنشاہ دا لقب اختیار کیتا، یعنی شاہاں دا شاہ۔ تسیں اس دی سلطنت دا نقشہ دیکھاں۔ امید اے کہ ہنجامنشی سلطنت وچ تہاناں دائاں طرف تمام موجودہ افغانستان وی دکھائی دے گا جو سائرس دی ہنجامنشی سلطنت دا اک صوبہ سی۔ یعنی موجودہ افغان علاقے ایرانی سلطنت دے مفتوحہ غلام سن۔
آئیے اس دے بعد مقدونیہ دے سکندر اعظم دی سلطنت نوں دیکھدے نیں۔ اس وچ وی تہاناں افغانستان ڈھونڈنے وچ دقت پیش نئیں آئے گی۔ سکندر تے اس دے بعد اس دے مشرقی جانشین سلیوکس تے ہور یونانی بادشاہاں نے طویل عرصے تک افغانستان نوں غلام بنائے رکھیا۔
اس دے بعد پیش اے چندر گپت موریہ تے اس دے جانشیناں دی سلطنت دا نقشہ۔ تسیں دوبارہ دیکھے گا کہ موجودہ افغانستان ٹیکسلا تے پاٹلی پتر دے موریہ بادشاہاں دا اک مفتوحہ علاقہ سی۔
چند سو سال بعد دی اگلی وڈی سلطنت نوں دیکھدے نیں۔ ساسانی بادشاہ وی افغانستان اُتے قابض دکھائی دیندے نیں۔
اسلام دا ظہور ہُندا اے۔ خلفائے راشدین دے دور وچ ای خراسان فتح ہو جاندا اے۔ لیکن تہاناں اسیں اموی خلافت دا ایہ نقشہ دکھاندے نیں۔ افغانستان اس وچ وی اک مفتوحہ علاقہ اے۔
امویاں دا زوال ہویا۔ عباسی وی طاقت کھو بیٹھے۔ سمرقند تے بخارا دے سامانی بادشاہ ہن افغانستان اُتے قبضہ کیتے بیٹھے نیں۔ ایہ فیر اک مفتوحہ علاقہ اے۔
سامانی سلطنت نوں زوال آندا اے۔ اس دا ترک گورنر الپتگین اس وقت غزنی دے صوبے اُتے حکومت کر رہیا اے۔ اوہ خود مختاری دا اعلان کر دیتا اے۔ غزنوی سلطنت قائم ہُندی اے۔ الپتگین دا جانشین تے داماد سبکتگین لاہور دے ہندو شاہی راجاں توں جنگ چھیڑ دیتا اے جو کابل تے مزار شریف دے علاقاں دے مالک نیں۔ ایہ سب علاقے غزنی دی سلطنت دا حصہ بنتے نیں۔ محمود غزنوی چار طرف فتوحات دا سلسلہ پھیلاندا اے تے ایران وچ رے، وسطی ایشیا وچ ماورا النہر تے ہندوستان وچ لاہور تک دے علاقے اپنی سلطنت وچ شامل کر لیندا اے۔ ترکاں دی ایہ حکومت موجودہ افغانستان دے علاوہ وی بوہت سارے علاقاں اُتے قابض ہو جاندی اے۔ مگر فیر وسطی ایشیا دے سلجوق ترک قبائل اسنوں شکست دے دیندے نیں تے افغانستان توں کڈ دیندے نیں۔ ہن انہاں دا مرکز لاہور اے۔
اسی اثنا وچ پنجاہ برس دے مختصر عرصے دے لئی دور افتادہ افغان علاقے غور توں غوری سلطنت ابھرتی اے جس نے 1163 وچ سلطان غیاث الدین غوری دے بادشاہ بننے دے بعد عروج پایا تے باقی ماندہ غزنوی سلطنت اُتے قبضہ کیتا۔ لیکن 1215 وچ اس دا خاتمہ ہو گیا۔ غوریاں دے متعلق افغان نیشنسلٹ ایہ دعوی کر دے نیں کہ اوہ پشتون سن مگر محققین دا عمومی اتفاق اے کہ اوہ تاجک النسل سن تے انہاں دا ایران توں تعلق سی۔ اوہ خود نوں شنسبانی کہندے سن۔ تریخ داناں دا حکم اے کہ ایہ ساسانی ناں وشنسپ توں بگڑ کر عربی وچ آل شنسب کہلایا تے فارسی وچ شنسبانی۔ یعنی ایہ وی مقامی افغان خاندان نئیں سی۔
ہن شہر سبز تے سمرقند توں امیر تیمور نامی تاتاری اٹھا تے افغانستان اس دی سلطنت دا صوبہ بن گیا۔ ازبک سلطان شیبانی خان وی اس اُتے قابض رہیا۔
فیر کابل دا علاقہ فرغانہ دے حکمران ظہیر الدین بابر نے فتح کر لیا تے ایویں ایہ مغل سلطنت دا حصہ بنا۔ بابر توں اورنگ زیب تک مغل اس اُتے حکمران رہے۔
مغلاں دے کمزور پڑنے اُتے ایرانی بادشاہ نادر شاہ افشار نے افغانستان اُتے تسلط جمایا۔
نادر شاہ افشار دے قتل ہونے دے بعد افغانستان نامی ملک پہلی مرتبہ وجود وچ آیا جدوں نادر شاہ افشار دے سردار احمد شاہ ابدالی نے 1747 وچ افغان علاقاں اُتے حکمرانی دا دعوی کر دتا۔ اس توں پہلے کابل تے قندھار عام طور اُتے ہندوستانی تخت دا حصہ رہدے سن، ہرات وغیرہ ایرانی سلطنتاں دا تے مزار شریف وغیرہ دے علاقے وسطی ایشیائی سلطنتاں وغیرہ دے صوبے ہویا کر دے سن۔ احمد شاہ ابدالی دی سلطنت وچ ایرانی شہر نیشا پور، موجودہ افغانستان، موجودہ پاکستان تے راجستھان دے کچھ علاقے شامل سن۔
ادھر پنجاب وچ مہاراجا رنجیت سنگھ نے 1799 وچ لاہور فتح کیتا تے 1801 وچ مہاراجا دا لقب اختیار کر دے لہور دربار اُتے تخت نشین ہویا۔ رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نوں متواتر شکستاں دے کر پنجاب توں نکالا۔ 1813 وچ مہاراجا رنجیت سنگھ نے ابدالیاں نوں شکست دے کر اٹک اُتے قبضہ کر لیا۔ 1818 وچ ملتان فتح کیتا۔ اسی سال کشمیر نوں ابدالیاں توں لیا۔ 1819 وچ پشاور دے ابدالی گورنر دوست محمد خان نے مہاراجا رنجیت سنگھ نوں سالانہ خراج دے کر اس دی سلطنت دا حصہ بننے دا معاہدہ کیتا مگر کچھ عرصے بعد بغاوت کر دتی۔ 1823 وچ نوشہرہ دی جنگ دے بعد پشاور توں اگے درہ خیبر تک دا علاقہ مہاراجا رنجیت سنگھ دی سلطنت وچ شامل ہو گیا۔ مہاراجا رنجیت سنگھ دے جلال آباد تے کابل اُتے قبضہ کرنے دے ارادے اس وقت ملیامیٹ ہو گئے جدوں اک مختصر فوج دے نال اس دا مایہ ناز سپہ سالار ہری سنگھ نلوہ جمرود دے قلعے دا دفاع کر دے ہوئے مارا گیا۔ 1839 وچ مہاراجا رنجیت سنگھ دے انتقال دے بعد پنجاب دی سلطنت انتشار دا شکار ہو گئی تے 1849 وچ راج برطانیہ دے تحت آ گئی۔
برطانیہ نے وی افغانستان توں وسیع علاقے لئی۔ پہلی اینگلو افغان جنگ وچ کابل وچ موجود برطانوی گیریژن نے امن معاہدہ کیتا۔ واپسی اُتے اس اُتے حملہ کیتا گیا۔ شروع شروع وچ ایہ سمجھیا گیا کہ صرف اک سپاہی ڈاکٹر ولیم برائیڈن ای پندرہ ہزار افراد وچوں زندہ بچ سکیا اے۔ اس اُتے لیڈی بٹلر نے اک مشہور پینٹنگ بنائی۔ اس جنگ دے بعد افغانستان دی سلطنتاں دا قبرستان ہونے دی غلط فہمی پھیل گئی۔
1878 توں 1880 تک ہونے والی دوسری اینگلو افغان جنگ وچ افغانستان نوں شکست ہوئی۔ پورے افغانستان اُتے برطانیہ دا قبضہ ہو گیا۔ افغانستان دے مستقبل دا فیصلہ کر دے ہوئے ایہ وی سوچیا گیا کہ اس دے حصے بخرے کر دتے جائاں تے ہر حصے اُتے الگ حکمران بنا دتا جائے۔ مگر فیر امیر عبدالرحمان نوں حکمران بنا دتا گیا۔ معاہدے دے تحت کوئٹہ، کرم تے پشین دی وادیاں، سبی، درہ خیبر سمیت بوہت سارے علاقے برطانوی راج نوں دے دتے گئے۔ افغانستان دے امور خارجہ وی برطانیہ دے حوالے کر دتے گئے۔ بدلے وچ برطانیہ نے کسے غیر ملکی حملے دی صورت وچ افغانستان دی مدد کرنے دی ذمہ داری لی۔ افغانستان نوں صرف اک چیز نے بچایا۔ تے اوہ ایہ سی کہ انگریز اپنی ہندوستانی سلطنت تے روسی سلطنت دے درمیان اک بفر ریاست رکھنا چاہندے سن۔
تو ایہ سی افغانستان اُتے غیر ملکی قبضاں دی اک مختصر ترین تریخ۔ حالے اسیں نے سفید ہناں، کشان، منگولاں وغیرہ وغیرہ جیسی بوہت سی سلطنتاں دا ذکر نئیں کیتا اے جو اس علاقے اُتے قابض رہی نیں۔
ہن اگر تسیں کسے نوں ایہ دعوی کر دے ہوئے سناں کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان اے تے اس اُتے کوئی قبضہ نئیں کر سکیا اے، تو اسنوں یاد دلا دتیاں کہ جس وڈی طاقت نے وی اس اُتے قبضہ کر دے اپنی حکومت قائم کرنی چاہی اے، اوہ ایسا کرنے وچ کامیاب ہُندی رہی اے۔ ایہ وی یاد رہے کہ نہ تو روسی افغانستان نوں سوویت یونین دا حصہ بنانے دا ارادہ رکھدے سن، نہ امریکہ اسنوں اپنی ریاست بنانا چاہندے نیں تے نہ برطانوی اسنوں اپنے ہندوستانی راج دا حصہ بنانا چاہندے سن۔
جو لوک اس مغالطے دی تشہیر کر کر دے مختلف عالمی طاقتاں نوں افغانستان وچ لا لا کر لاکھاں کروڑاں پشتوناں نوں مروانے تے بے گھر کرنے اُتے تلے ہوئے نیں اوہ تو خیر شد و مد توں اس مغالطے دی تشہیر جاری رکھن گے، مگر اصل تریخ ایہی اے جو اوپرموجود نقشے دکھا رہے نیں۔ حقیقت ایہی اے کہ افغانستان سلطنتاں دا قبرستان نئیں بلکہ انہاں دا غلام رہیا اے۔
ویسے چلتے چلتے ایہ سن لیں کہ دنیا وچ پشتوناں دی کل آبادی دا اندازہ پنج کروڑ لایا جاندا اے۔ اس وچوں صرف اک کروڑ چالیس لکھ دے قریب افغانستان وچ رہندے نیں جدونکہ تن کروڑ ست لکھ دے قریب انہاں علاقاں وچ رہندے نیں جو کبھِی افغانستان دا حصہ سن مگر پہلے مہاراجا رنجیت سنگھ نے تے اس دے بعد سلطنت برطانیہ نے فتح کر دے اس ملک دا حصہ بنا دتا جسنوں اج پاکستان کہندے نیں۔