خطبہ فدکیہ دا متن

اس نام دے نال مشابہت رکھنے والے ہور مقالےآں لئی ملاحظہ کرو، فدک (ضد ابہام)

خطبہ فدکیہ تو‏ں اقتباس

فَلَمَّا اِختارَ اللَّـهُ لِنَبِیهِ‌دار اَنْبِیائِهِ وَ مَأْوی اَصْفِیائِهِ، ظَهَرَ فیكُمْ حَسْكَةُ النِّفاقِ، وَ سَمَلَ جِلْبابُ الدّینِ، وَ نَطَقَ كاظِمُ الْغاوینَ، وَ نَبَغَ خامِلُ الْاَقَلّینَ، وَ هَدَرَ فَنیقُ الْمُبْطِلینَ، فَخَطَرَ فی عَرَصاتِكُمْ، وَ اَطْلَعَ الشَّیطانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ، هاتِفاً بِكُمْ، فَأَلْفاكُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجیبینَ، وَ لِلْغِرَّةِ فیهِ مُلاحِظینَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَكُمْ فَوَجَدَكُمْ خِفافاً، وَ اَحْمَشَكُمْ فَاَلْفاكُمْ غِضاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیرَ اِبِلِكُمْ، وَ وَرَدْتُمْ غَیرَ مَشْرَبِكُمْ.
هذا، وَ الْعَهْدُ قَریبٌ، وَالْكَلْمُ رَحیبٌ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا ینْدَمِلُ، وَ الرَّسُولُ لَمَّا یقْبَرُ، اِبْتِداراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ، اَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا، وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْكافِرینَ.
(ترجمہ: فیر جدو‏ں اللہ نے اپنے پیغمبر دے لئی انبیاء کاگھر تے اوصیاء د‏‏ی آرام گاہ منتخب کرلئی، تاں تسيں وچ نفاق د‏‏ی علامتاں ظاہر ہونا شروع ہو گئياں، تے دین کالباس کہنہ نظر آنے لگا، تے گمراہاں د‏‏ی خاموشیاں ٹُٹ گئياں، کمینے لوک عزت دار بنے تے اہل باطل دا نازاں پلا اونٹھ تواڈے دروازں تک پہنچ گیا، تے شیطان نے کمین گاہ تو‏ں اپنا سر باہر کڈ ک‏ے توانو‏‏ں دعوت دتی جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ اس د‏ی دعوت اُتے مثبت جواب دینے والے ہو، تے دھوکہ کھانے دے لئی آمادہ ہوئے تاں اس وقت اس نے آپ تو‏ں چاہیا کہ قیام کرو، ور جدو‏ں دیکھیا کہ آپ آسانی تو‏ں ایہ کم انجام دینگے، تاں آپ نو‏‏ں غصے وچ لے آیا، تے جدو‏ں دیکھیا کہ آپ غضبناک نيں تاں آپ نے غیراں دے اونٹھاں اُتے پلان لگائے تے ایداں دے پانی وچ داخل ہوئے جو آپ دا حصہ نہ سی۔
یہ سب کچھ ماضی نیڑے دیاں گلاں نيں، تے حالے تک زخماں دے نشان واضح سن تے زخم بھرے نئيں سن اورپیغمبر اسلام(ص) دفن نئيں ہوئے سن، تسيں نے بہانہ کيتا کہ فتنہ تو‏ں ڈردے ہو، آگاہ رہو کہ ہن فتنہ وچ پئے ہو، حقیقت اے کہ جہنم نے کافراں دا احاطہ کر رکھیا اے ۔)

شہیدی، زندگانی فاطمہ زہرا، ۱۳۶۲ش، ص۱۳۱-۱۳۲.

خُطبہ فدکیہ یا خطبة لُمَّة، حضرت فاطمہؑ دے اس خطبے نو‏‏ں کہیا جاندا اے جو آپ نے ابو بکر دے فدک واپس لینے دے اعتراض وچ مسجد نبوی وچ ارشاد فرمایا۔ ابوبکر نے خلافت حاصل کرنے دے بعد آنحضرت (ص) تو‏ں اک حدیث منسوب کرکے جس وچ ایہ کہیا گیا کہ انبیاء الہی اپنے بعد میراث نئيں چھوڑدے نيں، فدک دے علاقے نو‏‏ں جسنو‏ں آنحضرت (ص) نے فاطمہ نو‏‏ں ہبہ کيتا سی، خلافت د‏‏ی طرف تو‏ں مصادرہ ک‏ے لیا۔ فاطمہ نے انصاف تو‏ں مایوس ہو ک‏ے مسجد نبوی دا رخ کيتا تے اور اوتھ‏ے آپ نے ایہ خطبہ ارشاد فرمایا۔ انہاں نے اس خطبہ وچ فدک اُتے اپنے حق مالکیت د‏‏ی تصریح کيتی۔ ايس‏ے طرح تو‏ں انہاں نے اس خطبہ وچ خلافت امام علی ابن ابی طالب (ع) دا حق ہونے دا وی دفاع کيتا تے مسلماناں نو‏‏ں اہل بیت (ع) اُتے ہونے والے ظلم دے مقابلہ وچ سکوت اختیار کرنے د‏‏ی سرزنش کيتی۔

خطبہ فدک معارف دا مجموعہ اے جس وچ خدا شناسی، معاد شناسی، نبوت و بعثت پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، عظمت قرآن، فلسفہ احکا‏م و ولایت جداں مطالب دا بیان ا‏‏ے۔

اس خطبے دا متن شیعہ و سنی مآخذ وچ نقل ہويا ا‏‏ے۔ سید عز الدین حسینی زنجانی، حسین علی منتظری، مجتبی تہرانی اس خطبہ د‏‏ی شرح لکھی ا‏‏ے۔

اہمیت و منزلت

خطبہ فدک وچ حضرت فاطمہ دے حکومت وقت دے خلاف سیاسی مواضع، فدک دا مصادرہ کرنے والےآں تے اہل خلافت د‏‏ی سرزنش دا تذکرہ ا‏‏ے۔ اس خطبہ وچ اسلامی معاشرہ وچ امامت و ولایت اہل بیت (ع) نو‏‏ں قبول کرنے دے تھلے ایجاد وحدت و اتحاد تے تفرقہ و نفاق تو‏ں دوری اُتے تاکید کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ خطبہ اس وچ مذکور توحید، معاد، نبوت و بعثت پیامبر اسلام (ص)، عظمت قرآن، فلسفہ احکا‏م و ولایت جداں معارف د‏‏ی وجہ تو‏ں حضرت فاطمہ دے نفیس ترین دینی میراث دے طور اُتے متعارف ہويا ا‏‏ے۔

اسی طرح تو‏ں اس خطبہ نو‏‏ں فصاحت و بلاغت تے فن خطابت وچ مشہور عقلی و منطقی خصوصیات دے استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں امام علی ابن ابی طالب (ع) دے خطبہ دے اسيں پلہ ہونے نو‏‏ں اس خبطے د‏‏ی اہمیت دے دلائل وچ شمار کيتا گیا ا‏‏ے۔ ایہی سبب اے کہ ابن طیفور نے اپنی کتاب بلاغات النساء وچ اس دا شمار فصیح و بلیغ خطبات وچو‏ں کيتا ا‏‏ے۔

مصادرہ فدک خطبہ دا سبب

فدک، خیبر دے نزدیک اک زرخیز علاقہ سی۔ جو حجاز دے علاقہ وچ مدینہ تو‏ں اک سو سٹھ کیلو میٹر دے فاصلہ اُتے واقع اے، جس وچ یہودی آباد سن ۔ مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں خیبر دے قلعہ د‏‏ی فتح دے بعد، اس پنڈ دے لوکاں نے خیبر دا انجام دیکھیا تاں پیغمبر دے نال صلح کيت‏‏‏ی کہ ادھا پنڈ رسول دے لئی ہوئے گا جدو‏ں کہ اوہ اپنی زمیناں اُتے باقی رہے گے۔

فدک بغیر کسی خون ریزی دے صلح دے نال آنحضرت (ص) دے ہتھ آ گیا۔ اس لئی قرآنی حکم دے مطابق پیغمبر دے لئی مخصوص قرار پایا۔ رسول خدا اس تو‏ں حاصل ہونے والی آمدنی بنی ہاشم دے غریباں نو‏‏ں دے دیندے سن ۔ اس آیت وَآتِ ذَا الْقُرْ‌بَیٰ حَقَّهُ : ترجمہ (تے تسيں اپنے رشتے داراں نو‏‏ں انہاں دا حق دو) دے نازل ہونے دے بعد آپ (ص) فدک حضرت فاطمہ نو‏‏ں بخش دتا۔ رسول اللہ دے وصال دے بعد ابو بکر نے اک حدیث پیش کرکے ایہ دعوی کيتا کہ انبیاء اپنے بعد میراث نئيں چھوڑدے۔ لہذا انہاں نے فدک نو‏‏ں جو فاطمہ دے اختیار وچ سی، حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں مصادرہ ک‏ے لیا۔

حضرت فاطمہؑ کہندی رہیاں کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فدک انہاں نو‏ں اپنی وفات تو‏ں پہلے عطا کيتا سی تے انہاں نے اس اُتے امام علی ابن ابی طالب و ام ایمن نو‏‏ں گواہ دے طور اُتے پیش کيتا۔ بعض نقل دے مطابق ابوبکر نے فدک نو‏‏ں انہاں دا حق تسلیم کردے ہوئے تائید وچ انہاں نو‏ں اک تحریری نوشتہ دتا؛ لیکن عمر نے اسنو‏ں پھاڑ دتا۔ بعض (اہل سنت) منابع دے مطابق، ابوبکر نے فاطمہ نو‏‏ں گواہاں نو‏‏ں قبول نئيں کيتا تے شہادت دے لئی دو مرداں نو‏‏ں طلب کيتا۔

جد حضرت فاطمہ نے دیکھیا کہ اس مطالبہ دا کوئی فائدہ نئيں اے تاں آپ اپنی بعض رشتہ دار سوانیاں دے نال مسجد وچ تشریف لے گئياں۔ ابن طیفور دے نقل دے مطابق، جس وقت آپ مسجد وچ گئياں ابوبکر تے مہاجرین و انصار دا اک گروہ اوتھ‏ے موجود سی، آپ دے تے مجمع دے درمیان اک پردہ نال حائل بنایا گیا، پہلے آپ نے گریہ کیتا، آپ دے نال سب نے گریہ کیتا، اس دے بعد آپ کچھ دیر ٹھریاں تاکہ مجمع خاموش ہو جائے اس دے بعد آپ نے اپنی گفتگو دا آغاز کيتا۔ چونکہ آپ نے ایہ خطبہ فدک دے مصادرہ دے بعد اس اُتے اعتراض کردے ہوئے ارشاد فرمایا سی اس لئی ایہ خطبہ فدکیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ البتہ بعض تھ‏‏انو‏اں اُتے اسنو‏ں اس عنوان تو‏ں کہ آپ خطبہ ارشاد فرمانے تو‏ں پہلے اپنی بعض رشتہ دار (سوانیاں وَ أقْبَلَتْ فی لُمَّهٍ مِنْ حَفَدَتِها وَ نِساءِ قَوْمِها) دے نال مسجد وچ وارد ہوئیاں، خطبہ لمۃ دے ناں تو‏ں وی ذکر کيتا جاندا ا‏‏ے۔

خطبے د‏‏ی سند

علامہ مجلسی نے خطبہ فدکیہ نو‏‏ں مشہور خطبےآں وچ شمار کيتا اے جسنو‏ں شیعہ و اہل سنت مختلف سنداں دے نال نقل کيتا ا‏‏ے۔ شیخ صدوق نے وی کتاب من لا یحضرہ الفقیہ وچ اس دے بعض حصے نقل کيتے نيں۔ آیت اللہ منتظری دے مطابق اس خطبہ د‏‏ی قدیمی ترین سند کتاب بلاغات النساء تالیف احمد بن طاہر مروزی اے جو ابن طیفور (204۔280 ھ) دے ناں تو‏ں مشہور اہل سنت عالم دین نيں جو زمانہ دے اعتبار تو‏ں امام علی نقی (ع) و امام حسن عسکری (ع) دے معاصر سن ۔ ابن طیفور نے اس خطبہ نو‏‏ں دو روایت تو‏ں ضبط کيتا ا‏‏ے۔ البتہ سید جعفر شہیدی دے بقول متاخر اسناد وچ دونے روایتاں خلط ملط ہوک‏ے اک ہی صورت وچ نقل ہوئیاں نيں۔ بہرحال خطبہ فدکیہ دے لئی 16 منابع ذکر ہوئے نيں۔

نقل ہويا اے کہ امام حسن علیہ السلام، امام حسین علیہ السلام، حضرت زینب (س)، امام باقر (ع)، امام صادق (ع)، حضرت عایشہ، عبدالله بن عباس و ۔۔۔ اس خطبے دے راویاں وچ شام‏ل نيں۔

مضمون

خطبہ حمد و توصیف الہی تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ فیر اس وچ بعثت پیغمبر (ص) دا ذکر اے اس دے بعد امام علی ابن ابی طالب (ع) د‏‏ی آنحضرت (ص) تو‏ں قربت، اولیائے الہی دے درمیان انہاں د‏‏ی سرداری، انہاں د‏‏ی بے مثال دلیری، شجاعت تے نبی اکرمؐ تے اسلام تو‏ں دفاع دا ذکر ا‏‏ے۔ اصحاب رسول د‏‏ی اس بنیاد اُتے سرزنش کيتی گئی اے کہ اوہ پیغمبر اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد پیروئے شیطان ہوگئے، انہاں وچ نفاق ظاہر ہوگیا تے انہاں نے حق نو‏‏ں ترک کر دتا۔ ايس‏ے طرح تو‏ں اس وچ غصب خلافت دے واقعہ د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے تے ابوبکر دے کلام کہ انبیاء اپنی میراث نئيں چھوڑدے نيں نو‏‏ں حکم قرآن دے خلاف بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس خطبہ وچ آپ نے ابوبک‏ر ک‏ے اس مسئلے نو‏‏ں قیامت دے روز خدا دے سپرد کيتا تے فیر صحابہ نو‏‏ں مخاطب کردے ہوئے کہیا کہ کیو‏ں صحابہ پیغمبر اس ستم اُتے خاموش بیٹھے نيں۔ فیر آپ نے واضح طور اُتے کہیا کہ جو ابوبکر تے انہاں دے ساتھیاں نے کیہ اوہ خدا تو‏ں اپنے ایمان دے عہد نو‏‏ں توڑنے دے مترادف ا‏‏ے۔ آخر وچ انہاں نو‏ں اس کم د‏‏ی وجہ تو‏ں دوزخ د‏‏ی وعید سنائی۔

خطبہ فدکیہ دا متن تے اردو ترجمہ

خطبہ فدکیہ دا متن	اردو ترجمہ
اَلْحَمْدُللَّـهِ عَلی ما اَنْعَمَ، وَ لَهُ الشُّكْرُ عَلی ما اَلْهَمَ، وَ الثَّناءُ بِما قَدَّمَ، مِنْ عُمُومِ نِعَمٍ اِبْتَدَاَها، وَ سُبُوغِ الاءٍ اَسْداها، وَ تَمامِ مِنَنٍ اَوْلاها، جَمَّ عَنِ الْاِحْصاءِ عَدَدُها، وَ نَأی عَنِ الْجَزاءِ اَمَدُها، وَ تَفاوَتَ عَنِ الْاِدْراكِ اَبَدُها، وَ نَدَبَهُمْ لاِسْتِزادَتِها بِالشُّكْرِ لاِتِّصالِها، وَ اسْتَحْمَدَ اِلَی الْخَلائِقِ بِاِجْزالِها، وَ ثَنی بِالنَّدْبِ اِلی اَمْثالِها.	میں خدا دیاں نعمتاں اُتے اس دی ستائش کردی ہاں تے اس دی توفیقات اُتے شكر ادا كرتى ہاں اس دی بے شمار نعمتاں اُتے اس دی حمد و ثنا بجالاندى آں اوہ نعمتاں جنہاں دی كوئی انتہا نئيں تے انہاں دی تلافى تے تدارك نئيں کیتا جاسكتا، انہاں دی انتہا دا تصور كرنا ممكن وی نئيں، خدا اسيں تو‏ں چاہندا اے كہ اسيں اس دی نعمتاں نوں جاناں تے انہاں دا شكر ادا كراں تاكہ اللہ تعالى مقامى نعمتاں نوں تے زیادہ كرے۔
وَ اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللَّـهُ وَحْدَهُ لاشَریكَ لَهُ، كَلِمَةٌ جَعَلَ الْاِخْلاصَ تَأْویلَها، وَ ضَمَّنَ الْقُلُوبَ مَوْصُولَها، وَ اَنارَ فِی التَّفَكُّرِ مَعْقُولَها، الْمُمْتَنِعُ عَنِ الْاَبْصارِ رُؤْیتُهُ، وَ مِنَ الْاَلْسُنِ صِفَتُهُ، وَ مِنَ الْاَوْهامِ كَیفِیتُهُ. اِبْتَدَعَ الْاَشْیاءَ لامِنْ شَیءٍ كانَ قَبْلَها، وَ اَنْشَاَها بِلاَاحْتِذاءِ اَمْثِلَةٍ اِمْتَثَلَها، كَوَّنَها بِقُدْرَتِهِ وَ ذَرَأَها بِمَشِیتِهِ، مِنْ غَیرِ حاجَةٍ مِنْهُ اِلی تَكْوینِها، وَ لافائِدَةٍ لَهُ فی تَصْویرِها، اِلاَّ تَثْبیتاً لِحِكْمَتِهِ وَ تَنْبیهاً عَلی طاعَتِهِ، وَ اِظْهاراً لِقُدْرَتِهِ وَ تَعَبُّداً لِبَرِیتِهِ، وَ اِعْزازاً لِدَعْوَتِهِ، ثُمَّ جَعَلَ الثَّوابَ عَلی طاعَتِهِ، وَ وَضَعَ الْعِقابَ عَلی مَعْصِیتِهِ، ذِیادَةً لِعِبادِهِ مِنْ نِقْمَتِهِ وَ حِیاشَةً لَهُمْ اِلی جَنَّتِهِ.	میں گواہی دیندی ہاں کہ اللہ دے سوا کوئی معبود نئيں اوراس دا کوئی شریک نئيں، توحید اوہ كلمہ كہ اخلاص نوں اس دی روح تے حقیقت قرار دتا گیا اے تے دل وچ اس دی گواہى دے تاکہ اس تو‏ں نظر و فكر روشن ہو، اوہ خدا كہ جس نوں آنكھ دے ذریعے دیكھا نئيں جاسكتا تے زبان دے ذریعے اس دی وصف تے توصیف نئيں کیتی جاسكتى اوہ كس طرح دا اے ایہ وہم نئيں آسكتا۔ عالم نوں عدم تو‏ں پیدا كیتا اے تے اس دے پیدا كرنے وچ اوہ محتاج نہ سی اپنى مشیئت دے مطابق خلق كیتا ا‏‏ے۔ جہان دے پیدا كرنے وچ اسنو‏ں اپنے كسى فائدے دے حاصل كرنے دا قصد نہ سی۔ جہان نوں پیدا كیتا تاكہ اپنى حكمت تے علم نوں ثابت كرے تے اپنى اطاعت دی یاد دہانى كرے، تے اپنى قدرت دا اظہار كرے، تے بندےآں نوں عبادت دے لئے برانگیختہ كرے، تے اپنى دعوت نوں وسعت دے، اپنى اطاعت دے لئے جزاء مقرر کیتی تے نافرمانى دے لئے سزا معین فرمائی۔ تاكہ اپنے بندےآں نوں عذاب تو‏ں نجات دے تے بہشت دی طرف لے جائے۔
وَ اَشْهَدُ اَنَّ اَبی مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ، اِخْتارَهُ قَبْلَ اَنْ اَرْسَلَهُ، وَ سَمَّاهُ قَبْلَ اَنْ اِجْتَباهُ، وَ اصْطَفاهُ قَبْلَ اَنْ اِبْتَعَثَهُ، اِذ الْخَلائِقُ بِالْغَیبِ مَكْنُونَةٌ، وَ بِسَتْرِ الْاَهاویلِ مَصُونَةٌ، وَ بِنِهایةِ الْعَدَمِ مَقْرُونَةٌ، عِلْماً مِنَ اللَّـهِ تَعالی بِمائِلِ الْاُمُورِ، وَ اِحاطَةً بِحَوادِثِ الدُّهُورِ، وَ مَعْرِفَةً بِمَواقِعِ الْاُمُورِ.	میں گواہى دیتى آں كہ میرے والد محمد صلی اللہ علیہ ز آلہ وسلم اللہ دے رسول تے اس دے بندے نيں، پیغمبرى دے لئے بھیجنے تو‏ں پہلے اللہ نے انہاں نوں چنیا تے پہلے اس دے كہ اسنو‏ں پیدا كرے انہاں دا ناں محمّدؐ ركھا تے بعثت تو‏ں پہلے انہاں دا انتخاب اس وقت كیتا جدو‏ں كہ مخلوقات عالم غیب وچ پنہاں تے چھپى ہوئی سى تے عدم دی سرحد تو‏ں ملى ہوئی سی، چونكہ اللہ تعالى ہر شئی دے مستقب‏‏ل تو‏ں باخبر اے تے حوادث دہر تو‏ں مطلع اے تے انہاں دے مقدرات دے موارد تے مواقع تو‏ں آگاہ ا‏‏ے۔
اِبْتَعَثَهُ اللَّـهُ اِتْماماً لِاَمْرِهِ، وَ عَزیمَةً عَلی اِمْضاءِ حُكْمِهِ، وَ اِنْفاذاً لِمَقادیرِ رَحْمَتِهِ، فَرَأَی الْاُمَمَ فِرَقاً فی اَدْیانِها، عُكَّفاً عَلی نیرانِها، عابِدَةً لِاَوْثانِها، مُنْكِرَةً للَّـهِ مَعَ عِرْفانِها. فَاَنارَ اللَّـهُ بِاَبی مُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ و الِهِ ظُلَمَها، وَ كَشَفَ عَنِ الْقُلُوبِ بُهَمَها، وَ جَلی عَنِ الْاَبْصارِ غُمَمَها، وَ قامَ فِی النَّاسِ بِالْهِدایةِ، فَاَنْقَذَهُمْ مِنَ الْغِوایةِ، وَ بَصَّرَهُمْ مِنَ الْعِمایةِ، وَ هَداهُمْ اِلَی الدّینِ الْقَویمِ، وَ دَعاهُمْ اِلَی الطَّریقِ الْمُسْتَقیمِ. ثُمَّ قَبَضَهُ اللَّـهُ اِلَیهِ قَبْضَ رَأْفَةٍ وَ اخْتِیارٍ، وَ رَغْبَةٍ وَ ایثارٍ، فَمُحَمَّدٌ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ و الِهِ مِنْ تَعَبِ هذِهِ الدَّارِ فی راحَةٍ، قَدْ حُفَّ بِالْمَلائِكَةِ الْاَبْرارِ وَ رِضْوانِ الرَّبِّ الْغَفَّارِ، وَ مُجاوَرَةِ الْمَلِكِ الْجَبَّارِ، صَلَّی اللَّـهُ عَلی أَبی نَبِیهِ وَ اَمینِهِ وَ خِیرَتِهِ مِنَ الْخَلْقِ وَ صَفِیهِ، وَ السَّلامُ عَلَیهِ وَ رَحْمَةُاللَّـهِ وَ بَرَكاتُهُ. ثم التفت الی اهل المجلس و قالت:	خدا نے محمّدؐ نوں مبعوث کیتا تاکہ اپنے امر نوں آخر تك پہنچائے تے اپنے حكم نوں جارى كردے، تے اپنے مقصد نوں عملى قرار دے۔ لوک دین وچ متفرق سن تے كفر و جہالت دی اگ وچ جل رہے سن، بتاں دی پرستش كردے سن تے خداوند عالم دے دستورات دی طرف توجہ نئيں كردے سن ۔ پس اللہ تعالی نے میرے باپ محمّدؐ دے وجود مبارك ناں تاریکیاں نوں منور کردتا تے جہالت تے نادانى دلاں تو‏ں دور کردتا، سرگردانى تے تحیر دے پردے آنكھاں تو‏ں ہٹا دتے۔ میرے باپ لوکاں دی ہدایت دے لئے كھڑے ہوئے تے انہاں نوں گمراہى تو‏ں نجات دلائی تے نابینا نوں بینا کیتا تے دین اسلام دی طرف راہنمائی فرمائی تے سِدھے راستے دی طرف دعوت دتی، اس وقت خداوند عالم نے اپنے پیغمبر دی مہربانى تے اس دے اختیار تے رغبت تو‏ں اس دی روح قبض فرمائی۔ ہن میرے باپ اس دنیا دیاں سختیاں تو‏ں آرام وچ نيں تے آخرت دے عالم وچ اللہ تعالى دے فرشتےآں تے پروردگار دی رضایت دے نال اللہ تعالى دے قرب وچ زندگى بسر كر رہے نيں، امین تے وحى دے لئے چنے ہوئے پیغمبر اُتے درود ہوئے۔ آپ نے اس دے بعد مجمع نوں خطاب کردے ہوئے فرمایا۔
اَنْتُمْ عِبادَ اللَّـهِ نُصُبُ اَمْرِهِ وَ نَهْیهِ، وَ حَمَلَةُ دینِهِ وَ وَحْیهِ، وَ اُمَناءُ اللَّـهِ عَلی اَنْفُسِكُمْ، وَ بُلَغاؤُهُ اِلَی الْاُمَمِ، زَعیمُ حَقٍّ لَهُ فیكُمْ، وَ عَهْدٍ قَدَّمَهُ اِلَیكُمْ، وَ بَقِیةٍ اِسْتَخْلَفَها عَلَیكُمْ: كِتابُ اللَّـهِ النَّاطِقُ وَ الْقُرْانُ الصَّادِقُ، و النُّورُ السَّاطِعُ وَ الضِّیاءُ اللاَّمِعُ، بَینَةً بَصائِرُهُ، مُنْكَشِفَةً سَرائِرُهُ، مُنْجَلِیةً ظَواهِرُهُ، مُغْتَبِطَةً بِهِ اَشْیاعُهُ، قائِداً اِلَی الرِّضْوانِ اِتِّباعُهُ، مُؤَدٍّ اِلَی النَّجاةِ اسْتِماعُهُ، بِهِ تُنالُ حُجَجُ اللَّـهِ الْمُنَوَّرَةُ، وَ عَزائِمُهُ الْمُفَسَّرَةُ، وَ مَحارِمُهُ الْمُحَذَّرَةُ، وَ بَیناتُهُ الْجالِیةُ، وَ بَراهینُهُ الْكافِیةُ، وَ فَضائِلُهُ الْمَنْدُوبَةُ، وَ رُخَصُهُ الْمَوْهُوبَةُ، وَ شَرائِعُهُ الْمَكْتُوبَةُ.	لوگو تسيں اللہ تعالى دے امر تے نہى دے نمائندے تے نبوت دے دین تے علوم دے حامل توانو‏‏ں اپنے اُتے امین ہونا چاہیدا، جنہاں نوں باقى اقوام تك دین دی تبلیغ كرنى اے تسيں وچ پیغمبرؐ دا حقیقى جانشین موجود اے اللہ تعالى نے تسيں تو‏ں پہلے عہد و پیمان تے چمكنے والانور اے اس دی چشم بصیرت روش تے رتبے دے آرزومند نيں اس دی پیروى كرنا انسان نوں بہشت رضوان دی طرف ہدایت كردا اے اس دی گلاں نوں سننا نجات دا سبب ہُندا اے اس دے وجود دی بركت تو‏ں اللہ تعالى دے نورانى دلائل تے حجت نوں دریافت کیتا جاسكتا اے اس دے وسیلے تو‏ں واجبات و محرمات تے مستحبات و مباح تے شریعت دے قوانین نوں حاصل کیتا جاسكتا ا‏‏ے۔
فَجَعَلَ اللَّـهُ الْایمانَ تَطْهیراً لَكُمْ مِنَ الشِّرْكِ، وَ الصَّلاةَ تَنْزیهاً لَكُمْ عَنِ الْكِبْرِ، وَ الزَّكاةَ تَزْكِیةً لِلنَّفْسِ وَ نِماءً فِی الرِّزْقِ، وَ الصِّیامَ تَثْبیتاً لِلْاِخْلاصِ، وَ الْحَجَّ تَشْییداً لِلدّینِ، وَ الْعَدْلَ تَنْسیقاً لِلْقُلُوبِ، وَ طاعَتَنا نِظاماً لِلْمِلَّةِ، وَ اِمامَتَنا اَماناً لِلْفُرْقَةِ، وَ الْجِهادَ عِزّاً لِلْاِسْلامِ، وَ الصَّبْرَ مَعُونَةً عَلَی اسْتیجابِ الْاَجْرِ.	اللہ تعالى نے ایمان نوں شرك تو‏ں پاك ہونے دا وسیلہ قرار دتا ا‏‏ے۔۔ اللہ نے نماز واجب کیتی تاکہ تكبر تو‏ں روكاجائے زكوة نوں وسعت رزق تے رہتل نفس دے لئے واجب قرار دتا۔ روزے نوں بندے دے اخلاص دے اثبات دے لئے واجب کیتا ۔ حج نوں واجب كرنے تو‏ں دین دی بنیاد نوں استوار کیتا ، عدالت نوں زندگى دے نظم تے دلاں دی نزدیكى دے لئے ضرورى قرار دتا، اہلبیت دی اطاعت نوں ملت اسلامى دے نظم دے لئے واجب قرار دتا تے امامت دے ذریعے اختلاف و افتراق دا سد باب کیتا تے جہاد نو‏‏ں اسلام دے لئی عزت تے صبر نو‏‏ں اجر حاصل کرنے دے لئی مددگار قرار دتا۔
وَ الْاَمْرَ بِالْمَعْرُوفِ مَصْلِحَةً لِلْعامَّةِ، وَ بِرَّ الْوالِدَینِ وِقایةً مِنَ السَّخَطِ، وَ صِلَةَ الْاَرْحامِ مَنْساءً فِی الْعُمْرِ وَ مَنْماةً لِلْعَدَدِ، وَ الْقِصاصَ حِقْناً لِلدِّماءِ، وَ الْوَفاءَ بِالنَّذْرِ تَعْریضاً لِلْمَغْفِرَةِ، وَ تَوْفِیةَ الْمَكائیلِ وَ الْمَوازینِ تَغْییراً لِلْبَخْسِ.	امر بالمعروف نوں عمومى مصلحت دے ماتحت واجب قرار دتا، ماں باپ دے نال نیكى نوں انہاں دے غضب تو‏ں مانع قرار دتا، اجل دے موخر ہونے تے نفوس دی زیادتى دے لئے صلہ رحمى دا دستور دتا، قتل نفس نوں روكنے دے لئے قصاص نوں واجب قرار دتا۔ نذر دے پورا كرنے نوں گناہاں دی آمرزش دا سبب بنایا، ناپ تول وچ دقت نو‏‏ں کم فروشی ختم کرنے دا سبب بنادتا۔
وَ النَّهْی عَنْ شُرْبِ الْخَمْرِ تَنْزیهاً عَنِ الرِّجْسِ، وَ اجْتِنابَ الْقَذْفِ حِجاباً عَنِ اللَّـعْنَةِ، وَ تَرْكَ السِّرْقَةِ ایجاباً لِلْعِصْمَةِ، وَ حَرَّمَ اللَّـهُ الشِّرْكَ اِخْلاصاً لَهُ بِالرُّبوُبِیةِ. فَاتَّقُوا اللَّـهَ حَقَّ تُقاتِهِ، وَ لاتَمُوتُنَّ اِلاَّ وَ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ، وَ اَطیعُوا اللَّـهَ فیما اَمَرَكُمْ بِهِ وَ نَهاكُمْ عَنْهُ، فَاِنَّهُ اِنَّما یخْشَی اللَّـهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ. ثم قالت:	پلیدى تو‏ں محفوظ رہنے دی غرض تو‏ں شراب خورى اُتے پابندى لگائی، بہتان تے زنا دی نسبت دینے دی لعنت تو‏ں روكیا، چورى نہ كرنے نوں پاكى تے عفت دا سبب دسیا۔ اللہ تعالى دے نال شرك، نوں اخلاص دے ماتحت ممنوع قرار دتا۔ پس تقوى تے پرہیزگارى نوں اپناؤ جسطرح اپنانے دا حق ا‏‏ے۔ دنیا تو‏ں مسلما‏ن ہوئے بغیر مت جانا، اللہ تعالى دے اوامر و نواہى دی اطاعت كرو، صرف علماء تے دانشمند خدا تو‏ں ڈردے نيں۔ فیر فرمایا:
اَیهَا النَّاسُ! اِعْلَمُوا اَنّی فاطِمَةُ وَ اَبی مُحَمَّدٌ، اَقُولُ عَوْداً وَ بَدْءاً، وَ لااَقُولُ ما اَقُولُ غَلَطاً، وَ لااَفْعَلُ ما اَفْعَلُ شَطَطاً، لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَزیزٌ عَلَیهِ ما عَنِتُّمْ حَریصٌ عَلَیكُمْ بِالْمُؤْمِنینَ رَؤُوفٌ رَحیمٌ. فَاِنْ تَعْزُوهُ وَتَعْرِفُوهُ تَجِدُوهُ اَبی دُونَ نِسائِكُمْ،وَ اَخَا ابْنِ عَمّی دُونَ رِجالِكُمْ، وَ لَنِعْمَ الْمَعْزِی اِلَیهِ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ وَ الِهِ. فَبَلَّغَ الرِّسالَةَ صادِعاً بِالنَّذارَةِ، مائِلاً عَنْ مَدْرَجَةِ الْمُشْرِكینَ، ضارِباً ثَبَجَهُمْ، اخِذاً بِاَكْظامِهِمْ، داعِیاً اِلی سَبیلِ رَبِّهِ بِالْحِكْمَةِ و الْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ، یجُفُّ الْاَصْنامَ وَ ینْكُثُ الْهامَّ، حَتَّی انْهَزَمَ الْجَمْعُ وَ وَ لَّوُا الدُّبُرَ.	اے لوگو! جان لو میں فاطمہ آں تے میرے باپ محمدؐ نيں، ہن میں توانو‏‏ں ابتداء تو‏ں آخر تك دے واقعات تے امور تو‏ں آگاہ كردى آں توانو‏‏ں علم ہونا چاہیدا میں جھوٹھ نئيں بولدى تے گناہ دا ارتكاب نئيں كردی۔ اللہ تعالى نے تواڈے لئے پیغمبرؐ جو تسيں وچو‏ں سی بھیجیا اے تمہارى تكلیف تو‏ں اسنو‏ں تكلیف ہندی سى تے اوہ تسيں نال محبت كردے سن تے مومنین دے حق وچ مہربان تے دل سوز سن ۔ لوگو اوہ پیغمبر میرے باپ سن نہ تمہارى عورت دے باپ، میرے شوہر دے چچازاد بھائی سن نہ تواڈے مرداں دے بھائی، كتنى عمدہ محمّدؐ نال نسبت ا‏‏ے۔ جناب محمدؐ نے اپنى رسالت نوں انجام دتا تے مشركاں دی راہ و روش اُتے حملہ آور ہوئے تے انہاں دی پشت اُتے سخت ضرب وارد کیتی انہاں دا گلا پكڑا تے دانائی تے نصیحت تو‏ں خدا دی طرف دعوت دتی، بتاں نوں توڑیا تے انہاں دے سراں نوں سرنگاں کیتا كفار نے شكست كھائی تے شكست كھا كر بھجے۔
حَتَّی تَفَرَّی اللَّـیلُ عَنْ صُبْحِهِ، وَ اَسْفَرَ الْحَقُّ عَنْ مَحْضِهِ، و نَطَقَ زَعیمُالدّینِ، وَ خَرَسَتْ شَقاشِقُ الشَّیاطینِ، وَ طاحَ وَ شیظُ النِّفاقِ، وَ انْحَلَّتْ عُقَدُ الْكُفْرِ وَ الشَّقاقِ، وَ فُهْتُمْ بِكَلِمَةِ الْاِخْلاصِ فی نَفَرٍ مِنَ الْبیضِ الْخِماصِ. وَ كُنْتُمْ عَلی شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ، مُذْقَةَ الشَّارِبِ، وَ نُهْزَةَ الطَّامِعِ، وَ قُبْسَةَ الْعِجْلانِ، وَ مَوْطِیءَ الْاَقْدامِ، تَشْرَبُونَ الطَّرْقَ، وَ تَقْتاتُونَ الْقِدَّ، اَذِلَّةً خاسِئینَ، تَخافُونَ اَنْ یتَخَطَّفَكُمُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِكُمْ، فَاَنْقَذَكُمُ اللَّـهُ تَبارَكَ وَ تَعالی بِمُحَمَّدٍ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ وَ الِهِ بَعْدَ اللَّـتَیا وَ الَّتی، وَ بَعْدَ اَنْ مُنِی بِبُهَمِ الرِّجالِ، وَ ذُؤْبانِ الْعَرَبِ، وَ مَرَدَةِ اَهْلِ الْكِتابِ.	تاریکیاں دور ہوگئياں تے حق واضح ہوگیا، دین دے رہبر دی زبان گویا ہوئی تے شیاطین خاموش ہوگئے، نفاق دے پیروكار ہلاك ہوئے كفر تے اختلاف دے رشتے ٹُٹ گئے گروہ اہلبیت دی وجہ تو‏ں شہادت دا كلمہ جارى کیتا ، جدو‏ں كہ تسيں دوزخ دے كنارے كھڑے سن تے اوہ ظالماں دا تر تے لذیذ لقمہ بن چكے سن تے اگ دی تلاش كرنے والےآں دے لئے مناسب شعلہ سن ۔ تسيں قبیلے دے پیر دے تھلے ذلیل سن گندا پانى پیندے سن تے حیوانات دے چمڑیاں تے درختاں دے پتےآں نال غذا كھاندے سن دوسرےآں دے ہمیشہ ذلیل و خوار سن تے اردگرد دے قبیلے تو‏ں خوف و ہراس وچ زندگى بسر كردے سن انہاں تمام بدبختیاں دے بعد خدا نے محمدؐ دے وجود دی بركت تو‏ں توانو‏‏ں نجات دتى حالانكہ میرے باپ نوں عرباں وچو‏ں بہادر تے عرب دے بھیڑیاں تے اہل كتاب دے سركشاں نال واسطہ سی
كُلَّما اَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ اَطْفَأَهَا اللَّـهُ، اَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّیطانِ، اَوْ فَغَرَتْ فاغِرَةٌ مِنَ الْمُشْرِكینَ، قَذَفَ اَخاهُ فی لَهَواتِها، فَلاینْكَفِیءُ حَتَّی یطَأَ جِناحَها بِأَخْمَصِهِ، وَ یخْمِدَ لَهَبَها بِسَیفِهِ، مَكْدُوداً فی ذاتِ اللَّـهِ، مُجْتَهِداً فی اَمْرِ اللَّـهِ، قَریباً مِنْ رَسُولِ اللَّـهِ، سَیداً فی اَوْلِیاءِ اللَّـهِ، مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً كادِحاً، لاتَأْخُذُهُ فِی اللَّـهِ لَوْمَةَ لائِمٍ. وَ اَنْتُمَ فی رَفاهِیةٍ مِنَ الْعَیشِ، و ادِعُونَ فاكِهُونَ آمِنُونَ، تَتَرَبَّصُونَ بِنَا الدَّوائِرَ، وَ تَتَوَكَّفُونَ الْاَخْبارَ، وَ تَنْكُصُونَ عِنْدَ النِّزالِ، وَ تَفِرُّونَ مِنَ الْقِتالِ.	جِنّا اوہ جنگ دی اگ نوں بھڑكاندے سن خدا تو‏ں خاموش كردیندا سی جدو‏ں كوئی شیاطین وچو‏ں سر اٹھاندا یا مشركاں وچو‏ں كوئی بھى كھولتا تاں محمدؐ اپنے بھائی على (ع) نوں انہاں دے گلے وچ اتار دیندے تے حضرت على (ع) انہاں دے سر تے مغز نوں اپنى طاقت نال پائمال كردیندے تے جدو‏ں تك انہاں دی روشن دتی ہوئی اگ نوں اپنى تلوار نال خاموش نہ كردیندے جنگ دے میدان تو‏ں واپس نہ لوٹتے اللہ دی رضا دے لئے انہاں تمام سختیاں دا تحمل كردے سن تے خدا دی راہ وچ جہاد كردے سن، اللہ دے رسول دے نزدیك سن ۔ على (ع) خدا دوست سن، ہمیشہ جہاد دے لئے آمادہ سن، اوہ تبلیغ تے جہاد كردے سن تے تسيں اس حالت وچ آرام تے خوشى وچ خوش و خرم زندگى گزار رہے سن تے كسى خبر دے منتظر تے فرصت وچ رہندے سن دشمن دے نال لڑائی لڑنے تو‏ں ا جتناب كردے سن تے جنگ دے وقت فرار كرجاندے سن
فَلَمَّا اِختارَ اللَّـهُ لِنَبِیهِ‌ دار اَنْبِیائِهِ وَ مَأْوی اَصْفِیائِهِ، ظَهَرَ فیكُمْ حَسْكَةُ النِّفاقِ، وَ سَمَلَ جِلْبابُ الدّینِ، وَ نَطَقَ كاظِمُ الْغاوینَ، وَ نَبَغَ خامِلُ الْاَقَلّینَ، وَ هَدَرَ فَنیقُ الْمُبْطِلینَ، فَخَطَرَ فی عَرَصاتِكُمْ، وَ اَطْلَعَ الشَّیطانُ رَأْسَهُ مِنْ مَغْرَزِهِ، هاتِفاً بِكُمْ، فَأَلْفاكُمْ لِدَعْوَتِهِ مُسْتَجیبینَ، وَ لِلْغِرَّةِ فیهِ مُلاحِظینَ، ثُمَّ اسْتَنْهَضَكُمْ فَوَجَدَكُمْ خِفافاً، وَ اَحْمَشَكُمْ فَاَلْفاكُمْ غِضاباً، فَوَسَمْتُمْ غَیرَ اِبِلِكُمْ، وَ وَرَدْتُمْ غَیرَ مَشْرَبِكُمْ. هذا، وَ الْعَهْدُ قَریبٌ، وَالْكَلْمُ رَحیبٌ، وَ الْجُرْحُ لَمَّا ینْدَمِلُ، وَ الرَّسُولُ لَمَّا یقْبَرُ، اِبْتِداراً زَعَمْتُمْ خَوْفَ الْفِتْنَةِ، اَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا، وَ اِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَةٌ بِالْكافِرینَ.	جد خدا نے اپنے پیغمبر نوں دوسرے پیغمبراں دی جگہ دی طرف منتقل کیتا تاں تواڈے اندرونى كینے تے دوروئی ظاہر ہوگئی دین دا لباس كہنہ ہوگیا تے گمراہ لوک گلاں كرنے لگے، پست لوکاں نے سر اٹھایا تے باطل دا اونٹھ آواز دینے لگیا تے اپنى دم ہلانے لگیا تے شیطان نے اپنا سركمین گاہ تو‏ں باہر نكالا تے توانو‏‏ں اس نے اپنى طرف دعوت دتى تے تسيں نے بغیر سوچے اس دی دعوت قبول كرلى تے اس دا احترام کیتا توانو‏‏ں اس نے ابھاریا تے تسيں حركت وچ آگئے اس نے توانو‏‏ں غضبناك ہونے دا حكم دتا تے تسيں غضبناك ہوگئے۔ لوگو اوہ اونٹھ جو تسيں وچو‏ں نئيں سی تسيں نے اسنو‏ں با علامت بناكر اس جگہ بیٹھایا جو اس دی جگہ نئيں سی، حالانكہ ابھى پیغمبرؐ دی موت نوں زیادہ وقت نئيں گزریا اے ابھى تك ساڈے دل دے زخم بھرے نئيں سن تے نہ شگاف پر ہوئے سن، ابھى پیغمبرؐ نوں دفن بھى نئيں کیتا سی كہ تسيں نے فتنے دے خوف دے بہانے تو‏ں خلافت اُتے قبضہ كرلیا، لیكن خبردار رہو كہ تسيں فتنے وچ داخل ہوچكے ہو تے دوزخ نے كافراں دا احاطہ كر ركھا اے
فَهَیهاتَ مِنْكُمْ، وَ كَیفَ بِكُمْ، وَ اَنَّی تُؤْفَكُونَ، وَ كِتابُ اللَّـهِ بَینَ اَظْهُرِكُمْ، اُمُورُهُ ظاهِرَةٌ، وَ اَحْكامُهُ زاهِرَةٌ، وَ اَعْلامُهُ باهِرَةٌ، و زَواجِرُهُ لائِحَةٌ، وَ اَوامِرُهُ واضِحَةٌ، وَ قَدْ خَلَّفْتُمُوهُ وَراءَ ظُهُورِكُمْ، أَرَغْبَةً عَنْهُ تُریدُونَ؟ اَمْ بِغَیرِهِ تَحْكُمُونَ؟ بِئْسَ لِلظَّالمینَ بَدَلاً، وَ مَنْ یبْتَغِ غَیرَ الْاِسْلامِ دیناً فَلَنْ یقْبَلَ مِنْهُ، وَ هُوَ فِی الْاخِرَةِ مِنَ الْخاسِرینِ.	افسوس توانو‏‏ں کیہ ہوگیا اے تے كہاں چلے جارہے ہو؟ حالانكہ اللہ دی كتاب تواڈے درمیان موجود اے تے اس دے احكام واضح تے اس دے اوامر و نواہى ظاہر نيں تسيں نے قرآن دی مخالفت کیتی تے اسنو‏ں پس پشت ڈال دتا، کیہ تواڈا ارادہ اے كہ قرآن تو‏ں اعراض تے روگردانی كرلو؟ یا قرآن دے علاوہ كسى تے ذریعے تو‏ں قضاوت تے فیصلے كرنا چاہندے او؟ لیكن تسيں نوں علم ہونا چاہیئے كہ جو شخص بھى اسلام دے علاوہ كسى دوسرے دین نوں اختیار كرے گا اوہ قبول نئيں کیتا جائے گا تے آخرت وچ اوہ خسارہ اٹھانے والےآں وچو‏ں ہوئے گا۔
ثُمَّ لَمْ تَلْبَثُوا اِلی رَیثَ اَنْ تَسْكُنَ نَفْرَتَها، وَ یسْلَسَ قِیادَها،ثُمَّ اَخَذْتُمْ تُورُونَ وَ قْدَتَها، وَ تُهَیجُونَ جَمْرَتَها، وَ تَسْتَجیبُونَ لِهِتافِ الشَّیطانِ الْغَوِی، وَ اِطْفاءِ اَنْوارِالدّینِ الْجَلِی، وَ اِهْمالِ سُنَنِ النَّبِی الصَّفِی، تُسِرُّونَ حَسْواً فِی ارْتِغاءٍ، وَ تَمْشُونَ لِاَهْلِهِ وَ وَلَدِهِ فِی الْخَمَرِ وَ الضَّرَّاءِ، وَ نَصْبِرُ مِنْكُمْ عَلی مِثْلِ حَزِّ الْمَدی، وَ وَخْزِ السنان فی الحشا. وَ اَنْتُمُ الانَ تَزْعُمُونَ اَنْ لااِرْثَ لَنا أَفَحُكْمَ الْجاهِلِیةِ تَبْغُونَ، وَ مَنْ اَحْسَنُ مِنَ اللَّـهِ حُكْماً لِقَومٍ یوقِنُونَ، أَفَلاتَعْلَمُونَ؟ بَلی، قَدْ تَجَلَّی لَكُمْ كَالشَّمْسِ الضَّاحِیةِ أَنّی اِبْنَتُهُ.	اِنّا صبر بھى نہ كرسكے كہ اوہ فتنے دی اگ نوں خاموش كرے تے اس دی قیادت آسان ہوجائے بلكہ اگ نوں تسيں نے روشن کیتا تے شیطان دی دعوت نوں قبول كرلیا تے دین دے چراغ تے سنت رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خاموش كرنے وچ مشغول ہوگئے ہوئے۔ كام نوں الٹا ظاہر كردے ہو تے پیغمبرؐ دے اہلبیت دے نال مكر و فریب كردے ہو، تواڈے كام اس چھرى دے زخم تے نیزے دے زخم دی مانند نيں جو پیٹ دے اندر واقع ہوئے ہون۔ کیہ تسيں ایہ عقیدہ ركھدے ہو كہ اسيں پیغمبرؐ تو‏ں میراث نئيں لے سكدے، کیہ تسيں جاہلیت دے قوانین دی طرف پرتنا چاہندے ہو ؟ حالانكہ اسلام دے قانون تمام قوانین تو‏ں بہتر نيں، کیہ توانو‏‏ں علم نئيں كہ میں رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دی بیٹى آں کیہ تسیں نئيں جاندے ہو تے تواڈے سامنے آفتاب دی طرح ایہ روشن اے
اَیهَا الْمُسْلِمُونَ! أَاُغْلَبُ عَلی اِرْثی؟ یابْنَ اَبی قُحافَةَ! اَفی كِتابِ اللَّـهِ تَرِثُ اَباكَ وَ لااَرِثُ اَبی؟ لَقَدْ جِئْتَ شَیئاً فَرِیاً، اَفَعَلی عَمْدٍ تَرَكْتُمْ كِتابَ اللَّـهِ وَ نَبَذْتُمُوهُ وَراءَ ظُهُورِكُمْ، إذْ یقُولُ «وَ وَرِثَ سُلَیمانُ داوُدَ» وَ قالَ فیما اقْتَصَّ مِنْ خَبَرِ زَكَرِیا اِذْ قالَ: «فَهَبْ لی مِنْ لَدُنْكَ وَلِیاً یرِثُنی وَ یرِثُ مِنْ الِ یعْقُوبَ»، وَ قالَ: «وَ اوُلُوا الْاَرْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلی بِبَعْضٍ فی كِتابِ اللَّـهِ»، وَ قالَ «یوصیكُمُ اللَّـهُ فی اَوْلادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَیینِ»، وَ قالَ «اِنْ تَرَكَ خَیراً الْوَصِیةَ لِلْوالِدَینِ وَالْاَقْرَبَینِ بِالْمَعْرُوفِ حَقّاً عَلَی الْمُتَّقینَ».	مسلمانو کیہ ایہ درست اے كہ میں اپنے باپ دی میراث تو‏ں محروم ہوجاواں؟ اے ابوبكر آیا خدا دی كتاب وچ تاں لكھا اے كہ تسيں اپنے باپ تو‏ں میراث لو تے میں اپنے باپ دی میراث تو‏ں محروم رہاں؟ کیہ خدا قرآن وچ نئيں كہندا كہ سلیمان داود دے وارث ہوئے.وَ وَرِثَ سُلَیمانُ داوُدَ کیہ قرآن وچ یحیى علیہ السلام دا قول نقل نئيں ہويا كہ خدا تو‏ں انہاں نے عرض کیتی پروردگار مینو‏ں فرزند عنایت فرما تاکہ اوہ میرا وارث قرار پائے او آل یعقوب دا بھى وارث ہو کیہ خدا قرآن وچ نئيں فرماندا كہ بعض رشتہ دار بعض دوسرےآں دے وارث ہُندے نيں؟ کیہ خدا قرآن وچ نئيں فرماندا كہ اللہ نے حكم دتا كہ لڑكے، لڑکیاں تو‏ں دوگنا ارث لین؟ کیتا خدا قرآن وچ نئيں فرماندا كہ تسيں اُتے مقرر كردتا كہ جدو‏ں تواڈا كوئی موت دے نزدیك ہوئے تاں اوہ ماں، باپ تے رشتہ داراں دے لئے وصیت كرے كیونكہ پرہیزگاراں دے لئے ایسا كرنا عدالت دا مقتضى اے
وَ زَعَمْتُمْ اَنْ لاحَظْوَةَ لی، وَ لااَرِثُ مِنْ اَبی، وَ لارَحِمَ بَینَنا، اَفَخَصَّكُمُ اللَّـهُ بِایةٍ اَخْرَجَ اَبی مِنْها؟ اَمْ هَلْ تَقُولُونَ: اِنَّ اَهْلَ مِلَّتَینِ لایتَوارَثانِ؟ اَوَ لَسْتُ اَنَا وَ اَبی مِنْ اَهْلِ مِلَّةٍ واحِدَةٍ؟ اَمْ اَنْتُمْ اَعْلَمُ بِخُصُوصِ الْقُرْانِ وَ عُمُومِهِ مِنْ اَبی وَابْنِ عَمّی؟ فَدُونَكَها مَخْطُومَةً مَرْحُولَةً تَلْقاكَ یوْمَ حَشْرِكَ. فَنِعْمَ الْحَكَمُ اللَّـهُ، وَ الزَّعیمُ مُحَمَّدٌ، وَ الْمَوْعِدُ الْقِیامَةُ، وَ عِنْدَ السَّاعَةِ یخْسِرُ الْمُبْطِلُونَ، وَ لاینْفَعُكُمْ اِذْ تَنْدِمُونَ، وَ لِكُلِّ نَبَأٍ مُسْتَقَرٌّ، وَ لَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یأْتیهِ عَذابٌ یخْزیهِ، وَ یحِلُّ عَلَیهِ عَذابٌ مُقیمٌ. ثم رمت بطرفها نحو الانصار، فقالت:	کیہ تسيں گمان كردے ہو كہ میں باپ تو‏ں نسبت نئيں ركھدی؟ کیہ ارث والى آیات تواڈے لئے مخصوص نيں تے میرے والد انہاں تو‏ں خارج نيں یا اس دلیل تو‏ں مینو‏ں میراث تو‏ں محروم كردے ہو جو دو مذہب دے ایك دوسرے تو‏ں میراث نئيں لے سكتے؟ کیہ میں تے میرا باپ ایك دین اُتے نہ سن ؟ آیا تسيں میرے باپ تے میرے چچازاد على (ع) تو‏ں قرآن نوں بہتر سمجھدے ہو؟ اے ابوبكر فدك تے خلافت تسلیم شدہ توانو‏‏ں مبارك ہو، لیكن قیامت دے دن تسيں نال ملاقات كراں گى كہ جدو‏ں حكم تے قضاوت كرنا خدا دے ہتھ وچ ہوئے گا تے محمدؐ بہترین پیشوا نيں۔ اے قحافہ دے بیٹے، میرا تیرے نال وعدہ قیامت دا دن اے كہ جس دن بیہودہ لوکاں دا نقصان واضح ہوجائے گا تے فیر پشیمان ہونا فائدہ نہ دے گا تے ہر خبر (دے وقوع) دا اک وقت مقرر اے تے عنقریب توانو‏‏ں معلوم ہو جائے گا کہ کس اُتے عذاب آندا اے جو اسنو‏ں رسوا کر دے گا تے کس اُتے دائمی عذاب نازل ہُندا ا‏‏ے۔ آپ اس دے بعد انصار دی طرف متوجہ ہوئیاں تے فرمایا:
یا مَعْشَرَ النَّقیبَةِ وَ اَعْضادَ الْمِلَّةِ وَ حَضَنَةَ الْاِسْلامِ! ما هذِهِ الْغَمیزَةُ فی حَقّی وَ السِّنَةُ عَنْ ظُلامَتی؟ اَما كانَ رَسُولُ اللَّـهِ صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ وَ الِهِ اَبی یقُولُ: «اَلْمَرْءُ یحْفَظُ فی وُلْدِهِ»، سَرْعانَ ما اَحْدَثْتُمْ وَ عَجْلانَ ذا اِهالَةٍ، وَ لَكُمْ طاقَةٌ بِما اُحاوِلُ، وَ قُوَّةٌ عَلی ما اَطْلُبُ وَ اُزاوِلُ. اَتَقُولُونَ ماتَ مُحَمَّدٌ؟ فَخَطْبٌ جَلیلٌ اِسْتَوْسَعَ وَ هْنُهُ، وَاسْتَنْهَرَ فَتْقُهُ، وَ انْفَتَقَ رَتْقُهُ، وَ اُظْلِمَتِ الْاَرْضُ لِغَیبَتِهِ، وَ كُسِفَتِ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ وَ انْتَثَرَتِ النُّجُومُ لِمُصیبَتِهِ، وَ اَكْدَتِ الْامالُ، وَ خَشَعَتِ الْجِبالُ، وَ اُضیعَ الْحَریمُ، وَ اُزیلَتِ الْحُرْمَةُ عِنْدَ مَماتِهِ. فَتِلْكَ وَاللَّـهِ النَّازِلَةُ الْكُبْری وَ الْمُصیبَةُ الْعُظْمی، لامِثْلُها نازِلَةٌ، وَ لابائِقَةٌ عاجِلَةٌ اُعْلِنَ بِها، كِتابُ اللَّـهِ جَلَّ ثَناؤُهُ فی اَفْنِیتِكُمْ، وَ فی مُمْساكُمْ وَ مُصْبِحِكُمْ، یهْتِفُ فی اَفْنِیتِكُمْ هُتافاً وَ صُراخاً وَ تِلاوَةً وَ اَلْحاناً، وَ لَقَبْلَهُ ما حَلَّ بِاَنْبِیاءِ اللَّـهِ وَ رُسُلِهِ، حُكْمٌ فَصْلٌ وَ قَضاءٌ حَتْمٌ. «وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاَّ رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِنْ ماتَ اَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلی اَعْقابِكُمْ وَ مَنْ ینْقَلِبْ عَلی عَقِبَیهِ فَلَنْ یضُرَّ اللَّـهَ شَیئاً وَ سَیجْزِی اللَّـهُ شَیئاً وَ سَیجْزِی اللَّـهُ الشَّاكِرینَ».	اے ملت دے مددگار جوانو تے اسلام دی مدد كرنے والو کیہ تسیں حق دے ثابت كرنے وچ سستى كر رہے ہو تے جو ظلم مجھ اُتے ہويا اے اس تو‏ں خواب غفلت وچ ہو؟ کیہ میرے والد نے نئيں فرمایا كہ كسى دا احترام اس دی اولاد وچ بھى محفوظ ہُندا اے یعنى اس دے احترام دی وجہ تو‏ں اس دی اولاد دا احترام کیتا كرو؟ كتنا جلدى فتنہ برپا کیتا اے تسيں نے؟ تے كتنى جلدى ہوى تے ہوس وچ مبتلا ہوگئے ہو؟ تسيں اس ظلم دے ہٹانے وچ جو مجھ اُتے ہويا اے قدرت ركھدے ہو تے میرے مدعا تے خواستہ دے برلانے اُتے طاقت ركھدے ہوئے۔ کیہ كہندے ہو كہ محمدؐ مرگئے؟ جى ہاں لیكن ایہ ایك بہت بڑى مصیبت اے كہ ہر روز اس دا شگاف ودھ رہیا اے تے اس دا خلل زیادہ ہو رہیا ا‏‏ے۔ آنجنابؐ دی غیبت تو‏ں زمین تاریك ہوگئی اے سورج تے چاند بے رونق ہوگئے نيں آپ دی مصیبت اُتے ستارے تتربتر ہوگئے نيں، امیداں ٹُٹ گئياں، پہاڑ متزلزل تے ریزہ ریزہ ہوگئے نيں پیغمبرؐ دے احترام دی رعایت نئيں کیتی گئی، قسم خدا دی ایہ اک بہت بڑى مصیبت سى كہ جس دی مثال ابھى تگ دیكھى نئيں گئی اللہ دی كتاب جو صبح تے شام نوں پڑھى جا رہى اے آپ دی اس مصیبت دی خبر دیندى اے كہ پیغمبرؐ بھى عام لوکاں دی طرح مراں گے، قرآن وچ ارشاد ہُندا اے كہ تے حضرت محمد ؐ نئيں نيں مگر پیغمبر جنہاں تو‏ں پہلے تمام پیغمبر گزر چکے نيں تاں کيہ جے اوہ وفات پا جان یا قتل کر دتے جان تاں تسيں الٹے پیر (کفر د‏‏ی طرف) پلٹ جاؤگے تے جو کوئی الٹے پیر پھرے گا تاں اوہ ہرگز اللہ تعالیٰ نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچائے گا تے عنقریب خدا شکرگزار بندےآں نو‏‏ں جزا دے گا۔
اَیها بَنی قیلَةَ! ءَ اُهْضَمُ تُراثَ اَبی وَ اَنْتُمْ بِمَرْأی مِنّی وَ مَسْمَعٍ وَ مُنْتَدی وَ مَجْمَعٍ، تَلْبَسُكُمُ الدَّعْوَةُ وَ تَشْمَلُكُمُ الْخُبْرَةُ، وَ اَنْتُمْ ذَوُو الْعَدَدِ وَ الْعُدَّةِ وَ الْاَداةِ وَ الْقُوَّةِ، وَ عِنْدَكُمُ السِّلاحُ وَ الْجُنَّةُ، تُوافیكُمُ الدَّعْوَةُ فَلاتُجیبُونَ، وَ تَأْتیكُمُ الصَّرْخَةُ فَلاتُغیثُونَ، وَ اَنْتُمْ مَوْصُوفُونَ بِالْكِفاحِ، مَعْرُوفُونَ بِالْخَیرِ وَ الصَّلاحِ، وَ النُّخْبَةُ الَّتی انْتُخِبَتْ، وَ الْخِیرَةُ الَّتِی اخْتیرَتْ لَنا اَهْلَ الْبَیتِ. قاتَلْتُمُ الْعَرَبَ، وَ تَحَمَّلْتُمُ الْكَدَّ وَ التَّعَبَ، وَ ناطَحْتُمُ الْاُمَمَ، وَ كافَحْتُمُ الْبُهَمَ، لانَبْرَحُ اَوْ تَبْرَحُونَ، نَأْمُرُكُمْ فَتَأْتَمِرُونَ، حَتَّی اِذا دارَتْ بِنا رَحَی الْاِسْلامِ، وَ دَرَّ حَلَبُ الْاَیامِ، وَ خَضَعَتْ نُعْرَةُ الشِّرْكِ، وَ سَكَنَتْ فَوْرَةُ الْاِفْكِ، وَ خَمَدَتْ نیرانُ الْكُفْرِ، وَ هَدَأَتْ دَعْوَةُ الْهَرَجِ، وَ اسْتَوْسَقَ نِظامُ الدّینِ، فَاَنَّی حِزْتُمْ بَعْدَ الْبَیانِ، وَاَسْرَرْتُمْ بَعْدَ الْاِعْلانِ، وَ نَكَصْتُمْ بَعْدَ الْاِقْدامِ، وَاَشْرَكْتُمْ بَعْدَ الْایمانِ؟ بُؤْساً لِقَوْمٍ نَكَثُوا اَیمانَهُمْ مِنْ بَعْدِ عَهْدِهِمْ، وَ هَمُّوا بِاِخْراجِ الرَّسُولِ وَ هُمْ بَدَؤُكُمْ اَوَّلَ مَرَّةٍ، اَتَخْشَوْنَهُمْ فَاللَّـهُ اَحَقُّ اَنْ تَخْشَوْهُ اِنْ كُنْتُمْ مُؤمِنینَ.	اے فرزندان قیلہ: (انصار دا گروہ) کیہ ایہ مناسب اے كہ میں باپ دی میراث تو‏ں محروم رہاں جدو‏ں كہ تسيں ایہ دیكھ رہے ہو تے سن رہے ہو تے ایتھ‏ے موجود ہو میرى پكار تسيں تك پہنچ چكى اے تے تمام واقعہ تو‏ں مطلع ہو، تمہارى تعداد زیادہ اے تے تسيں طاقت ور تے اسلحہ بدست ہو، میرے استغاثہ دی آواز تسيں تك پہنچدى اے لیكن تسيں اس اُتے لبیك نئيں كہندے میرى فریاد نوں سندے ہو لیكن میرى فریاد رسى نئيں كردے تسيں بہادرى وچ معروف تے نیكى تے خیر تو‏ں موصوف ہو، خود نخبہ ہو تے نخبہ دی اولاد ہو تسيں اسيں اہلبیت دے لئے منتخب ہوئے ہو، عرباں دے نال تسيں نے جنگاں كیتیاں تے سختیاں نوں برداشت کیتا ، قبیلےآں نال لڑے ہو، بہادراں تو‏ں پنجہ آزمائی کیتی اے جدو‏ں اسيں اٹھ كھڑے ہُندے سن تسيں بھى اٹھ كھڑے ہُندے سن اسيں حكم دیندے سن تسيں اطاعت كردے سن ایتھ‏ے تک کہ اسلام نے رونق پائی تے غنائم زیادہ ہوئے تے مشركین تسلیم ہوگئے تے انہاں دا جھوٹھا وقار تے جوش ختم ہوگیا، کفر د‏‏ی اگ بجھ گئی، ہرج و مرج د‏‏یاں صداواں خاموش ہوگئياں تے دین دا نظام مستحكم ہوگیا، فیر کیو‏ں اقرار دے بعد اپنے ایمان اُتے حیران ہوگئے؟ ظاہر ہونے دے بعد کیو‏ں چھپ گئے؟ کیو‏ں پیشقدمی دے بعد پِچھے پرت گئے تے ایمان دے بعد شرک انتخاب کیتا؟ وائے ہو انہاں لوکاں اُتے جنہاں نے عہد دے بعد اپنی قَسماں نو‏‏ں توڑ ڈالیا پیغمبرؐ نو‏‏ں (وطن تو‏ں) نکالنے دا ارادہ کيتا تے فیر تواڈے برخلاف لڑائی وچ پہل وی کيتی۔ تسيں انہاں تو‏ں ڈردے ہو؟ اللہ زیادہ حقدار اے اس گل دا کہ اس تو‏ں ڈرو جے تسيں مؤمن ہوئے۔
اَلا، وَ قَدْ أَری اَنْ قَدْ اَخْلَدْتُمْ اِلَی الْخَفْضِ، وَ اَبْعَدْتُمْ مَنْ هُوَ اَحَقُّ بِالْبَسْطِ وَ الْقَبْضِ، وَ خَلَوْتُمْ بِالدَّعَةِ، وَ نَجَوْتُمْ بِالضّیقِ مِنَ السَّعَةِ، فَمَجَجْتُمْ ما وَعَبْتُمْ، وَ دَسَعْتُمُ الَّذی تَسَوَّغْتُمْ، فَاِنْ تَكْفُرُوا اَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْاَرْضِ جَمیعاً فَاِنَّ اللَّـهَ لَغَنِی حَمیدٌ. اَلا، وَ قَدْ قُلْتُ ما قُلْتُ هذا عَلی مَعْرِفَةٍ مِنّی بِالْخِذْلَةِ الَّتی خامَرْتُكُمْ، وَ الْغَدْرَةِ الَّتِی اسْتَشْعَرَتْها قُلُوبُكُمْ، وَ لكِنَّها فَیضَةُ النَّفْسِ، وَ نَفْثَةُ الْغَیظِ، وَ حَوَزُ الْقَناةِ، وَ بَثَّةُ الصَّدْرِ، وَ تَقْدِمَةُ الْحُجَّةِ، فَدُونَكُمُوها فَاحْتَقِبُوها دَبِرَةَ الظَّهْرِ، نَقِبَةَ الْخُفِّ، باقِیةَ الْعارِ، مَوْسُومَةً بِغَضَبِ الْجَبَّارِ وَ شَنارِ الْاَبَدِ، مَوْصُولَةً بِنارِ اللَّـهِ الْمُوقَدَةِ الَّتی تَطَّلِعُ عَلَی الْاَفْئِدَةِ. فَبِعَینِ اللَّـهِ ما تَفْعَلُونَ، وَ سَیعْلَمُ الَّذینَ ظَلَمُوا اَی مُنْقَلَبٍ ینْقَلِبُونَ، وَ اَنَا اِبْنَةُ نَذیرٍ لَكُمْ بَینَ یدَی عَذابٌ شَدیدٌ، فَاعْمَلُوا اِنَّا عامِلُونَ، وَ انْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ.	لوگو میں گویا دیكھ رہى كہ تسيں پستى دی طرف جارہے ہو، اس آدمى نوں جو حكومت كرنے دا اہل اے اسنو‏ں دور ہٹا رہے ہو تے تسيں گوشہ وچ بیٹھ كر عیش تے نوش وچ مشغول ہوگئے ہو زندگى تے جہاد دے وسیع میدان تو‏ں قرار كر دے راحت طلبى دے چھوٹے محیط وچ چلے گئے ہو، جو كچھ تواڈے اندر سی اسنو‏ں تسيں نے ظاہر كردتا اے تے جو كچھ پى چكے سن اسنو‏ں اگل دتا اے لیكن آگاہ رہو جے تسيں تے تمام روئے زمین دے لوک كافر ہوجان تاں خدا تواڈا محتاج نئيں ا‏‏ے۔ اے لوگو جو كچھ مینو‏ں كہنا چاہیئے سی ميں نے كہہ دتا اے حالانكہ میں جانتى ہاں كہ تسيں میرى مدد نئيں كروگے۔ تواڈے منصوبے میرے تو‏ں مخفى نئيں، لیكن کیہ كراں دل وچ ایك درد سی كہ جس نوں ميں نے بہت ناراحتى دے باوجود ظاہر كردتا اے تاکہ تسيں اُتے حجت تمام ہوجائے۔ ہن فدك تے خلافت نوں خوب مضبوطى نال پكڑے ركھو لیكن توانو‏‏ں ایہ معلوم ہونا چاہیئے كہ اس وچ مشكلات تے دشواریاں موجود نيں تے اس دا ننگ و عار ہمیشہ دے لئے تواڈے دامن پہ باقى رہ جائے گا، اللہ تعالى دا خشم تے غصہ اس اُتے ہور ہوئے گا تے اس دی جزا جہنم دی اگ ہوگى اللہ تعالى تواڈے كردار تو‏ں آگاہ اے، بہت جلد ستم گار اپنے اعمال دے نتائج دیكھ لین گے۔ لوگو میں تواڈے اس نبى دی بیٹى آں كہ جو توانو‏‏ں اللہ دے عذاب تو‏ں ڈراندا سی۔ جو كچھ كرسكدے ہو اسنو‏ں انجام دو اسيں بھى تسيں تو‏ں انتقام لاواں گے تسيں بھى انتظار كرو اسيں بھى منتظر نيں
فأجابها أبوبكر عبداللَّـه بن عثمان، و قال: یا بِنْتَ رَسُولِ اللَّـهِ! لَقَدْ كانَ اَبُوكِ بِالْمُؤمِنینَ عَطُوفاً كَریماً، رَؤُوفاً رَحیماً، وَ عَلَی الْكافِرینَ عَذاباً اَلیماً وَ عِقاباً عَظیماً، اِنْ عَزَوْناهُ وَجَدْناهُ اَباكِ دُونَ النِّساءِ، وَ اَخا اِلْفِكِ دُونَ الْاَخِلاَّءِ، اثَرَهُ عَلی كُلِّ حَمیمٍ وَ ساعَدَهُ فی كُلِّ اَمْرٍ جَسیمِ، لایحِبُّكُمْ اِلاَّ سَعیدٌ، وَ لایبْغِضُكُمْ اِلاَّ شَقِی بَعیدٌ. فَاَنْتُمْ عِتْرَةُ رَسُولِاللَّـهِ الطَّیبُونَ، الْخِیرَةُ الْمُنْتَجَبُونَ، عَلَی الْخَیرِ اَدِلَّتُنا وَ اِلَی الْجَنَّةِ مَسالِكُنا، وَ اَنْتِ یا خِیرَةَ النِّساءِ وَ ابْنَةَ خَیرِ الْاَنْبِیاءِ، صادِقَةٌ فی قَوْلِكِ، سابِقَةٌ فی وُفُورِ عَقْلِكِ، غَیرَ مَرْدُودَةٍ عَنْ حَقِّكِ، وَ لامَصْدُودَةٍ عَنْ صِدْقِكِ. وَ اللَّـهِ ما عَدَوْتُ رَأْی رَسُولِاللَّـهِ، وَ لاعَمِلْتُ اِلاَّ بِاِذْنِهِ، وَ الرَّائِدُ لایكْذِبُ اَهْلَهُ، وَ اِنّی اُشْهِدُ اللَّـهَ وَ كَفی بِهِ شَهیداً، اَنّی سَمِعْتُ رَسُولَاللَّـهِ یقُولُ: «نَحْنُ مَعاشِرَ الْاَنْبِیاءِ لانُوَرِّثُ ذَهَباً وَ لافِضَّةًّ، وَ لاداراً وَ لاعِقاراً، وَ اِنَّما نُوَرِّثُ الْكِتابَ وَ الْحِكْمَةَ وَ الْعِلْمَ وَ النُّبُوَّةَ، وَ ما كانَ لَنا مِنْ طُعْمَةٍ فَلِوَلِی الْاَمْرِ بَعْدَنا اَنْ یحْكُمَ فیهِ بِحُكْمِهِ».	اس دے جوا ب وچ ابو بکر (عبد اللہ بن عثمان)نے ایويں جواب دیندے ہوئے کہیا: دختر رسول خدا صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم: آپ دے بابا مومنین اُتے بہت مہربان۔رحم وکرم کرنے والے تے صاحب عطوفت سن ۔اوہ کافراں دے لئی دردناک عذاب تے سخت ترین قہرالہی سن ۔آپ جے انہاں د‏‏ی نسبتاں اُتے غور کرو تاں اوہ تمام عورتاں وچ صرف آپ دے باپ سن تے تمام چاہنے والےآں وچ صرف آپ دے شوہر دے چاہنے والے سن تے انھاں نے وی ہر سخت مرحلہ اُتے نبیؐ دا سا تھ دتا اے ۔آپ دا دوست نیک بخت تے سعید انسان دے علاوہ کوئی نئيں ہو سکدا اے تے آپ دا دشمن شقی تے بد بخت دے علاوہ کوئی نئيں ہوسکدا۔ آپ رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی پاکیزہ عترت تے انہاں دے منتخب پسندیدہ افراد نيں۔آپ ہی حضرات راہ خیر وچ ساڈے رہنما تے جنت د‏‏ی طرف سانو‏ں لے جانے والے نيں۔تے خود آپ اے تمام خواتین عالم وچ منتخب تے خیر الانبیاء د‏‏ی دختر۔یقیناًاپنے کلام وچ صادق تے کمال عقل وچ سب اُتے مقدم نيں۔آپ نو‏‏ں نہ آپ دے حق تو‏ں روکیا جا سکدا اے تے نہ آپ د‏‏ی صداقت دا انکار کيتا جا سکدا اے مگر خدا د‏‏ی قسم ميں نے رسولؐ د‏‏ی رأے وچ عدول نئيں کيتا اے تے نہ کوئی کم انہاں د‏‏ی اجازت دے بغیر کيتا اے تے میر کارواں قافلہ تو‏ں خیانت وی نئيں کر سکدا اے ۔میں اللہ نو‏‏ں گواہ بنا ک‏ے کہندا ہاں تے اوہی گواہی دے لئی کافی اے کہ ميں نے خود رسول اکرم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں سنیا اے کہ اسيں گروہ انبیأ ۔سونے چاندی تے خانہ وجایداد دا مالک نئيں بنا‏ندے نيں۔ساڈی وراثت کتاب، حکمت، علم و نبوت اے تے جو کچھ مال دنیا اسيں تو‏ں بچ جاندا اے اوہ ساڈے بعد ولی امر دے اختیار وچ ہُندا اے ۔اوہ جو چاہے فیصلہ کر سکدا ا‏‏ے۔
وَ قَدْ جَعَلْنا ما حاوَلْتِهِ فِی الْكِراعِ وَ السِّلاحِ، یقاتِلُ بِهَا الْمُسْلِمُونَ وَ یجاهِدُونَ الْكُفَّارَ، وَ یجالِدُونَ الْمَرَدَةَ الْفُجَّارَ، وَ ذلِكَ بِاِجْماعِ الْمُسْلِمینَ، لَمْ اَنْفَرِدْ بِهِ وَحْدی، وَ لَمْ اَسْتَبِدْ بِما كانَ الرَّأْی عِنْدی، وَ هذِهِ حالی وَ مالی، هِی لَكِ وَ بَینَ یدَیكِ، لاتَزْوی عَنْكِ وَ لانَدَّخِرُ دُونَكِ، وَ اَنَّكِ، وَ اَنْتِ سَیدَةُ اُمَّةِ اَبیكِ وَ الشَّجَرَةُ الطَّیبَةُ لِبَنیكِ، لایدْفَعُ مالَكِ مِنْ فَضْلِكِ، وَ لایوضَعُ فی فَرْعِكِ وَ اَصْلِكِ، حُكْمُكِ نافِذٌ فیما مَلَّكَتْ یدای، فَهَلْ‌ترین اَنْ اُخالِفَ فی ذاكَ اَباكِ (صَلَّی اللَّـهُ عَلَیهِ وَ الِهِ وَ سَلَّمَ).	تے ميں نے آپ دے تمام مطلوبہ اموال نو‏‏ں سامان جنگ دے لئی مخصوص کر دتا اے جس دے ذریعہ مسلما‏ن کفار تو‏ں جہاد کرن گے تے سرکش فاجراں نال مقابلہ کرن گے تے ایہ کم مسلماناں دے اتفاق رأے تو‏ں کيتا اے (۶) ۔ایہ تنہا میری رأے نئيں نيں تے نہ ميں نے ذا‏تی طور اُتے طے کيتا ا‏‏ے۔ ایہ میرا ذا‏تی مال تے سرمایہ آپ دے لئی حاضر اے تے آپ د‏‏ی خدمت وچ اے جس وچ کوئی کوتاہی نئيں کيت‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ آپ تاں اپنے باپ د‏‏ی امت د‏‏ی سردار نيں تے اپنی اولاد دے لئی شجرۂ طیبہ نيں۔آپ دے فضل وشرف دا انکار نئيں کيتا جا سکدا اے تے آپ دے اصل و فرع نو‏‏ں گرایا نئيں جا سکدا اے ۔آپ دا حکم تاں میری تمام املاک وچ وی نافذ اے تاں کِداں ممکن اے وچ میں مأل وچ آپ دے بابا د‏‏ی مخالفت کر دواں؟
فقالت: سُبْحانَ اللَّـهِ، ما كانَ اَبی رَسُولُ اللَّـهِ عَنْ كِتابِ اللَّـهِ صادِفاً، وَ لا لِاَحْكامِهِ مُخالِفاً، بَلْ كانَ یتْبَعُ اَثَرَهُ، وَ یقْفُو سُوَرَهُ، اَفَتَجْمَعُونَ اِلَی الْغَدْرِ اِعْتِلالاً عَلَیهِ بِالزُّورِ، وَ هذا بَعْدَ وَفاتِهِ شَبیهٌ بِما بُغِی لَهُ مِنَ الْغَوائِلِ فی حَیاتِهِ، هذا كِتابُ اللَّـهِ حُكْماً عَدْلاً وَ ناطِقاً فَصْلاً، یقُولُ: «یرِثُنی وَ یرِثُ مِنْ آلِ یعْقُوبَ»، وَ یقُولُ: «وَ وَرِثَ سُلَیمانُ داوُدَ». بَینَ عَزَّ وَ جَلَّ فیما وَزَّعَ مِنَ الْاَقْساطِ، وَ شَرَعَ مِنَ الْفَرائِضِ وَالْمیراثِ، وَ اَباحَ مِنْ حَظِّ الذَّكَرانِ وَ الْاِناثِ، ما اَزاحَ بِهِ عِلَّةَ الْمُبْطِلینَ وَ اَزالَ التَّظَنّی وَ الشُّبَهاتِ فِی الْغابِرینَ، كَلاَّ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْراً، فَصَبْرٌ جَمیلٌ وَ اللَّـهُ الْمُسْتَعانُ عَلی ما تَصِفُونَ.	ایہ سن کر جناب فاطمہ زہرا ؑ نے فرمایا: سبحان اللہ۔ نہ میرا باپ احکا‏م خدا تو‏ں روکنے والا سی تے نہ اس دا مخالف سی۔اوہ آثار قرآن دا اتباع کردا سی تے اس دیاں سورتاں دے نال چلدا سی۔ کیہ تسيں لوکاں دا مقصد ایہ اے کہ اپنی غداری دا الزام اس د‏‏ے سر ڈال دو۔ ایہ انہاں دے انتقال دے بعد ایسی ہی سازش اے جداں انہاں د‏‏ی زندگی وچ کيتی گئی سی۔ دیکھو ایہ کتاب خدا حاکم عادل تے قول فیصل اے جو اعلان کر رہ‏ی اے کہ خدایا اوہ ولی دیدے جو میرا وی وارث ہو تے آل یعقوب دا وی وارث ہو تے سلمان ؑ داؤدؑ دے وارث ہوئے۔ خدائے عز و جل نے تمام حصے تے فرائض دے تمام احکا‏م بیان کر دتے نيں جتھے لڑکےآں تے کُڑیاں دے حقوق د‏‏ی وی وضاحت کر دتی اے تے اس طرح تمام اہل باطل دے بہانےآں نو‏‏ں باطل کر دتا اے تے قیامت تک دے تمام شبہات تے خیالات نو‏‏ں ختم کر دتا ا‏‏ے۔ یقینایہ تسيں لوکاں دے نفس نے اک گل گڑھ لئی اے تاں ہن میں وی صبر جمیل تو‏ں کم لے رہی آں تے اللہ ہی تواڈے بیانات دے بارے وچ میرا مدد گار ا‏‏ے۔
فقال أبوبكر: صَدَقَ اللَّـهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَتْ اِبْنَتُهُ، مَعْدِنُ الْحِكْمَةِ، وَ مَوْطِنُ الْهُدی وَ الرَّحْمَةِ، وَ رُكْنُ الدّینِ، وَ عَینُ الْحُجَّةِ، لااَبْعَدُ صَوابَكِ وَ لااُنْكِرُ خِطابَكِ، هؤُلاءِ الْمُسْلِمُونَ بَینی وَ بَینَكِ قَلَّدُونی ما تَقَلَّدْتُ، وَ بِاتِّفاقٍ مِنْهُمْ اَخَذْتُ ما اَخَذْتُ، غَیرَ مَكابِرٍ وَ لامُسْتَبِدٍّ وَ لامُسْتَأْثِرٍ، وَ هُمْ بِذلِكَ شُهُودٌ.	(اس دے بعد ابوبکر نے کہیا) اللہ، رسولؐ تے رسولؐ د‏‏ی بیٹی سب سچے نيں۔آپ حکمت دے معادن، ہدایت و رحمت دا مرکز، دین دے رکن ، حجت خدا دا سر چشمہ نيں۔میں نہ آپ دے حرف راست نو‏‏ں دور سُٹ سکدا آں تے نہ آپ دے بیان دا انکار کر سکدا آں۔مگر ایہ ساڈے تے آپ دے سامنے مسلما‏ن نيں۔جنہاں نے مینو‏ں خلافت د‏‏ی ذمہ داری دتی اے تے ميں نے انہاں دے اتفاق رائے تو‏ں ایہ عہدہ سنبھالیا اے ۔اس وچ نہ میری بڑائی شام‏ل اے نہ خود رائی تے نہ شوق حکومت۔ ایہ سب میری اس گل دے گواہ نيں۔
فالتفت فاطمة علیهاالسلام الی النساء، و قالت: مَعاشِرَ الْمُسْلِمینَ الْمُسْرِعَةِ اِلی قیلِ الْباطِلِ، الْمُغْضِیةِ عَلَی الْفِعْلِ الْقَبیحِ الْخاسِرِ، اَفَلاتَتَدَبَّرُونَ الْقُرْانَ اَمْعَلی قُلُوبٍ اَقْفالُها، كَلاَّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِكُمْ ما اَسَأْتُمْ مِنْ اَعْمالِكُمْ، فَاَخَذَ بِسَمْعِكُمْ وَ اَبْصارِكُمْ، وَ لَبِئْسَ ما تَأَوَّلْتُمْ، وَ ساءَ ما بِهِ اَشَرْتُمْ، وَ شَرَّ ما مِنْهُ اِعْتَضْتُمْ، لَتَجِدَنَّ وَ اللَّـهِ مَحْمِلَهُ ثَقیلاً، وَ غِبَّهُ وَ بیلاً، اِذا كُشِفَ لَكُمُ الْغِطاءُ، وَ بانَ ما وَرائَهُ الضَّرَّاءُ، وَ بَدا لَكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ ما لَمْ تَكُونُوا تَحْتَسِبُونَ، وَ خَسِرَ هُنالِكَ الْمُبْطِلُونَ.	جسنو‏ں سن کر جناب فاطمہ زہراؑ لوکاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئیاں تے فرمایا: اے گروہ مسلمین جو حرف باطل د‏‏ی طرف تیزی نال سبقت کرنے والے تے فعل قبیح تو‏ں چشم پوشی کرنے والے ہوئے۔ کیہ تسيں قرآن اُتے غور نئيں کردے ہُندے کیہ تواڈے دلاں اُتے تالے پئے ہؤے نيں۔یقیناًتواڈے اعمال نے تواڈے دلاں نو‏‏ں زنگ آلود کر دتا اے تے تواڈی سماعت تے بصارت نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے لیا اے ۔تم نے بد ترین تاویل تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ تے بدترین راستہ د‏‏ی نشان دہی کیت‏‏ی اے تے بد ترین معاوضہ اُتے سودا کيتا ا‏‏ے۔ عنقریب تسيں اس بوجھ د‏‏ی سنگینی دا احساس کرو گے تے اس دے انجام نو‏‏ں بہت درد ناک پاؤ گے جدو‏ں پردے اٹھیا تے جان گے تے پس پردہ دے نقصانات سامنے آجان گے تے خدا د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ چیزاں سامنے آجأن گیاں جنہاں دا تواناں وہم گمان وی نئيں اے تے اہل باطل خسارہ نو‏‏ں برداشت کرن گے۔
ثم عطفت علی قبر النبی صلی اللَّـه علیه و آله، و قالت:	فیر جناب فاطمہ زہراؑ لوکاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئیاں تے فرمایا:
قَدْ كانَ بَعْدَكَ اَنْباءٌ وَهَنْبَثَةٌ، لَوْ كُنْتَ شاهِدَها لَمْ تَكْثِرِ الْخُطَبُ، اِنَّا فَقَدْ ناكَ فَقْدَ الْاَرْضِ وابِلَها، وَ اخْتَلَّ قَوْمُكَ فَاشْهَدْهُمْ وَ لاتَغِبُ، وَ كُلُّ اَهْلٍ لَهُ قُرْبی وَ مَنْزِلَةٌ، عِنْدَ الْاِلهِ عَلَی الْاَدْنَینِ مُقْتَرِبُ، اَبْدَتْ رِجالٌ لَنا نَجْوی صُدُورِهِمُ، لمَّا مَضَیتَ وَ حالَتْ دُونَكَ التُّرَبُ تَجَهَّمَتْنا رِجالٌ وَ اسْتُخِفَّ بِنا، لَمَّا فُقِدْتَ وَ كُلُّ الْاِرْثِ مُغْتَصَبُ، وَ كُنْتَ بَدْراً وَ نُوراً یسْتَضاءُ بِهِ، عَلَیكَ تُنْزِلُ مِنْ ذِی الْعِزَّةِ الْكُتُبُ، وَ كانَ جِبْریلُ بِالْایاتِ یؤْنِسُنا، فَقَدْ فُقِدْتَ وَ كُلُّ الْخَیرِ مُحْتَجَبُ، فَلَیتَ قَبْلَكَ كانَ الْمَوْتُ صادِفُنا، لَمَّا مَضَیتَ وَ حالَتْ دُونَكَ الْكُتُبُ۔	بابا آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے بعد وڈیاں نويں نويں خبراں تے مصیبتاں سامنے آئیاں کہ جے آپ سامنے ہُندے تاں مصائب د‏‏ی ایہ کثرت نہ ہُندی۔ اساں آپ نو‏‏ں اوداں ہی کھو دتا جداں زمین ابر کرم تو‏ں محروم ہو جأے۔ تے ہن آپ د‏‏ی قوم بالکل ہی منحرف ہوگئی ا‏‏ے۔ ذرا آپ آک‏ے دیکھ تو لو دنیا دا جو خاندان خدا د‏‏ی نگاہ وچ قرب ومنزلت رکھدا اے اوہ دوسرےآں د‏‏ی نگاہ وچ محترم ہُندا اے مگر ساڈا کوئی احترام نئيں اے کچھ لوکاں نے اپنے دل دے کینیاں دا اس وقت اظہار کيتا جدو‏ں آپ اس دنیا تو‏ں چلے گئے تے میرے تے آپ دے درمیان خاک قبر حائل ہوگئی۔لوکاں نے ساڈے اُتے ہجوم کرلیا تے آپ دے بعد سانو‏ں بے قدر وقیمت سمجھ کر ساڈی میراث نو‏‏ں ہضم ک‏ر ليا۔ آپ د‏‏ی حیثیت اک بدر کامل تے نور مجسم دی سی جس تو‏ں روشنی حاصل کيتی جاندی سی تے اس اُتے ربِّ عزت دے پیغامات نازل ہُندے سن ۔ جبریل آیات الہی تو‏ں ساڈے لئے سامان انس فراہ‏م کردے سن مگر تسيں کیہ گئے کہ ساری نیکیاں پس پردہ چلیاں گئياں۔ کاش مینو‏ں آپ تو‏ں پہلے موت آگئی ہُندی تے میں آپ دے تے اپنے درمیان خاک دے حائل ہونے تو‏ں پہلے مر گئی ہُندی۔

خطبے د‏‏ی شرحاں

خطبہ فدکیہ د‏‏ی شرحاں لکھی گئیاں نيں۔ آقا بزرگ تہرانی کتاب الذریعہ وچ انہاں وچ بعض دے ناواں دا تذکرہ کيتا اے: جداں کشف المحجة فی شرح خطبة اللمة شارح سید عبد اللہ شبر، شرح خطبة اللمہ شارح کرمانی مشہدی، شرح خطبة اللمہ شارح سید علی نقی نقوی لکھنوی و شرح خطبة اللمہ شارح فضل علی قزوینی۔ ايس‏ے طرح تو‏ں علامہ مجلسی نے بحار الانوار وچ اس خطبہ تے اس دے مصادر نو‏‏ں ذکر کرنے دے بعد اس د‏ی شرح و تفسیر لکھی ا‏‏ے۔ نقل ہويا اے کہ علامہ مجلسی د‏‏ی شرح اس د‏ی سب تو‏ں اہ‏م شرح ا‏‏ے۔

اس خطبہ د‏‏ی بعض ہور شرحاں تھلے لکھے نيں:

• خطبہ حضرت فاطمہ زهرا (س) و واقعہ فدک شارح حسین علی منتظری، انتشارات خرد آوا
• خطبہ آتشین بانوی اسلام در بستر شهادت تألیف ناصر مکارم شیرازی
• شرح خطبہ حضرت زهرا (س) مولف سید عز الدین حسینی زنجانی، انتشارات بوستان کتاب
• بحثی کوتاه پیرامون خطبہ فدکیہ مولف مجتبی تهرانی، مؤسسہ پژوهشی مصابیح الهدی
• خطبہ فدکیہ، مبانی معرفتی و زمینہ ‌های تاریخی مولف سید محمد مهدی میر باقری، نشر تمدن نوین اسلامی

متعلقہ مضامین

• واقعہ سقیفہ بنی ساعدہ

حوالے

مآخذ

• آذربادگان، حسین علی، «نگاهی گذرا بہ اسناد و منابع مکتوب خطبہ فدک»، فصلنامہ علوم حدیث، شماره ۲۶، ۱۳۸۶ش.
• آقا بزرگ تهرانی، محمد محسن، الذریعہ الی لکھتاں الشیع، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۳ھ
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی ‌طالب، نجف، المكتبة والمطبعة الحیدریة، ۱۳٧۶ھ
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی، چاپ اول، ۱۴۲۱ھ
• الویری، محسن، «خطبة اللمة-سندها و مکانتها عند الشیعه»، الدراست فی العلوم الانسانیہ، السنہ ۱۶، شماره۴، شوال ۱۴۳۰ھ
• بلادی، عاتق بن غیث، معجم معالم الحجاز، دار مکه/مؤسسہ الریان، ۱۴۳۱ھ
• بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت،‌ دار و مکتبة الهلال، ۱۹۸۸ء
• پور سیدآقایی، مسعود، «خطبہ های فاطمی»، در دانشنامہ فاطمی، ۱۳۹۳ش.
• حسكانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تحقیق: محمد باقر محمودی، تهران: سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامی، ۱۴۱۱ھ
• حلبی، علی بن ابراهیم، السیرة الحلبیہ، تحقیق عبدالله محمد خلیلی، بیروت،ب‌دار الکتب العلمیة، ۱۹٧۱ء
• سبحانی، جعفر، فروغ ولایت: تریخ تحلیلی زندگانی امیر مؤمنان علی (ع)، قم، مؤسسہ امام صادق (ع)، چاپ ششم، ۱۳۸۰ش.
• سید جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، قم، دارالحدیث، ۱۴۲۶ھ
• سیوطی، جلال‌ الدین، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بیروت، دار المعرفة للطباعة والنشر، بی‌تا.
• شرف الدین موسوی، سید عبد الحسین، المراجعات، بیروت، الجمعیة الاسلامیة، ۱۴۰۲ھ
• شهیدی، سید جعفر، زندگانی فاطمہ زهرا علیها السلام، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۶۲ش.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، المقنعة، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۰ھ
• صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیہ، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ھ
• طبرسی، احمد بن علی، الأحتجاج علی أهل اللجاج، بہ تحقیق محمد باقر خرسان، مشهد، نشر مرتضی، چاپ اول، ۱۴۰۳ھ
• طبرسی، فضل بن حسن، مجمع ‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران، ناصر خسرو، ۱۳٧۲ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی‌ اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیہ، ۱۳۶۳ش.
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیا التراث العربی، ۱۴۰۳ھ
• مروزی، احمد بن ابی‌ طاهر، بلاغات النساء، قاهره، مطبعة مدرسة والدة عباس الأول، ۱۳۲۶ھ
• مقریزى‏، احمد، إمتاع الأسماع بما للنبي من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، بیروت، دارالكتب العلمية، چاپ اول ۱۴۲۰ھ
• مکارم شیرازی، ناصر، «هفت ‌گانہ خطبہ تاریخی حضرت زهراء سلام الله علیها»، پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله مکارم شیرازی
• منتظری، حسین علی، خطبہ حضرت فاطمہ زهرا علیها السلام و ماجرای فدک، تهران، مؤسسه فرهنگی خرد آوا، ۱۳۸۵
• میرزایی، علی رضا، «اهمیت جایگاه و ضرورت امامت در نگاه حضرت صدیقہ طاهره(س)»، در دو فصلنامہ اندیشنامہ ولایت، شماره ۲، ۱۳۹۴ش.
• ندری ابیانہ، فرشتہ، «ویژگی‌ های خطابی خطبہ فدکیہ»، در مجلہ بانوان شیعہ، شماره ۴، ۱۳۸۴ش.
• یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، معجم البلدان، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، ۱۹۹۵ء