تہذیب الاحکام (کتاب)

تہذیب الاحکام

موضوع	اعتقادات،احکم،اخلاق، آداب،....
ناشر	دار التعارف للمطبوعات بیروت لبنان۔
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|تہذیب الاحکام (کتاب)]] ویکی ماخذ اُتے

تہذیب الاحکم شیخ الطائفہ دے لقب تو‏ں مشہور ابو جعفر محمد بن حسن طوسی (د۴۶۰ق /۱۰۶۸م) دے حدیثی مجموعے دا نام اے ۔اس کتاب نو‏‏ں امامیہ دی کتب اربعہ وچو‏ں شمار کیتا جاندا اے ۔شیخ طوسی نے اسنو‏ں الاستبصار تو‏ں پہلے لکھیا۔اس مجموعے وچ صرف فقہی احکم تو‏ں متعلق احادیث بیان کيتیاں گئیاں نيں۔

تعارف

تہذیب الاحکم نو‏‏ں شیعہ مسلک دی معتبر حدیثی کتاباں وچو‏ں ہی نئيں بلکہ کتب اربعہ وچو‏ں گنا جاندا اے ۔ہر زمانے وچ علمائے تشیع تے فقہا اس کتاب دی اہمیت دے قائل رہے نيں ۔اس کتاب وچ فقہی احکم تو‏ں متعلق اہل بیت اطہار تو‏ں مروی روایات نو‏‏ں ذکر کیتا گیا اے ۔شیخ طوسی نے اس کتاب نو‏‏ں شیخ مفید دی کتاب المقنعہ دی توضیح وچ لکھیا۔یہ کتاب فقہی روایات دے بیان دے نال نال اصولی،رجالی تے انہاں دے علاوہ مفید ابحاث اُتے مشتمل اے ۔

شیخ طوسی نے اس کتاب وچ اصول دین تو‏ں مربوط ابحاث دی طرف اشارہ نئيں کیتا اے بلکہ اول تو‏ں لے ک‏ے آخر تک فروع دین تو‏ں متعلق یعنی طہارت تو‏ں کتاب دیات تک دے احکم دے متعلق احادیث آئمہ طاہرین تو‏ں ذکر کيتیاں نيں ۔اس کتاب دے عناوین دی ترتیب شیخ مفید دی کتاب المقنعہ دے مطابق اے .شیخ طوسی نے اس کتاب وچ قرآنی آیات ،احادیث متواتر ،قرائن قطعیہ اُتے مشتمل احادیث تے اجماع مسلمین تو‏ں استدلال کیتا اے تے اصحاب دے درمیان مشہور روایات نو‏‏ں وی ذکر کیتا اے ۔ ہور مخالف روایات ، انہاں دی جمع ،روایات دے ضعف سند تے عمل اصحاب نو‏‏ں وی ذکر کیتا اے ۔ایہ کتاب ۳۹۳ ابواب و ۱۳۵۹۰ احادیث اُتے مشتمل اے .

کتاب دے آخر وچ شیخ طوسی نے مشیخہ ذکر کیتا اے جس وچ انہاں کتاباں دی سند ذکر کيتی اے اے جنہاں توں اس کتاب وچ احادیث نقل ہوئی نيں۔اس مشیخہ دی شروحات لکھی گئی نيں جداں کہ سید ہاشم توبلی نے تنبیہ الاریب وتذکرۃ اللبیب فی ایضاح رجال التہذیب دے نام تو‏ں شرح لکھی۔

وقت تالیف

شیخ مفید دے بارے وچ کتاب دے مقدمے ،پہلی جلد تے دوسری جلد دے آغاز وچ "ایده اللہ" دی تعبیر استعمال کرنے تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس کتاب دی تالیف دا کم شیخ مفید دے زمانۂ حیات وچ شروع ہويا تے 413 ھ وچ شیخ مفید دی وفات دے بعد کتاب دے تکمیل ہونے تک جاری رہیا ۔

غرض تالیف

تہذیب الاحکم دے مقدمے دے مطابق شیخ دے اک دوست نے شیعہ احادیث دے مآخذاں وچ متعارض روایات دی موجودگی دے متعلق گل کیتیی تے مخالفین دی شدید تنقید تے بعض شیعاں دے جدا ہو جانے دا تذکرہ کیتا تے آپ تو‏ں تقاضا کیتا کہ شیخ مفید دی کتاب المقنعہ اُتے اک بسیط شرح لکھی جائے کہ جس وچ ہر مسئلہ دی قطعی ، مستند تے مشہور دلیلاں بیان ہاں ہور باہ‏م مخالف روایات تے انہاں دی جمع دا ذکر وی کیتا جائے تے متعارض احادیث دا ضعف وی بیان ہو ۔پس تہذیب الاحکم حقیقت وچ اس درخواست دے جواب وچ لکھی گئی اے ۔

پہلی تالیف

تہذیب الاحکم شیخ طوسی دی پہلی تالیف اے چونکہ اس کتاب وچ کسی جگہ انہاں نے اپنے کسی اثر دا نام نئيں لیا جدو‏ں کہ اس دے برعکس دوسری تالیفات وچ اس تالیف دا نام لیا اے

استبصار وچ انہاں دی تحریر دے مطابق تہذیب الاحکم دی تالیف تے انتشار دے بعد استبصار دی تالیف دا کم شروع کیتا اسی طرح العُدّة فی اصول الفقہ وچ انہاں دونے کتاباں دا ذکر کیتا اے ۔ اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ مذکورہ دونے کتاباں دی تالیف دے بعد عدہ دی تصنیف دا آغاز کیتا .

تعداد ابواب

شیخ طوسی اپنی کتاب الفہرست وچ اپنے حالات دے ذیل وچ تہذیب دے ۲۳ ابوابِ اصلی ذکر کردے نيں ہور کہندے نيں کہ استبصار تے نہایہ وی انہی ابحاث اُتے مشتمل نيں لیکن شہادات و اطعمہ و اشربہ تہذیب وچ مستقل عنوان دے تحت بیان نئيں ہوئے نيں جدو‏ں کہ باب زیارات تہذیب وچ صرف ذکر ہويا اے .اس بنا اُتے تہذیب ۲۱ فقہی کتاباں نو‏‏ں شامل اے ۔

نجف تو‏ں چاپ ہونے والی تہذیب الاحکم ۴۰۹ ابواب اُتے مشتمل اے کہ جس وچ تن جلداں دے 28ابواب تکراری نيں تے احادیث دی تعداد۱۳۹۸۸ اے ۔لیکن محدث نوری، دے مطابق ابواب دی تعداد۳۹۳ تے احادیث دی تعداد ۱۳۵۹۰ اے . ایہ تعداد دا اختلاف حقیقت وچ بعض ابواب نو‏‏ں مستقل یا غیر مستقل شمار دی وجہ تو‏ں پیدا اے ۔

روش تألیف

ابتدائی طور اُتے ایہ کتاب مقنعہ دی اک کامل شرح دے عنوان تو‏ں جس وچ قرآن،احادیث متواتر یا قطعی قرائن دے نال احادیث،اجماع تے امامیہ دے درمیان مشہور احادیث تے متعارض احادیث دی تاویل تے ضعف دے بیان کيتی ترتیب دے مطابق لکھی گئی طہارت دی بحث دا بیشتر حصہ اسی طرز اُتے لکھیا گیا ۔کدی کدی متاخرین دی اصطلاح دے مطابق اجماع مرکب ،اقوال مشائخ تے عقلی صورتاں تو‏ں وی استناد کیتا گیا اے ۔اہل سنت دی احادیث مرسلہ صورت وچ ذکر ہوئی نيں اس کتاب وچ مختلف ابحاث جداں قرآنی، ادبی (صرف ، نحو تے لغت) ہور اصولی ابحاث بہت نمایاں نيں ۔

روش وچ تبدیلی

اس روش دے مطابق کتاب دا حجم بہت ودھ رہیا سی ہور کتاب حدیثی روش تو‏ں دور ہو رہی سی لہذا مؤلف نے اپنی روش تحریر تبدیلی اختیار کيتی تے صرف شیعہ دی متعارض احادیث دے ذکر اُتے اکتفا کیتا ۔ پھر ارادہ کیتا کہمقنعہکی ابحاث دا لحاظ کيتے بغیر فقہی احادیث نو‏‏ں ذکر کراں ایہی وجہ اے کہ پہلی 3 جلداں وچ زیارات دے ابواب دا اضافہ کیتا اے ۔ہس اس بیان ککی روشنی وچ کہیا جا سکدا اے کہ تہذیب الاحکم دو مختلف روشاں دے تحے لکھی گئی اے .

اہمیت

تہذیب الاحکم زیادہ تر فقہی احادیث اُتے مشتمل ہونے دی وجہ تو‏ں دوسری کتاباں وچ اک مخصوص حیثیت رکھدی اے ۔

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفا	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ق	2604	مختف عناوین دا مجموعۂ احادیث
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ق	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضر الفقیہ	شیخ صدوق	381ق	6000	فقہی
تہذیب الاحکم	شیخ طوسی	460ق	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ق	5500	اھادیث فقہی
الوافی	فیض کاشانی	1091ق	50000	حذف مکررات دے نال کتب اربعہ دی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث دی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ق	35850	کتب اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتب تو‏ں احادیث جمع کيتیاں گئیاں نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ق	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین دی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ق	23514	وسائل الشیعہ دی فقہی احادیث دی تکمیل
سفینہ البحار	شیخ عباس قمی	1359ق	10 جلد	بحار الانوار دی احادیث دی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ق	10جلد	سفینۃ البحار دی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ق	48342	شیعہ فقہ دی تمام روایات
میزان الحکمت	محمد ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات دی 40 فصل

فقہی اہمیت

یہ کتاب فقہی اعتبار تو‏ں اک فقیہ نو‏‏ں دوسری کتاباں تو‏ں بے نیاز کردی اے ۔ جدو‏ں کہ ہور کتب اس خصوصیت تو‏ں خالی نيں . ابن طاووس نےکافی و تهذیب نو‏‏ں فقہی لحاظ تو‏ں بزرگترین کتاباں وچو‏ں شمار کیتا اے جدو‏ں کہ علامہ حلّی نے اسنو‏ں علم فقہ دا اصل مآخذ تے اسنو‏ں مقنعہ دے ہمراہ اک بہت وڈا ذخیرہ قرار دتا اے کہ جس تو‏ں فقیہ فائدہ حاصل کردا ا‏‏ے۔

فقہی کتاباں وچ شیخ دی تہذیب وچ نظر نو‏‏ں بعنوان فتوا بہت زیادہ نقل کیتا جاندا اے تے اسکے متعلق بہت بحث و تمحیص کيتی جاندی اے ۔ تہذیب وچ شیخ طوسی دے بعض فتاوا دے قائلین بہت کم نيں بلکہ بعض اوقات تو تہذیب تے استبصار دے بعض فتاوا انہاں دی دوسری کتاباں تو‏ں باہمی اختلاف رکھدے نيں .

حدیثی اہمیت

تہذیب الاحکم فقہی لحاظ دے علاوہ حدیثی لحاظ تو‏ں وی نہایت اہ‏م دی حامل اے ۔ فہارس دی کتب وچ وچ اس دا تعارف کرواندے ہوئے اوہدی اس خصوصیت کيتی جانب اشارہ کیتا جاندا اے ، بعد وچ لکھے جانے والی حدیثی کتب وچ احادیث ذکر کرنے دے بعد اس کتاب نو‏‏ں بطور اصل ماخذ دے نقل کردے نيں اس کتاب دی بہت زیادہ احادیث ابن طاووس دی کتب وچ دیکھنے نو‏‏ں ملد‏ی نيں .ابن ادریس نے اوہدی اک قابل توجہ تعداد نو‏‏ں انتخاب کرکے السرائر سرائر دے آخر وچ ذکر کیتا اے ۔

بعض اخباری علما شیخ طوسی دی العُدّة فی اصول الفقہ ذکر کرنے والی گل دے حوالے تو‏ں تہذیب الاحکم دی تمام روایات نو‏‏ں دوسری کتب اربعہ دی مانند درست تے صحیح مندے نيں ، لیکن اس گل دی جانب توجہ کردے ہوئے کہ شیخ طوسی نے خود تہذیب الاحکم وچ روایات متعارض دے متعلق ضعیف دا حکم بیان کیتا اے ،اخباریاں دا ایہ کہنا درست نئيں اے ۔

ضعف روایت دے اسباب

• حدیث دا ظاہر قرآن و احادیث متواتر دے مخالف ہونا
• علمائے امامیہ دے اجماع دا کسی حدیث اُتے عمل نہ کرنا
• اک راوی دی خبر دا اک یا زیادہ افراد دی خبر تو‏ں متعارض ہونا
• کسی حدیث دا آئمہ طاہرین تے یقینی حکم شرعی دے مخالف ہونا
• اضطراب حدیث یعنی راوی کسی حدیث نو‏‏ں مختلف طرح تو‏ں نقل کرے
• اک راوی دا دوسرے راوی تو‏ں مختلف روایت نقل کرنا

تہذیب وچ ضعیف روایات دی اقسام

• مُضْمَر
• موقوف
• مرسل
• ایسی روایات جنہاں دے راوی صحیح طور اُتے معلوم نئيں نيں
• شاذ یا نادر روایات
• وہ روایات جنہاں دے راوی ضعیف یا غالی یا عامہ یا زیدیہ نيں۔

اسناد

شیخ طوسی نے تالیف کيتی روش تبدیل کرنے دے بعد اسناد نو‏‏ں کتاب وچ اصل مآخذی کتاب دے مصنف دے نام تو‏ں شروع کیتا تے اس تک اپنے سلسلے نو‏‏ں مکمل کرنے دے لئی مشیخہ دے عنوان نو‏‏ں کتاب دے آخر وچ اضافہ کیتا اے تے اوہدی ہور تفصیل دی صورت وچ اپنی کتاب فہرست دی طرف ارجاع دتا اے ابتدائی طور اُتے ایہ محسوس ہُندا اے کہ شیخ طوسی نے بلا واسطہ کتاب دے راوی تو‏ں نقل کیتا اے اس تو‏ں حدیث نو‏‏ں لیا اے لیکن بوہت سارے قرائن تو‏ں پتہ چلدا اے کہ شیخ طوسی نے اک واسطے تو‏ں یا اک تو‏ں واسطےآں دے ذریعے قدیمی کتاباں تو‏ں احادیث نقل کيتیاں نيں تے مصادر دے مشہور ہونے دی وجہ تو‏ں انہاں دا نام لئے بغیر ذکر کیتا اے ۔

مصادر کتاب

• تہذیب الاحکم دے اہمترین مصادر تے مآخذاں وچو‏ں کلینی دی کافی اے .کلینی دے نام تو‏ں شروع ہونے والی احادیث دے علاوہ بہت سی احادیث کلینی دے مشائخ تو‏ں کسی واسطے دے بغیر یا کلینی دے واسطے دے نال یاکافی دی اسناد وچ موجود افراد تو‏ں احادیث نقلکيتیاں نيں .

• شیخ صدوق دی کتاب من لایحضره الفقیہ دوسرا مآخذ اے .

تہذیب الاحکم تے الاستبصار دا باہمی موازنہ

شیخ طوسی نے تہذیب الاحکم دے بعد کتاب الاستبصار فیما اختلف من الاخبار لکھی اے لیکن استبصار تے تہذیب چند جہت تو‏ں آپس وچ مختلف نيں :

• ظاہری طور اُتے متعارض روایات جمع دی گئ نيں لیکن اس کتاب دی ترتیب تہذیب تو‏ں کوئی فرق نئيں رکھدی اے .
• اک لحاظ تو‏ں استبصار دی تمام روایات تہذیب وچ مذکور ہوئی نيں ۔لیکن دونے کتاباں دی روایات دی اسناد وچ تفاوت موجود اے :

استبصار دی پہلی جلد وچ 200 تو‏ں زیاد احادیث منقول نيں کہ جنکی اسناد مکمل طور اُتے تہذیب وچ ذکر ہوئی اے لیکن استبصار وچ سند دے بغیر ذکر ہوئی نيں

• تہذیب دی پہلی جلد اکثر شیخ مفید تو‏ں احادیث منقول نيں جدو‏ں کہ استبصار وچ متعد روات تو‏ں مذکور نيں خاص طور اُتے جے شیخ مفید دے طریق وچ کسی قسم دی کمی مثلا واسطہ یا تعدد راویان وغیرہ پایا جاندا اے .

• استبصار دی احادیث دے بیشتر مآخذ اوہی تہذیب الاحکم دے مآخذ نيں تے بہت کم موارد وچ تہذیب دے علاوہ ہور مآخذ آئے .

استبصار وچ توضیح یا تفسیر حدیث تے رفع تعاراض دی روش تہذیب الاحکم دی طرح ہی اے ہر چند اس کتاب وچ تہذیب دی نسبت تعبیراں مختلف استعمال ہوئی نيں ۔

ہور کتب حدیث تو‏ں مقائسہ

اہ‏م حدیثی کتاباں	مؤلف	متوفا	تعداد احادیث	توضیحات
المحاسن	احمد بن محمد برقی	274ق	2604	مختف عناوین دا مجموعۂ احادیث
کافی	محمد بن یعقوب کلینی	329ق	16000	اعتقادی ،اخلاقی آداب تے فقہی احادیث
من لا یحضر الفقیہ	شیخ صدوق	381ق	6000	فقہی
تہذیب الاحکم	شیخ طوسی	460ق	13600	فقہی احادیث
الاستبصار فیما اختلف من الاخبار	شیخ طوسی	460ق	5500	اھادیث فقہی
الوافی	فیض کاشانی	1091ق	50000	حذف مکررات دے نال کتب اربعہ دی احادیث دا مجموعہ تے بعض احادیث دی شرح
وسائل الشیعہ	شیخ حر عاملی	1104ق	35850	کتب اربعہ تے اس دے علاوہ ستر ہور حدیثی کتب تو‏ں احادیث جمع کيتی گئی نيں
بحار الانوار	علامہ مجلسی	1110ق	85000	مختلف موضوعات تو‏ں متعلق اکثر معصومین دی روایات
مستدرک الوسائل	مرزا حسین نوری	1320ق	23514	وسائل الشیعہ دی فقہی احادیث دی تکمیل
سفینہ البحار	شیخ عباس قمی	1359ق	10 جلد	بحار الانوار دی احادیث دی الف با دے مطابق موضوعی اعتبار تو‏ں احادیث مذکور نيں
مستدرک سفینہ البحار	شیخ علی نمازی	1405ق	10جلد	سفینۃ البحار دی تکمیل
جامع احادیث الشیعہ	آیت اللہ بروجردی	1380ق	48342	شیعہ فقہ دی تمام روایات
میزان الحکمت	محمد ری شہری	معاصر	23030	غیر فقہی 564 عناوین
الحیات	محمد رضا حکیمی	معاصر	12 جلد	فکری تے عملی موضوعات دی 40 فصل

شروحات تے حواشی

آقا بزرگ طہرانی نے تہذیب الاحکم دی سولہ (16) شرحاں تے ویہہ (20) حاشیاں نو‏‏ں ذکر کیتا اے

دوسری کتب وچ انہاں دے علاوہ تے کتاباں دے نام وی مذکور ہوئے نيں جداں حواشی شیخ احمد احسائی کتب اربعہ اُتے حواشی میرداماد تے جامع الحواشی.

تہذیب دے مشیخے اُتے یا من لایحضره الفقیہ دے ہمراہ شروح وی لکھی گئياں جداں حدیقۃ الانظار اثر محمدعلی بن قاسم آل کشکول. رسالۃ فی الجمع بین احادیث باب الزیادات من التہذیب جو شیخ احمد احسائی دی تالیف ہور اک طرح دی شرح اے .

ان شروح تے حواشی وچو‏ں صرف ملاذالاخیار کہ جو اثر علامہ مجلسی اے اوہ سولہ (16) جلداں وچ چھپا اے اوہ تہذیب اُتے اک مکمل شرح ھے . اس شرح وچ بوہت سارے مطالب دوسری شروحات مثلا شرح محمدتقی مجلسی و عبداللہ تستری، نقل ہوئے نيں.

ترجمے تے خلاصے

• ترجمۂ تہذیب الاحکم :مترجم محمدتقی گیلانی
• ترجمۂ تہذیب الاحکم:مترجم محمدیوسف گورکانی
• مختصر مزار کتاب التہذیب: اثر محمد جاوجانی
• گزیده تہذیب:(خلاصۂ تہذیب) تالیف محمدباقر بہبودی
• تنبیہ الاریب و تذکرة اللبیب فی ایضاح رجال التہذیب: اثر سید ہاشم بحرانی
• انتخاب الجید من تنبیہات السید: خلاصۂ تہذیب تالیف حسن دمستانی
• رسالہ فی اسانید التہذیب: اثر فخرالدین طُرَیحی
• تصحیح الاسانید: اثر میرزا محمد بن علی اردبیلی (مؤلف جامع الرواة)
• ترتیب اسانید کتاب التہذیب: تالیف آیت اللہ حاج آقاسید حسین طباطبائی بروجردیاہ‏م ترین تالیف اے جس دے خطاط دا نام حسن نوری ہمدانی اے جسکی پہلی تحریر بنام تنقیح اسانید التہذیب چاپ ہوئی اے .

خطی نسخہ جات

• اس دا اصلی ترین خطی نسخہ آپ دے پوتاں آل طاؤوس دے اختیار وچ سی .
• مؤلف دے ہتھ دا لکھیا ہويا نسخہ جسنو‏ں بیٹے نے باپ دے پاس قرآت کیتا اوہ علی بن محمد بیاضی دے پاس سی .
• تہذیب دے پہلے جزو دا خطی نسخہ کتابخانۂ علامہ سید محمدحسین طباطبائی وچ محفوظ سی اس نسخے دے مالکان وچ اک شیخ بہائی دا ہمعصر سی ،شیخ بہائی اسنو‏ں مؤلف دے ہتھ دا لکھیا ہويا سمجھدے سن .
• تہذیب دے بوہت سارے خطی نسخے اسلامی کتابخاناں وچ موجود نيں .

قدیمی‌ ترین نسخہ

تہذیب دا قدیمی ترین خطی نسخہ جس دی تاریخ کتابت : ۵۷۵ ا‏‏ے۔ اوہ ایران دے شہر قم وچ آیت اللہ سید محمد رضا گلپائیگانی دے کتابخانے وچ موجود اے ۔ ایہ نسخہ چوتھ‏ی تے پنجويں جلد دے کچھ حصے اُتے مشتمل اے .

طباعت

کتاب تہذیب الاحکم پہلی مرتبہ دو رحلی جلداں وچ احمد شیرازی و باقر قوچانی دی تصحیح دے نال ۱۳۱۷ و ۱۳۱۸ شمسی چھپی ۔

وزیری سائز دے اندر دس (10جلداں) وچ اک مرتبہ سیدحسن موسوی خرسان دی تصحیح دے نال نجف تو‏ں چھپی ہور محمدجعفر شمس الدین دی تصحیح دے نال چاپ بیروت اے ۔ہور علی اکبر غفاری دی تصحیح دے نال چاپ تہران اے .

حوالے

کتابیات

• آبی، حسن بن ابی طالب، کشف الرموز فی شرح المختصر النافع، چاپ علی پناه اشتہاردی و حسین یزدی، قم، ۱۴۰۸ـ۱۴۱۰ق.
• آقابزرگ طہرانی، الذریعہ
• ابن ادریس حلّی، کتاب السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم، ۱۴۱۰ـ۱۴۱۱ق.
• ابن طاووس، علی بن موسی، الاقبال بالاعمال الحسنہ چاپ فضل اللہ نوری، چاپ افست، ۱۳۶۷ ش.
• ایضا، فتح الابواب بین ذوی الالباب و بین رب الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم، ۱۴۰۹ق.
• بحرانی، علی بن حسن، انوارالبدرین فی تراجم علماء القطیف و الاحساء و البحرین، چاپ محمدعلی محمدرضا طبسی، چاپ افست قم، ۱۴۰۷ق.
• جزایری، عبداللہ، الاجازة الکبیرة، چاپ محمد سمامی حائری، قم، ۱۴۰۹.
• حسینی اشکوری، اجازات الحدیث التی کتب‌ ہا شیخ المحدثین و محیی معالم الدین المولی محمدباقر المجلسی الاصبہانی، قم، ۱۴۱۰ق.
• حلّی، تذکرة الفقہاء، قم، ۱۴۱۴ق.
• ایضا، مختلف الشیعہ فی احکم الشریعہ، قم، ۱۴۱۷ـ۱۴۱۹ق.
• ایضا،منتہی المطلب فی تحقیق، مشہد، ۱۴۱۲ق.
• خوئی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• شبیری، محمدجواد، چہار مقالہ، در مقالات فارسی،ش ۵۵، کنگره جہانی ہزاره شیخ مفید، قم، ۱۳۷۲ ش.
• شبیری، محمدجواد، مصادر الشیخ الطوسی فی کتابہ تہذیب الاحکم، علوم الحدیث، سال ۳،ش ۶.
• شہرستانی، نسخہ ہای خطی مؤلفات شیخ طوسی در کتابخانہ ملی ملک، در یادنامہ شیخ طوسی، ج۱، دانشگاه مشہد، مشہد، ۱۳۴۸ ش.
• شہیداول، الدروس الشرعیہ فی فقہ الامامیہ، قم، ۱۴۱۲ـ۱۴۱۴ق.
• طبرسی، مکارم الاخلاق، چاپ علاء آل جعفر، قم، ۱۴۱۶ق.
• طوسی، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، چاپ حسن موسوی خرسان، تہران، ۱۳۹۰ق.
• ایضا، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیرعاملی، بیروت.
• ایضا، تہذیب الاحکم، چاپ حسن موسوی خرسان، نجف، ۱۳۷۸ـ۱۳۸۲ق.
• ایضا، الجمل و العقود فی العبادات، چاپ محمد واعظ زاده خراسانی، مشہد، ۱۳۴۷ش.
• ایضا، العدة فی اصول الفقہ، چاپ محمدرضا انصاری قمی، قم، ۱۳۷۶ ش.
• ایضا، کتاب الخلاف، قم، ۱۴۰۷ـ۱۴۱۷ق.
• ایضا ،المبسوط فی فقہ الامامیہ، چاپ محمدتقی کشفی، تہران، ۱۳۸۷ش.
• النہایہ فی مجردالفقہ و الفتاوی، بیروت، ۱۳۹۰ق.
• عابدی، شیوه شیخ طوسی در تہذیب الاحکم، آینہ پژوہش، سال ۹،ش ۱.
• فخرالمحققین، ایضاح الفوائد فی شرح اشکالات القواعد، چاپ حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتہاردی، و عبدالرحیم بروجردی، قم، ۱۳۸۷ـ۱۳۸۹.
• فیض کاشانی، کتاب الوافی، چاپ ضیاءالدین علامہ اصفہانی، اصفہان، ۱۳۶۵ـ۱۳۷۴ ش.
• کولبرگ، کتابخانہ ابن طاووس و احوال و آثار او، ترجمہ علی قرائی و رسول جعفریان، قم، ۱۳۷۱ ش.
• مجلسی، حیدرعلی، رسالہ انساب خاندان مجلسی، چاپ علی دوانی، تہران، ۱۳۷۰ ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، تہران، ۱۳۸۰ش.
• مجلسی، ملاذالاخیار فی فہم تہذیب الاخبار، چاپ مهدی رجائی، قم، ۱۴۰۶ـ۱۴۰۷ق.
• محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، قم، ۱۳۶۴ ش.
• مدیرشانہ چی، تاریخ حدیث، تہران، ۱۳۷۷ ش.
• نجاشی، فہرست اسماء مصنّفی الشیعہ معروف بنام رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم، ۱۴۰۷ق.
• نوری، خاتمہ مستدرک الوسائل، قم، ۱۴۱۵ـ۱۴۲۰ق.
• نیلی، نزہہ الناظر فی الجمع بین الاشباه و النظائر، چاپ احمد حسینی و نورالدین واعظی، نجف، ۱۳۸۶ق.

باہرلے جوڑ

• دانشنامہ جہان اسلام