الفہرست (شیخ طوسی)

الفہرست

موضوع	رجال و فہرست نویسی
اشاعت	چاپخانہ دانشگاہ مشہد
متن	[[s:{{{Wikisource}}}|الفہرست (شیخ طوسی)]] ویکی ماخذ اُتے

الفہرست شیخ طوسی دی عربی بولی دی تالیف اے جسنو‏ں فہرست نویسی دی روش دے مطابق لکھیا گیا اے۔ اس کتاب وچ شیعہ مؤلفین دے آثار دی معرفی کيتی گئی اے ہور ایہ کتاب شیعہ رجال دے اہ‏م ترین آثار تے منابع وچو‏ں اے۔

مؤلف

محمد بن حسن بن علی (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشہور بنام شیخ طوسی پنجويں صدی ہجری دے شیعہ محدثین تے فقہا وچو‏ں نيں۔ شیخ طوسی نے عراق وچ شیخ مفید، سید مرتضی تے ہور علما دی شاگردی اختیار کيتی۔ جدو‏ں شاپور دا کتابخانہ جلایا گیا تو بغداد تو‏ں نجف ہجرت دی تے اوتھ‏ے حوزۂ علمیہ قائم کیتا۔ سید مرتضی دی وفات دے بعد شیعاں دی رہبری دے فرائض شیخ طوسی نے سنبھالے۔ مختلف فنون فقہی، حدیثی، تفسیری، رجالی و … وچ انہاں دی تالیفات شیعہ مکتب وچ منبع تے مصدر اصلی دی حیثیت رکھدیاں نيں۔

نام کتاب

شیخ طوسی نے اس کتاب دا نام الفہرست رکھیا اے ۔ نجاشی نے اسنو‏ں بنام فہرست کتب الشیعہ و اسماء المصنفین تو‏ں یاد کیتا اے ۔ جدو‏ں کہ رجالی کتاباں وچ اختصار دے پیش نظر اسنو‏ں «ست» تو‏ں ذکر کیتا جاندا اے ۔

ہدف

شیخ طوسی نے اس کتاب نو‏‏ں امامیہ مفکرین دے آثار دی معرفی دی غرض تو‏ں تالیف کیتا۔ لیکن بعض مقامات اُتے اس غرض دی مخالفت کردے ہوئے بعض غیر شیعہ مؤلفین دی تالیفات دی جانب اشارہ وی کیتا اے مثلا زیدیہ دے ابن عقده سمیت ۵ علما تے اہل سنت دے ۱۰ علما دا اس وجہ تو‏ں ذکر کیتا کہ انہاں نے اہل بیت(ع) دے مناقب وچ تالیفات لکھی سن ۔

مقام و منزلت

شیخ طوسی دی الفہرست شیعہ رجال دے چار اصلی منابع تے شیخ طوسی دے تن رجالی آثار وچو‏ں اک اے ۔ شیخ طوسی نے اس کتاب دی تدوین و تالیف وچ فہرست ابن ندیم، فہرست ابن بطہ مؤدب، فہرست یا رجال ابن عقده، فہرست ابن ولید، فہرست احمد بن خالد برقی تے فہرست احمد بن عبدون تو‏ں استفادہ کیتا اے ۔ فہرست ابن ندیم تو‏ں دوسری کتاباں تو‏ں زیادہ استفادہ کردے ہوئے ۲۲ موارد ذکر کیتے نيں ۔ شیخ طوسی نے اس کتاب وچ شیعہ مؤلفین تے آثار دی معرفی وچ اپنی سند نو‏‏ں اس کتاب وچ ذکر کیتا اے ۔

سبب تالیف

شیخ طوسی کتاب دے مقدمے وچ شیعہ دے علمی آثار دے متعلق کوئی جامع کتاب دے نہ ہونے نو‏‏ں اس کتاب دی تالیف دا سبب ذکر کردا اے ۔ اس سلسلے وچ لکھے جانے والے آثار نو‏‏ں جامع نئيں سمجھیا ہور فہرست کتب تے فہرست اصول وچ غضائری دی دو کتاباں نو‏‏ں جامع کہیا اے لیکن انہاں دی نسخہ برداری نہ ہونے دی وجہ تو‏ں انہاں دے مفقود ہونے دی خبر دتی اے ۔

شیخ دے اساتذہ وچو‏ں اک استاد نے ایسی کتاب دے لکھنے دا شوق دلایا کہ جس وچ شیعہ مؤلفین دے اصول و آثار دی معرفی بیان کيتی جائے ۔

روش تالیف

ایہ کتاب مؤلفین دی سوانح تے کتاباں دے اسماء اُتے اے ۔ ایہ حروف الف با دی ترتیب تے صاحبان کتب دے ناماں دے نال مرتب کيتی گئی اے ۔ شیخ طوسی نے آسان طریقے تو‏ں مطالب تک دسترسی نو‏‏ں اپنا ہدف قرار دتا تے تاکید دی اے کہ اس کتاب وچ ترتیب زمانی دا لحاظ نئيں کیتا گیا ۔

مؤلف ہر عنوان دے ذیل وچ نام ، نسب، کنیت، القاب تے صاحب اصل یا کتاب دے محل سکونت نو‏‏ں بیان کردا اے پھر اوہدی علمی شخصیت تے اسکے آثار ذکر کردا اے ۔ شیخ طوسی نے کتاب دے مقدمے وچ اپنے آپ نو‏‏ں اس گل دا پابند کیتا اے کہ اوہ راویاں دی جرح و تعدیل تے مذہب وی بیان کرے گا۔

مضامین کتاب

شیخ طوسی دی کتاب درج ذیل تن حصےآں اُتے مشتمل اے:

• اوہ افراد جنہاں دا اصلی نام معلوم نئيں۔(یہ حصہ الف با دی ترتیب تو‏ں لکھیا گیا اے ).
• اوہ افراد جو کنیت دے نام تو‏ں معروف سن تے شیخ انہاں دے ناماں تو‏ں واقف نئيں اے ۔
• اوہ افراد جو شہر ،قبیلے یا لقب تو‏ں معروف سن تے انہاں دے نام و کنیت معلوم نئيں ۔

زمانۂ تالیف

اس کتاب دی تالیف دا زمانہ معلوم نئيں لیکن اپنی رجال دی تالیف وچ اکثر مقامات اُتے فہرست دا حوالے دتا اے اس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ کتاب رجال دی کتاب تو‏ں پہلے یا ہمزمان لکھی گئی اے ۔ ہور فہرست دی اس عبارت :نَذكُرُهُم فی کتابِ الرِّجال اِنہاں شاءَ اللهُ تَعالی تو‏ں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کہ ایہ کتاب رجال دی کتاب تو‏ں پہلے تالیف ہوئی ۔ البتہ اپنی تالیف الفہرست وچ اپنے آثار شمار کردے ہوئے رجال دی کتاب دا وی ذکر کیتا اے ۔ شیخ طوسی نے اپنی اس کتاب دی تالیف دا کم سید مرتضی دی زندگی وچ شروع کیتا ۔ تے اک حصہ اسکی وفات دے بعد لکھیا ۔

تحقیق و طباعت

الفہرست در سال ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳عیسوی نو‏‏ں ہندوستان وچ چھپی جس دی تصحیح دے فرائض:الویس اسپرنگر التیرولی، مولوی عبدالحق تے مولوی غلام قادر نے ادا کيتے سن [۱] ہور ناماں وچ حروف تہجی دی ترتیب ،باپ تے جد دے ناماں دی رعایت کيتی گئی ۔

پھر اسکے بعد اپنی ابتدائی ترتیب دے مطابق پہلی مرتبہ ۱۳۵۶ق وچ نجف دے انتشارات حیدریہ نجف تو‏ں سید محمد صادق بحرالعلوم دی تحقیق تے تصحیح دے نال چھپی ۔ ایہ کتاب ۱۴۱۷ق وچ جواد قیومی دی تحقیق دے نال نشر الفقاہہ تو‏ں ۳۴۳ صفحات اُتے مشتمل حالت وچ طبع ہوئی تے سید عبدالعزیز طباطبائی نے ۱۴۲۰ق وچ اسکی تحقیق دی ۔

تکمیل و تلخیص

اس تالیف کيتی نگارش وچ الفہرست بعض شیعہ مؤلفین دا ذکر نئيں آیا اے ۔اس عدم ذکر دا سبب ذکر کردے ہوئے شیخ طوسی نے کہیا کہ : انہاں دے آثار لکھے نئيں گئے یا مؤلفین دے سکونت دے مختلف مقامات دی وجہ تو‏ں ایسا ہويا اے ۔ لہذا س دے پیش نظر بعد وچ اس کتاب دے تکملے یا تتمے دے عنوان تو‏ں اضافات کيتے گئے نيں:

• معالم العلماء: ابن شہر آشوب نے اپنی تالیف وچ چھ سو (600) دے قریب فہرست شیخ طوسی وچ شیعہ مصنفین دا اضافہ کیتا ۔
• الفہرست شیخ منتجب الدین:شیخ طوسی دے بعد زندگی گزارنے والے شیعہ دانشمنداں دے احوال ذکر کيتے نيں۔

بعض علما نے فہرست شیخ طوسی دی تلخیص وی دی اے مثلا:

• تلخیص الفہرست: محقق حلی
• ترتیب الفہرست: عنایت الله قہپائی
• شیخ علی بن عبدالله اصبحی بحرانی
• معراج اہل الکمال الی معرفۃ الرجال: شیخ سلیمان بن عبداللہ ماحوزی

نقد و نظر

فہرست شیخ طوسی وچ بعض اشتباہات جداں مصنف دے مذہب، نام، کنیت تے کتاب ، دیکھنے نو‏‏ں ملدے نيں ۔ علامہ محمد تقی شوشتری نے انہاں اشتباہات نو‏‏ں ابن ندیم دی کتاب الفہرست تے کتاب رجال کشی تو‏ں زیادہ استفادہ دی وجہ قرار دتا اے چونکہ اوہ دو کتاباں اشتباہات اُتے مشتمل نيں جدو‏ں کہ آیت الله خوئی انہاں اشتباہات دی وجہ شیخ طوسی دی تدریس و تالیف کيتی زیادہ مصروفیات سمجھدے نيں ۔ البتہ شیخ طوسی نے خود کتاب وچ ابن ندیم دے بعض اشتباہات ذکر کيتے جداں فضل بن شاذان نیشابوری شیعی تے فضل بن شاذان رازی سنی نو‏‏ں اک سمجھنا تے لوط بن یحیی ازدی دی امام علی(ع) تو‏ں ملاقات دے کشی دے قول نو‏‏ں رد کردے نيں ۔

بعض نے ایہ وی کہیا اے شیخ طوسی نے بعض مقامات اُتے اپنی گل دا کوئی مستند ذکر نئيں کیتا تے بعض جگہاں اُتے مبہم تے غیر معلوم منبع ذکر کيتے نيں ۔

حوالے

منابع

• ابن شہرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فہرست کتب الشیعہ و اسماء المصنفین منہم قدیما و حدیثا، منشورات، المطبعہ الحیدریہ، النجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
• حائری، ابوعلی محمد بن اسماعیل، منتہی المقال، مؤسسہ آل البیت علیہم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ق.
• حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق احمد حسینی اشکوری، دارالکتاب الاسلامی، قم.
• رضا داد، علیہ، طباطبائی، سید کاظم، گاہشماری آثار شیخ طوسی، مطالعات اسلامی، شماره ۸۰.
• شمشیری، رحیمہ و جلالی مہدی، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، سال چہلم، علوم قرآن و حدیث، شمارة پیاپی ۳/۸۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۷، ص۱۳۵-۱۶۳.
• شمشیری، رحیمہ و جلالی مہدی، مزایای فہرست نجاشی بر فہرست و رجال شیخ طوسی و بررسی نسبت و اختلاف آنہا با یکہور، علوم قرآن و حدیث، سال چہل و یکم، شمارة پیاپی ۳/۸۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۸، ص۱۰۱-۱۲۰.
• طوسی، محمد بن حسن، الفہرست، شریف رضی، قم، بی‌تا.
• طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
• نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.