الفہرست (شیخ طوسی)
موضوع | رجال و فہرست نویسی |
---|---|
اشاعت | چاپخانہ دانشگاہ مشہد |
متن | [[s:{{{Wikisource}}}|الفہرست (شیخ طوسی)]] ویکی ماخذ اُتے |
الفہرست شیخ طوسی دی عربی بولی دی تالیف اے جسنوں فہرست نویسی دی روش دے مطابق لکھیا گیا اے۔ اس کتاب وچ شیعہ مؤلفین دے آثار دی معرفی کيتی گئی اے ہور ایہ کتاب شیعہ رجال دے اہم ترین آثار تے منابع وچوں اے۔
مؤلف
سودھومحمد بن حسن بن علی (۳۸۵ق-۴۶۰ق)، مشہور بنام شیخ طوسی پنجويں صدی ہجری دے شیعہ محدثین تے فقہا وچوں نيں۔ شیخ طوسی نے عراق وچ شیخ مفید، سید مرتضی تے ہور علما دی شاگردی اختیار کيتی۔ جدوں شاپور دا کتابخانہ جلایا گیا تو بغداد توں نجف ہجرت دی تے اوتھے حوزۂ علمیہ قائم کیتا۔ سید مرتضی دی وفات دے بعد شیعاں دی رہبری دے فرائض شیخ طوسی نے سنبھالے۔ مختلف فنون فقہی، حدیثی، تفسیری، رجالی و … وچ انہاں دی تالیفات شیعہ مکتب وچ منبع تے مصدر اصلی دی حیثیت رکھدیاں نيں۔
نام کتاب
سودھوشیخ طوسی نے اس کتاب دا نام الفہرست رکھیا اے ۔ [۱] نجاشی نے اسنوں بنام فہرست کتب الشیعہ و اسماء المصنفین توں یاد کیتا اے ۔[۲] جدوں کہ رجالی کتاباں وچ اختصار دے پیش نظر اسنوں «ست» توں ذکر کیتا جاندا اے ۔[۳]
ہدف
سودھوشیخ طوسی نے اس کتاب نوں امامیہ مفکرین دے آثار دی معرفی دی غرض توں تالیف کیتا۔[۴] لیکن بعض مقامات اُتے اس غرض دی مخالفت کردے ہوئے بعض غیر شیعہ مؤلفین دی تالیفات دی جانب اشارہ وی کیتا اے مثلا زیدیہ دے ابن عقده سمیت ۵ علما [۵] تے اہل سنت دے ۱۰ علما دا اس وجہ توں ذکر کیتا کہ انہاں نے اہل بیت(ع) دے مناقب وچ تالیفات لکھی سن ۔
مقام و منزلت
سودھوشیخ طوسی دی الفہرست شیعہ رجال دے چار اصلی منابع تے شیخ طوسی دے تن رجالی آثار وچوں اک اے ۔ شیخ طوسی نے اس کتاب دی تدوین و تالیف وچ فہرست ابن ندیم، فہرست ابن بطہ مؤدب، فہرست یا رجال ابن عقده، فہرست ابن ولید، فہرست احمد بن خالد برقی تے فہرست احمد بن عبدون توں استفادہ کیتا اے ۔ فہرست ابن ندیم توں دوسری کتاباں توں زیادہ استفادہ کردے ہوئے ۲۲ موارد ذکر کیتے نيں ۔[۶] شیخ طوسی نے اس کتاب وچ شیعہ مؤلفین تے آثار دی معرفی وچ اپنی سند نوں اس کتاب وچ ذکر کیتا اے ۔[۷]
سبب تالیف
سودھوشیخ طوسی کتاب دے مقدمے وچ شیعہ دے علمی آثار دے متعلق کوئی جامع کتاب دے نہ ہونے نوں اس کتاب دی تالیف دا سبب ذکر کردا اے ۔ اس سلسلے وچ لکھے جانے والے آثار نوں جامع نئيں سمجھیا ہور فہرست کتب تے فہرست اصول وچ غضائری دی دو کتاباں نوں جامع کہیا اے لیکن انہاں دی نسخہ برداری نہ ہونے دی وجہ توں انہاں دے مفقود ہونے دی خبر دتی اے ۔[۸]
شیخ دے اساتذہ وچوں اک استاد نے ایسی کتاب دے لکھنے دا شوق دلایا کہ جس وچ شیعہ مؤلفین دے اصول و آثار دی معرفی بیان کيتی جائے ۔[۹]
روش تالیف
سودھوایہ کتاب مؤلفین دی سوانح تے کتاباں دے اسماء اُتے اے ۔ ایہ حروف الف با دی ترتیب تے صاحبان کتب دے ناماں دے نال مرتب کيتی گئی اے ۔ شیخ طوسی نے آسان طریقے توں مطالب تک دسترسی نوں اپنا ہدف قرار دتا تے تاکید دی اے کہ اس کتاب وچ ترتیب زمانی دا لحاظ نئيں کیتا گیا ۔[۱۰]
مؤلف ہر عنوان دے ذیل وچ نام ، نسب، کنیت، القاب تے صاحب اصل یا کتاب دے محل سکونت نوں بیان کردا اے پھر اوہدی علمی شخصیت تے اسکے آثار ذکر کردا اے ۔ شیخ طوسی نے کتاب دے مقدمے وچ اپنے آپ نوں اس گل دا پابند کیتا اے کہ اوہ راویاں دی جرح و تعدیل تے مذہب وی بیان کرے گا۔[۱۱]
مضامین کتاب
سودھوشیخ طوسی دی کتاب درج ذیل تن حصےآں اُتے مشتمل اے:
- اوہ افراد جنہاں دا اصلی نام معلوم نئيں۔(یہ حصہ الف با دی ترتیب توں لکھیا گیا اے ).[۱۲]
- اوہ افراد جو کنیت دے نام توں معروف سن تے شیخ انہاں دے ناماں توں واقف نئيں اے ۔[۱۳]
- اوہ افراد جو شہر ،قبیلے یا لقب توں معروف سن تے انہاں دے نام و کنیت معلوم نئيں ۔[۱۴]
زمانۂ تالیف
سودھواس کتاب دی تالیف دا زمانہ معلوم نئيں لیکن اپنی رجال دی تالیف وچ اکثر مقامات اُتے فہرست دا حوالے دتا اے اس توں ظاہر ہُندا اے کہ ایہ کتاب رجال دی کتاب توں پہلے یا ہمزمان لکھی گئی اے ۔[۱۵] ہور فہرست دی اس عبارت :نَذكُرُهُم فی کتابِ الرِّجال اِنہاں شاءَ اللهُ تَعالی توں وی ایہی ظاہر ہُندا اے کہ ایہ کتاب رجال دی کتاب توں پہلے تالیف ہوئی ۔[۱۶] البتہ اپنی تالیف الفہرست وچ اپنے آثار شمار کردے ہوئے رجال دی کتاب دا وی ذکر کیتا اے ۔[۱۷] شیخ طوسی نے اپنی اس کتاب دی تالیف دا کم سید مرتضی دی زندگی وچ شروع کیتا ۔ [۱۸] تے اک حصہ اسکی وفات دے بعد لکھیا ۔[۱۹]
تحقیق و طباعت
سودھوالفہرست در سال ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳عیسوی نوں ہندوستان وچ چھپی جس دی تصحیح دے فرائض:الویس اسپرنگر التیرولی، مولوی عبدالحق تے مولوی غلام قادر نے ادا کيتے سن [۱] ہور ناماں وچ حروف تہجی دی ترتیب ،باپ تے جد دے ناماں دی رعایت کيتی گئی ۔
پھر اسکے بعد اپنی ابتدائی ترتیب دے مطابق پہلی مرتبہ ۱۳۵۶ق وچ نجف دے انتشارات حیدریہ نجف توں سید محمد صادق بحرالعلوم دی تحقیق تے تصحیح دے نال چھپی ۔ ایہ کتاب ۱۴۱۷ق وچ جواد قیومی دی تحقیق دے نال نشر الفقاہہ توں ۳۴۳ صفحات اُتے مشتمل حالت وچ طبع ہوئی تے سید عبدالعزیز طباطبائی نے ۱۴۲۰ق وچ اسکی تحقیق دی ۔
تکمیل و تلخیص
سودھواس تالیف کيتی نگارش وچ الفہرست بعض شیعہ مؤلفین دا ذکر نئيں آیا اے ۔اس عدم ذکر دا سبب ذکر کردے ہوئے شیخ طوسی نے کہیا کہ : انہاں دے آثار لکھے نئيں گئے یا مؤلفین دے سکونت دے مختلف مقامات دی وجہ توں ایسا ہويا اے ۔[۲۰] لہذا س دے پیش نظر بعد وچ اس کتاب دے تکملے یا تتمے دے عنوان توں اضافات کيتے گئے نيں:
- معالم العلماء: ابن شہر آشوب نے اپنی تالیف وچ چھ سو (600) دے قریب فہرست شیخ طوسی وچ شیعہ مصنفین دا اضافہ کیتا ۔[۲۱]
- الفہرست شیخ منتجب الدین:شیخ طوسی دے بعد زندگی گزارنے والے شیعہ دانشمنداں دے احوال ذکر کيتے نيں۔[۲۲]
بعض علما نے فہرست شیخ طوسی دی تلخیص وی دی اے مثلا:
- تلخیص الفہرست: محقق حلی
- ترتیب الفہرست: عنایت الله قہپائی
- شیخ علی بن عبدالله اصبحی بحرانی
- معراج اہل الکمال الی معرفۃ الرجال: شیخ سلیمان بن عبداللہ ماحوزی
نقد و نظر
سودھوفہرست شیخ طوسی وچ بعض اشتباہات جداں مصنف دے مذہب، نام، کنیت تے کتاب ، دیکھنے نوں ملدے نيں ۔ علامہ محمد تقی شوشتری نے انہاں اشتباہات نوں ابن ندیم دی کتاب الفہرست تے کتاب رجال کشی توں زیادہ استفادہ دی وجہ قرار دتا اے چونکہ اوہ دو کتاباں اشتباہات اُتے مشتمل نيں جدوں کہ آیت الله خوئی انہاں اشتباہات دی وجہ شیخ طوسی دی تدریس و تالیف کيتی زیادہ مصروفیات سمجھدے نيں ۔[۲۳] البتہ شیخ طوسی نے خود کتاب وچ ابن ندیم دے بعض اشتباہات ذکر کيتے جداں فضل بن شاذان نیشابوری شیعی تے فضل بن شاذان رازی سنی نوں اک سمجھنا تے لوط بن یحیی ازدی دی امام علی(ع) توں ملاقات دے کشی دے قول نوں رد کردے نيں ۔[۲۴]
بعض نے ایہ وی کہیا اے شیخ طوسی نے بعض مقامات اُتے اپنی گل دا کوئی مستند ذکر نئيں کیتا تے بعض جگہاں اُتے مبہم تے غیر معلوم منبع ذکر کيتے نيں ۔[۲۵]
حوالے
سودھو- ↑ طوسی، رجال، ص۳۳۶؛ طوسی، فہرست، ص۱۵۹-۱۶۰.
- ↑ نجاشی، رجال، ص۴۰۳.
- ↑ حائری، منتہی المقال، ص۶.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱-۲، ۱۶۰.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۲۸.
- ↑ شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، ص۱۳۷.
- ↑ شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، ص۱۵۳.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱-۲.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱-۲.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۲.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۲.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۳-۱۸۳.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۸۳-۱۹۳.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۹۳-۱۹۴.
- ↑ طوسی، رجال، ص۳۳۶، ۴۰۹، ۴۱۰، ۴۱۱، ۴۱۴، ۴۱۵، ۴۱۷، ۴۱۸، ۴۲۱، ۴۲۳، ۴۲۵ و...
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۷۴.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۱۶۰.
- ↑ شمشیری، مزایای فہرست نجاشی بر فہرست و رجال شیخ طوسی، ص۱۰۳.
- ↑ رضاداد، گاهشماری آثار شیخ طوسی، ص۶۰.
- ↑ طوسی، الفہرست، ص۳.
- ↑ ابن شہر آشوب، معالم العلماء، ص۲.
- ↑ حر عاملی، امل الآمل، ج۲، ص۱۹۴.
- ↑ شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، ص۱۴۹.
- ↑ شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، ص۱۵۲-۱۵۳.
- ↑ شمشیری، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، ص۱۳۸-۱۳۷.
منابع
سودھو- ابن شہرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء فی فہرست کتب الشیعہ و اسماء المصنفین منہم قدیما و حدیثا، منشورات، المطبعہ الحیدریہ، النجف، ۱۳۸۰ق/۱۹۶۱م.
- حائری، ابوعلی محمد بن اسماعیل، منتہی المقال، مؤسسہ آل البیت علیہم السلام لاحیاء التراث، قم، ۱۴۱۶ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل فی علماء جبل عامل، تحقیق احمد حسینی اشکوری، دارالکتاب الاسلامی، قم.
- رضا داد، علیہ، طباطبائی، سید کاظم، گاہشماری آثار شیخ طوسی، مطالعات اسلامی، شماره ۸۰.
- شمشیری، رحیمہ و جلالی مہدی، بررسی روش عمومی شیخ طوسی در کتاب الفہرست، سال چہلم، علوم قرآن و حدیث، شمارة پیاپی ۳/۸۱، پاییز و زمستان ۱۳۸۷، ص۱۳۵-۱۶۳. Archived 2018-04-22 at the وے بیک مشین
- شمشیری، رحیمہ و جلالی مہدی، مزایای فہرست نجاشی بر فہرست و رجال شیخ طوسی و بررسی نسبت و اختلاف آنہا با یکہور، علوم قرآن و حدیث، سال چہل و یکم، شمارة پیاپی ۳/۸۳، پاییز و زمستان ۱۳۸۸، ص۱۰۱-۱۲۰. Archived 2017-08-14 at the وے بیک مشین
- طوسی، محمد بن حسن، الفہرست، شریف رضی، قم، بیتا.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، جامعه مدرسین، قم، ۱۴۱۵ق.
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، انتشارات جامعہ مدرسین، قم، ۱۴۰۷ق.