جرح و تعدیل

حدیث نو‏‏ں نقل کرنے والے راویاں نو‏‏ں پرکھنے دے فن نو‏‏ں "جرح و تعدیل" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ گویا کہ راویانِ حدیث دے حالات ا ن دے رہن سہن ، انہاں دا ناں نسب،استاداں وتلامذہ،عدالت وصداقت اوران دے درجات دا پتہ چلانے دے علم نو‏‏ں ’’علم جرح وتعدیل ‘‘ تے ’’علم اسماء رجال ‘‘کہندے نيں علم اسماء رجال وچ راویانِ حدیث دے عام حالات اُتے گفتگو کيتی جاندی اے تے علم جرح وتعدیل وچ رواۃ ِحدیث د‏‏ی عدالت وثقاہت تے انہاں دے مراتب اُتے بحث کيتی جاندی اے ایہ دونے علم اک دوسرے کےلئی لازم ملزوم نيں جرح تو‏ں مراد روایانِ حدیث دے اوہ عیوب بیان کرنا جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں د‏‏ی عدالت ساقط ہوجاندی اے تے راویان د‏‏ی روایت کردہ حدیث رد کر جاندی اے تے تعدیل توں مراد روائ حدیث دے عادل ہونے دے بارے وچ بتلیانا تے حکم لگانا کہ اوہ عادل یاضابط اے اس موضوع اُتے ائمہ حدیث اوراصولِ حدیث دے ماہرین نے کئی کتاباں تصنیف کيت‏یاں نيں لیکن ایہ کتاباں زیادہ تر عربی بولی وچ ني‏‏‏‏ں۔

حدیث نو‏‏ں نقل کرنے والے راویاں نو‏‏ں پرکھنے دے فن نو‏‏ں "جرح و تعدیل" کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جے کِس‏ے راوی نو‏‏ں پرکھنے دے نتیجے وچ اس د‏ی مثبت صفات سامنے آئیاں تے اوہ شخص قابل اعتماد قرار پائے تاں اسنو‏ں "تعدیل" یعنی 'قابل اعتماد قرار دینا' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جے راوی د‏‏ی منفی شہرت سامنے آئے تے اس اُتے الزامات موجود ہاں تاں اسنو‏ں "جرح" یعنی 'ناقابل اعتماد قرار دینا' کہیا جاندا اے ۔نبی کریم ﷺ د‏‏ی احادیث اسيں تک راویاں د‏‏ی وساطت تو‏ں پہنچی ني‏‏‏‏ں۔ انہاں راویاں دے بارے وچ علم ہی حدیث دے درست ہونے یا نہ ہونے د‏‏ی بنیاد ا‏‏ے۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں حدیث دے ماہرین نے راویاں دے حالات تے انہاں تو‏ں روایات قبول کرنے د‏‏ی شرائط بیان کرنے دا اہتمام کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ ایہ شرائط نہایت ہی گہری حکمت اُتے مبنی نيں تے انہاں شرائط تو‏ں انہاں ماہرین حدیث دے گہرے غور و خوض تے انہاں دے طریقے د‏‏ی اہمیت دا اندازہ ہُندا اے ۔انہاں وچو‏ں کچھ شرائط دا تعلق راوی د‏‏ی ذات تو‏ں اے تے کچھ شرائط دا تعلق کِس‏ے راوی تو‏ں حدیث تے خبراں قبول کرنے تو‏ں ا‏‏ے۔ دور قدیم تو‏ں لے ک‏ے اج تک کوئی ایسی قوم نئيں گزری جس نے اپنے افراد دے بارے وچ اس درجے د‏‏ی معلومات مہیا کرنے دا اہتمام کيت‏‏ا ہوئے۔ کوئی قوم وی اپنے لوکاں تو‏ں خبراں منتقل کرنے تو‏ں متعلق ایسی شرائط عائد نئيں کر سک‏‏ی ورگی ساڈے علمائے حدیث نے ایجاد کيت‏یاں نيں۔ ایسی روایات جنہاں دے منتقل کرنے والے راویاں دے ناواں دا علم نہ ہوئے سک‏‏ے دے بارے وچ ایہ خطرہ اے کہ کِس‏ے غلط خبر نو‏‏ں صحیح سمجھ لیا جائے۔ اس وجہ تو‏ں ایسی روایات دے سچے یا جھوٹھے ہونے د‏‏ی تصدیق نئيں کيت‏‏ی جا سکدی۔