پنجابی لئی لپیاں دی تریخ

براہمی لپی دی اصل بارے سوجھواناں دے خیالات مختلف نیں، کجھ لوک ایہنوں خالصتاً ہندوستانی سمجھدے نیں پر علماء دی اکثریت ایہنوں کسے پچھمی ایشیائی حروف ابجد دا گواچا ہویا اجیہا انگ سمجھدے نیں جیہڑا تجارتی قافلیاں تے فوجی حملہ آوراں دیاں یلغاراں وچ رڑھدا کھڑدا ایتھے آ پہنچیا۔ ایہہ کجھ ہورناں دی جاچے براہمی، شمالی، سامی یاں ارامی تے نیم فونیقی حروف ابجد دا مقابلہ کریئے تاں ایہہ گل سامنے آؤندی اے کہ براہمی نے شمالی سامی حروف ابجد توں جنم لیا، صرف مقامی ودواناں نے اینا کُو کم ضرور کیتا کہ ایس نویں لپی دے لکھن دا رخ موڑ کے سجیوں کھبے کر دِتا ایس توں اڈ ایہدی پیدائش دا سہرا سارے دا سارا مقامی پنڈتاں نوں جاندا اے جیہناں نویں لپی نوں مقامی تلفظ گرامر تے زبان دے مطابق ڈھالیا سی اصل وچ براہمی ارامی حروف ابجد وچوں نہیں نکلی صرف ارامی دے حروف ابجد اُتے اوہدی نیہہ رکھی گئی اے۔

ارامی تے دوجے خط

ارامی تحریر بارے اسیں اُتے دس دِتا اے کہ ایہہ زبان تے تحریر اٹھویں صدی توں تیجی صدی ق م تک پنجاب تے گندھارا وچ ورتی گئی اے۔ تیجی صدی ق م وچ پنجاب وچ ایہدے وچوں اک نویں لپی نے جنم لیا تے اوہدا ناں اسیں خروشتی لیندے ہاں براہمی لپی دا کوئی کتبہ یاں تحریر سانوں تیجی صدی ق م توں پہلوں دی نہیں ملدی اتے کجھ عالماں دا ایہہ نظریہ من لیا جاوے تے دو دلچسپ حقیقتاں دا پتا لگدا اے، اک تاں ایہہ کہ خروشتی تے براہمی لپیاں دے سبھ توں قدیم کتبے مہاراجہ اشوک دے عہد دے ملدے نیں جیہڑے ظاہر کردے نیں کہ اشوک نے اپنے پنجاب دے قیام دے دوران ارامی رسم الخط توں اڈو اڈ اجیہیاں لپیاں کڈھن دا کم کیتا جیہڑیاں پراکرت تے پالی زباناں دے اظہار لئی مناسب سن، دوجا ایہہ کہ چونکہ ارامی تحریر پنجاب توں باہر یورپ ول کدے وی نہیں ورتی گئی ایس واسطے ایہہ کہنا غیر مناسب نہیں کہ خروشتی تے براہمی رسم الخط وی پنجاب وچ ای جمے۔ سانوں ایتھے ایہہ گل ذہن وچ رکھن دی لوڑ اے کہ موریہ حکمراناں دا اصل گھر پنجاب ای سی۔ ارتھ شاستر دا مصنف کوٹلیہ چانکیہ پنجاب واسی سی اتے مشہور گرائمر بن پانینی پنجاب تے صوبہ سرحد دی ونڈ اُتے جھوٹے لاہور یاں قدیم سلاتورا دا بادشاہ سی، ایہہ وی گل دلچسپی توں خالی نہیں کہ سکھاں دی اپنی لپی گورمکھی نے وی دیو ناگری توں پنجاب وچ ای جنم لیا۔ گورمکھی حروف سکھاں دے پنجویں گرو ارجن دیو جی 1585ء دے دور وچ آئے۔ کاہن سنگھ نابھا نے گورمکھی شروع کیتی۔ اوہدی وجہ ایہہ سی کہ ہندوواں نے گورمکھی رسم الخط نوں ہندی وچ لکھنا شروع کر دِتا۔

دیوناگری لپی جاں خط

متھرا دے آلے دوالے دی لپی جدوں گنگا دے پار ہوئی تاں دسویں صدی وچ اوہدے وچوں دیو ناگری رسم الخط نکلیا تے کشمیر ول ودھن والی لپی وچوں ساردا رسم الخط وجود وچ آیا۔

سارے جنوبی ایشیا تے جنوب مشرقی ایشیا وچ جنے کُو رسم الخط پنجاب وچ ورتے گئے نیں اونے ہور کدھرے نہیں ورتے گئے نالے ایہہ گل وی زور دین دے قابل اے کہ سارے جنوبی ایشیاء نوں ویداں دا علمی خزانہ وی پنجاب دی دین اے۔ ایہدے توں وکھ دیو ناگری رسم الخط تے ایہدے وچوں نکلیاں ہویاں ہور لپیاں وی براہمی رسم الخط وچوں نکلیاں نیں جیہڑی خود پنجاب وچ پیدا ہوئی تے ایتھے ای ودھی پھلی۔

پنجابی رسم الخط(شاہمکھی)

اسلامی دور وچ ایسے ای خطے وچ پنجابی رسم الخط، زبان دی بنیاد رکھی گئی جدوں بابا فرید تے اوہناں توں پہلاں جیہڑی زبان ایس خطے وچ بولی گئی اوہ پنجابی سی جیہڑی عام لوکائی دی زبان سی۔ محمود غزنوی دے زمانے وچ اوہدے اک جرنیل ساروغ نے حسن ابدال دے کول اک مدرسہ قائم کیتا جتھے قلم دوات اتے کاغذ وی ملیا سی ایہو اوہ زمانہ اے جدوں عربی توں فارسی ول رجحان ہویا۔ شاید ایہو ای وجہ جاپدی اے کہ پنجابی دا رسم الخط نسخی کیوں سی، سندھ وچ 712ء وچ جدوں محمد بن قاسم فاتح بن کے داخل ہویا تے ایتھے کیہڑا رسم الخط سی، پر فتح سندھ مگروں ایتھے سندھی زبان لئی نسخی خط اختیار کیتا گیا۔ جدوں عربی ولوں فارسی ول رجحان ہویااتے پنجابی زبان نستعلیق وچ وی لکھی گئی لہٰذا پچھلے دو سو سال وچ سانوں کدھرے نسخ اتے کدھرے نستعلیق دا رواج ملدا اے۔

جیہڑیاں لوک داستاناں نیں اوہناں دا خط وی ایہو پنجابی ای اے سوہنی مہینوال، ہیر رانجھا، مرزا صاحباں اجیہیاں لوک داستاناں دے خالق ایسے خطے دے لوک سن جیہناں راہیں اک خاص کلچر پروان چڑھیا، مشرقی پنجاب وچ سانوں اک وی اجیہی مثال نہیں ملدی کہ پنجابی لٹریچر وچ اودھرلے پاسے کوئی بنیادی کم ہویا ہووے۔ بابا فرید دے پنجابی کلام نوں گرو نانک ہوراں اپنی گرنتھ وچ شامل کیتا اتے اوس پنجاب والے اج وی ایس پاسے دے کلچر تے لٹریچر اُتے گھمن گھیریاں کھاندے پے نیں۔ ایتھے پنجابی اُتے اینا کم ہو چکیا اے کہ دوجے پاسے والے ساڈا ای کلچر ایتھوں چُک چُک کے اپنے متھیاں تے بِندیاں لاندے پے نیں، سانوں ذرا Systemically بھرپور توجہ نال کم کردیاں ہویاں تحقیقی انداز وچ اَگے ودھنا پے گا۔

پنجابی لئی وکھ وکھ کوششاں

پنجابی لئی رومن سکرپٹ

سبط الحسن ضیغم لکھدے نیں:

’’رنگ برنگے پنجاب تے مکمل قبضہ کرن مگروں برطانوی راج ایتھے رومن سکرپٹ جاری کر کے پنجابی زبان لکھن لئی اک نواں رسم الخط وضع کیتا پہلی عالمی جنگ وچ فوجی خانداناں اتے فوجیاں لئی اک اخبار حق دے ناں توں جاری کیتا گیا جیہڑا رومن پنجابی وچ سی پر ایہہ زیادہ چل نہ سکیا۔

قیام پاکستان مگروں

قیام پاکستان مگروں ڈاکٹر فقیر محمد، عبد المجید سالک، حمید نظامی، پروفیسر عابد علی عابد، ڈاکٹر محمد دین تاثیر، میاں فیروز الدین پرنسپل میو سکول آف آرٹس سر شہاب الدین سپیکر پنجاب اسمبلی دیاں کوششاں نال پنجابی زبان دے لئی کوششاں شروع کیتیاں گئیاں پر سکرپٹ دے متعلق کوئی گل نہ ہوئی۔ سوائے ایہہ کہ اردو تے پنجابی لئی مشترکہ ٹائپ رائٹر ایجاد کیتا جائے۔‘‘

ایوب تے ضیا دور وچ

ایوب خان نے رسم الخط دے حوالے نال نسخ نوں رائج کرن دی کوشش کیتی پر اوہدی پذیرائی نہ ہوئی۔ فیر ایہہ فیصلہ واپس لینا پیا۔ کیوں جے بچیاں دے خط پہلاں توں وی خراب ہو گئے سن۔ ضیاء الحق دے زمانے وچ نوری نستعلیق دے ناں توں اک سافٹ ویئر متعارف کرایا گیا۔ ایہدے وچ ایس قدر ترمیم تے اضافے ہوئے کہ ہن تیکر سارے اعراب دی کمی وی پوری کیتی گئی۔ جیہدی وجہ نال پاکستان ای نہیں ہندوستان وچ وی اردو تے پنجابی لئی ایہنوں اپنا لیا گیا۔

سعید کریم دا نواں خط

ضیاء الحق دے دور وچ سعید کریم نے ایس وقت دے مشیر تعلیم ڈاکٹر محمد افضل مرحوم نوں کہیا کہ اوہناں نے آسان اردو لکھن بارے اک سکرپٹ ایجاد کیتا اے جے ایہنوں اپنا لیا جائے تے اردو تے اردو وچ طبع ہون والے لٹریچر اتے اخبار نوں پڑھن لئی آسانی ہو جائے گی ایہہ ایس وجہ نال رد کر دِتا گیا کہ ایہہ سکرپٹ سانوں مروج رسم الخطاں توں دور لے جاوے گا۔ ایتھے وی ایہہ نواں خط اپنی جگہ نہ بنا سکیا۔ وزیر اعلیٰ پنجاب نے جدوں پنجابی زبان دے فروغ لئی پنجاب انسٹی ٹیوٹ آف لینگوئج، آرٹ اینڈ کلچر دی بنیاد رکھی تے سعید کریم صاحب نے فیر رابطہ کیتا اتے اپنا رسم الخط پیش کیتا۔ وزیر اعلیٰ نے ایس مدعے دی چرچا لئی اک وڈا اکٹھ کر کے اوہدے وچ ایہہ مسئلہ پیش کیتا، ایتھے وی ایہہ سکرپٹ کوئی پذیرائی حاصل نہ کر سکیا۔

پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ دا سافٹ ویئر

پنجابی یونیورسٹی پٹیالہ نے اک اجیہا سافٹ ویئر جیہدے کولوں کم لے کے گورمکھی تے شاہ مکھی دوواں لپیاں وچ لکھیا جا رہیا اے۔

ڈاکٹر شہباز ملک دی رائے

ڈاکٹر شہباز ملک دے حوالے نال سعید اپنے کالم وچ لکھدے نیں:

پہلی گل تاں انڈیا دی نہیں سگوں چڑھدے پنجاب دی اے اوتھے ہن وی کوئی طالب علم ایم۔اے۔ پنجابی دی ڈگری اوس وقت تک نہیں لے سکدا جد تک اوہ شاہ مکھی لپی دا پرچہ پاس نہ کر لوے۔ پاکستان نوں مشورہ دِتا گیا اے کہ گورمکھی رسم الخط پنجابی زبان دی ترقی لئی ناگزیر اے۔ جدوں ایسے حصے دے ارباب اختیار نوں ایہدا پتہ چلیا کہ گورمکھی وچ ث۔ ح۔ خ۔ د۔ ذ۔ ژ۔ ص۔ ض۔ ط۔ ظ۔ ع۔ غ۔ ف۔ ق۔ گویا پنجابی دے پندرہ حروف توں محروم اے فیر پاکستان وچ کوئی وی ایس رسم الخط دی تائید نہیں کر سکیا تے فیر حکومت نوں ایہہ سوچ چھڈنی پئی۔

ملتان وچ فاطمی تبلیغ

متحدہ ہندوستان وچ نویں صدی وچ جدوں ملتان وچ فاطمی حکومت قائم ہوئی اتے ایہناں دے تبلیغی کم نوں اَگے ٹورن واسطے اک رسم الخط وضع کیتا گیا جیہدے وچ دراوڑی، عربی، فارسی، آوازاں دی بنیاد تے حروف ابجد تشکیل دتے گئے۔ تے ایہہ کوشش کیتی گئی کہ سارے مقامی دراوڑی، عربی تے فارسی الفاظ دا ایہناں پاروں تلفظ صحیح ہو سکے تے ایہناں دی ادائیگی وی مخارج دے ذریعے صحیح طور تے ہو سکے۔ سوچ بچار توں بعد جیہڑے حروف وضع کیتے گئے اوہ کجھ اِنج نیں۔

ا۔ ب۔ بھ۔ پ۔ پھ۔ ت۔ تھ۔ ٹ۔ ٹھ۔ ث۔ ج۔ جھ۔ چ۔ چھ۔ ج۔ خ۔ د۔ دھ۔ ڈ۔ ڈھ۔ ذ۔ ر۔ ڑ۔ ڑھ۔ ز۔ ژ۔ س۔ ش۔ ص۔ ض۔ ط۔ ظ۔ ع۔ غ۔ ف۔ ق۔ ک۔ کھ۔ گ۔ گھ۔ ل۔ لھ۔ مھ۔ ن۔ نھ۔ وہ۔ ہ۔ ع۔ ی۔ ے۔ دراوڑی۔ عربی۔ فارسی دی آوازاں نال حروف تشکیل دتے گئے اتے اوہناں دے صحیح تلفظ لئی اعراب زیر، زبر، پیش، جزم دے اصول عربی توں لے گئے۔ ایس طرح ایہہ رسم الخط ایس قدر مکمل ہو گیا کہ دنیا دی کوئی وی زبان ایس حوالے نال ایہدا مقابلہ نہیں کر سکدی۔ ایہدے وچ ت۔ ٹ۔ ط۔ دے معمولی جیہے فرق نوں وی سامنے رکھیا گیا تاں جے ایہناں آوازاں توں بنن والے لفظاں نوں وی صحیح مخارج نال ادا کیتا جاوے۔ نویں صدی وچ حروف وضع ہوئے ایہہ وقت دیاں اہم ضرورتاں تے ایہناں علاقیاں وچ موجود ذخیرہ الفاظ نوں صحیح انداز وچ لکھن دی اہلیت تے صلاحیت توں وی واقف سن صدیاں وچ آن والیاں مشکلاں تے وی تحریری اسلوب نال قابو پا لیا گیا۔ ایہناں حرفاں دی بابت جیہڑا رسم الخط پروان چڑھیا ایہدے وچ اک خوبی ایہہ وی سی کہ آغاز کار وچ ایہنوں نسخ وچ لکھیا گیا۔ اکبری دور دے وچ وی کجھ عرصے تیک ایہہ نسخ ای رہیا اتے فیر نستعلیق ول ودھیا۔

سقوط خلافت ترکیہ دے بعد سب توں پہلاں ترکی وچ مصطفی کمال نے ایس رشتے نوں ختم کرن لئی ترکی زبان نوں لکھن لئی اک نواں سکرپٹ متعارف کرایا۔ جیہڑا نسخ تے نستعلیق توں بالکل مختلف سی۔

قیام پاکستان توں پہلاں ڈاکٹر اختر حسین رائے پوری نے ایس سلسلے وچ کاوش کیتی جیہڑی اک ادھے تحریری نمونے توں اگانہہ نہ ودھ سکی۔ پاکستان بنن توں پہلاں پنجاب وچ پنجابی دے علاوہ دو ہور وی رسم الخط سن اک دیو ناگری اتے دوجا گورمکھی۔ برہمن نے چالاکی نال گورو نانک (1469-1539ء) دے عہد دے بابا نانک دی گل دیوناگری وچ لکھنا شروع کر کے ایہہ تاثر پیدا کرن دی کوشش کیتی کہ گورو گھر دی سوچ ہندو مت دی حفاظت دا دوجا ناں اے۔ ایس نوں دوجے گرو وانگ 1504-1552ء نے سجھان کے ہندو پچھان نوں وکھرا کرن لئی گورو بانی لئی اک وکھرا رسم الخط وضع کیتا جیہدی بنیاد لنڈے، ٹاکری اتے خروشتی حروف سن، جیہڑے کہ ہندی سکرپٹ توں وکھرا رسم الخط سی۔ ایس طرح پنجابی تے گورمکھی دو اڈو اڈ رسم الخط سن، پر سکھاں دی اکثریت پنجابی رسم الخط نوں پڑھدی رہی اتے ایہدے وچ ای لکھدی رہی۔ ماسٹر تارا سنگھ نے کانگریس دی سکھاں دے نال بدعہدی بارے 1948ء وچ لکھیا اوہ اردو وچ سی نہ کہ گورمکھی وچ۔ ایس بارے ہن تیک ہوئے سیمیناراں اتے وڈیاں دیاں گلاں باتاں توں اسیں اندازہ کر سکنے آں اگر اساں تختی ای بدل دتی تے سانوں اگلے پنجاہ ورھے اوہنوں سمجھاون وچ لگ جاون گے۔ 4 اکتوبر 2005ء نوں ڈان وچ The script is not the issue وچ لکھیا گیا۔

"Some 90 per cent of the people concerned had rejected the proposed script concluding that would damage the cause."

سعید کریمی لپی دا رد ہونا

پروفیسر ارشد اقبال ارشد، روزانہ خبراں پنجابی 3 اکتوبر 2005ء دے شمارے وچ سعید کریمی لپی دے رد ہون دا سفر 1986ء توں 2005ء تیک لکھدے نیں۔

پنجابی موجودہ رسم الخط وچ صدیاں توں لکھی جا رہی اے دنیا دیاں دوجیاں زباناں وانگ ایہدے لکھن وچ وی کجھ کمیاں موجود نیں، ایہہ خامیاں ہر زبان وچ موجود نیں۔

سعید کریم جیہڑے کمپیوٹر انجینئر نیں جیہناں نے اصلاح دے ناں تے بہت سارے مسائل کھڑے کرن والی اِک نویں تے انوکھی لپی بنائی اے جیہدے وچ ’’و‘‘ چار طریقیاں نال ’’ی‘‘ وی چار سٹائل وچ تے ’’ن‘‘ تن طریقیاں دا لکھیا جاوے گا۔ عبد الحق دی تھاں عبدل حق بشریٰ دی تھاں بشرا لکھیا جائے گا۔

ایہہ لپی پہلی واری پنجابی کانفرنس دے اکٹھ وچ پیش کیتی گئی سی فیر ایہہ پنجابی کانفرنس دے اکٹھ وچ پیش کیتی گئی سی فیر ایس نوں ماہنامہ لہراں دے ستمبر اکتوبر 1987ء دے شمارے وچ اک مقالے دی صورت چھاپیا گیا، ایس نوں چھاپن مگروں جدوں اختر حسین اختر ہوراں تجویزاں منگیاں تاں 90% دانشوراں نے ایس لپی نوں مکمل طور تے رد کر دتا تاں باقی 10% لوکائی نے وی ایہدے کجھ حصے من لے۔ ڈاکٹر محمد باقر نے ایس لپی بارے آکھیا سی۔

اوہناں کم بڑی محنت نال کیتا اے پر علمی طور تے بعض تھاواں تے کھچپ پے گیا اے تجویز کیتیاں ہوئیاں ’و‘ تے ’ی‘ دیاں شکلاں نہ آسانی نال لکھیاں جا سکدیاں نیں تے نہ اوہناں دا فرق بڑا ظاہر اے۔ پھ۔ تھ۔ ٹھ۔ وغیرہ ہن ہندی لپی وانگ اک مکمل حرف دے طور تے پڑھان نال مسئلہ حل ہو جاندا اے، نویں شکلاں بنان نال نہیں۔

ڈاکٹر بحمد حسین دی کریمی لپی بارے رائے

پروفیسر ڈاکٹر احمد حسین قلعداری نے ایس لپی تے تبصرہ کردیاں لکھیا:

’’میری رائے ایہو اے جے سوکھی لپی دی بجائے پرانی لپی ای رہنی چاہیدی اے جیہدے نال لوک صدیاں دے مانوس ہو چکے نیں، زباناں دے لکھن پڑھن دا ڈھنگ اصولاں تے گھٹ تے روایت اتے زیادہ مبنی ہوندا اے فیر لفظاں دی شکل بدلن نال عربی فارسی دے جیہڑے لفظ پنجابی وچ آ گئے نیں اوہناں دا مہاندرا بدل جائے گا، مزاج بدل جائے گا۔ معنیاں وچ فرق پوے گا اتے سوکھی لپی اک ہور اوکھ دا موجب بنے گی تے ایہہ زبان اک نواں چوں چوں دا مربہ بن جاوے گا۔‘‘

اے شاد دی رائے

اے شاد ہوراں اپنی رائے وچ لکھیا:

’’مجموعی طور تے سعید کریم ہوراں دا پنجابی زبان نوں سدھارن بارے ایہہ مقالہ تے پنجابی بولی نوں عام کرن لئی آسان پنجابی قاعدہ کسے کم دا نہیں، ایہدے تے نرا میرا وقت برباد کیتا گیا اے۔‘‘

=قدر افاقی دی رائے

قدر آفاقی ہوراں وی ایہدے تے اٹھ دس صفحیاں دا مقالہ لکھیا سی۔ اوہ آخر تے لکھدے نیں:

’’تہاڈے ساڈے قاعدہ کلیے تے تجویزاں مقالے دی حد تائیں نیں، پر پنجابی زبان دی ترقی تے ان پڑھتا مکان دے سلسلے وچ نقصان دہ تے بیکار نیں بلکہ ایہہ اکھر پٹی وغیرہ ان پڑھتا ودھان دا ذریعہ بنے گی۔‘‘ ایہو مقالہ سعید کریم ہوراں شاہین ملک دی نگرانی وچ ہوون والے اک تربیتی پروگرام وچ پڑھیا۔ اساتذہ نوں پنجابی پڑھان دی تربیت دے حوالے نال ہون والے ایس اکٹھ وچ ارشد اقبال ارشد تے ایس تقریب دے مہمان خصوصی جناب اشفاق احمد نے ایس لپی نوں رد کر دِتا۔

پروفیسر ارشد اقبال ارشد ہوری لکھدے نیں:

’’سعید کریم مسعود کھدر پوش ٹرسٹ دے ٹرسٹی بن گئے تے مسعود کھدر پوش دیاں کتاباں دے ورھے وار انعام مقابلے دے اشتہار وچ اوہناں ایہہ شِق وی شامل کرا لئی سوکھی پنجابی لپی وچ لکھی کتاب مسودے نوں بونس دے طور تے وادھو نمبر 15 دِتے جان گے پر سعید کریم دی ایہہ کوشش وی کامیاب نہ ہوئی تے احسان باجوہ دی کتاب ’’پیلوں پکیاں نی‘‘ توں سوا کوئی ہور کتاب ایس لپی وچ نہ چھپی۔‘‘ ایہدے بعد سعید کریم ہوراں حکومت پاکستان نال رابطہ کیتا تے سیکرٹری تعلیم دی مدد نال کوشش کیتی کہ نصابی کتاباں ایسے لپی وچ چھاپیاں جان جدوں ایہہ خبر باہر نکلی تاں شعبہ پنجابی پنجاب یونیورسٹی دے اک پروفیسر نے سیکرٹری تعلیم نوں چٹھی لکھی ایس چٹھی دا اوہناں اپنے علاوہ ارشاد پنجابی، آصف خان، محمد اقبال زخمی، ڈاکٹر یونس احقر تے کئی ہور لوکاں دے سائن کر کے سیکرٹری نوں چٹھی ٹور دِتی کہ سانوں ایہہ لپی منظور نہیں۔

سیکرٹری تعلیم نے ساریاں نوں سد لیا۔ موصوف آپ تاں سیکرٹری کول نہ اپڑے پر محمد آصف خان، ارشاد پنجابی تے محمد اقبال زخمی تے ہور لوکی ایس میٹنگ تیکر اپڑے جتھے اوہناں ایس لپی دی ڈٹ کے مخالفت کیتی۔

سعید کریم دی عوامی رائے دی کوشش

ایہدے بعد سعید کریم ہوراں دی ایس کوشش نوں پنجاب انسٹیٹیوٹ آٹ لینگوئج، آرٹ اینڈ کلچر دے پلیٹ فارم توں وی عوامی رائے عامہ واسطے چارہ کیتا ایس پروگرام وچ صوبائی وزیر قدسیہ لودھی، منیر نیازی، سبط الحسن ضیغم، افضل توصیف اُچیچے پروہنے سن، سعید کریم دے لیکچر توں بعد وچار وٹاندرا شروع ہویا۔ ایتھے کجھ لوکاں نے ایہہ اعتراض کیتا کہ سعید کریم ہوریں 52 اکھراں والی لپی نوں تاں مشکل قرار دیندے نیں تے آپو اوہ 66 اکھری لپی پیش کر رہے نیں، ایہدا اوہناں کوئی جواب نہ دِتا پر بحیثیت مجموعی ایہہ لپی متنازعہ مسئلہ ای رہیا، ڈاکٹر شہباز ملک لکھدے نیں: پنجابی دا رسم الخط تے اج توں اٹھ سو سال پہلے ای وجود وچ آ گیا سی جیہدی شہادت بابا فرید شکر گنج دے بول نیں۔ گورمکھی لپی دور بابا فرید دے دور توں تن سو ورھے بعد دا اے۔ اَتے اج جس رسم الخط وچ ساڈی پنجابی لکھی جا رہی اے، پنجاب دا اصل تے مڈھلا رسم الخط ایہو ای اے۔ پنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگوئج، آرٹ اینڈ کلچر دی انتظامیہ نوں بہرحال ایہہ کریڈٹ تے جاندا اے کہ اوہناں سعید کریمی مجوزہ سکرپٹ دانشوراں دے سامنے رکھیا۔ ایہنوں قبولنا نہ قبولنا ایہناں اتے چھڈ دِتا۔ ایہناں دی ایس کوشش نوں صوبائی وزیر قدسیہ لودھی نے سراہیا تے اپنی رائے دِتی کہ ایس پنجابی سکرپٹ دی تیاری لئی وسیع بحث دی لوڑ اے۔ ایسے طرح ڈاکٹر نبیلہ عمر نے اپنی رائے دا اظہار ایس طرح کیتا کہ کریمی لپی کولوں لوکاں نوں دور رکھیا جائے، ایسے طرح عام لوکاں نے ایس اتے اپنی رائے وی ظاہر کیتی۔

سندھ دے اِک ماہنو چودھری محمد خالد میرپور خاص سندھ توں اپنی رائے دا اظہار اِنج کردے نیں:

”

آ ب بھ پ پُ پھ ت تُ تھ ٹ ٹُ ٹھ ث ج چ چُ چھ ح خ د د ھ ذ ڈ ڈ ھ ر ڑ ز س ش ص ض ط ظ ع غ ف ق ک ک کھ گ گھ ل لُ م ن ن و ھ ء یٖ ے۔

“

نوٹ: 7 ست نویاں آوازاں والے نویں حرف بنائے نیں، ایس طرح پنجابی دے معیاری لہجے چہ ہر لفظ لکھیا جا سکدا اے تے اکھر پٹی دے کل 52 حرف بندے نیں۔

ست نویں حرف تے اوہناں نال شروع ہون والے لفظ تھلے درج نیں جیہناں نوں پڑھ کے نویں حرفاں دیاں آوازاں دا پتہ لگ سکدا اے۔ حرف ’’ژ‘‘ نواں اکھر پٹی وچوں کڈھ دِتا گیا اے۔

• پ پونڈ۔ پلوان۔ پار (بھڑ۔ پہلوان۔ وزن)
• ت تی۔ تُمکڑ۔ تُیان (بیٹی، پتنگا)
• ٹ۔ ٹول۔ ٹُگا۔ ٹُارا (ڈھول۔ بیل۔ چھپرا)
• چ۔ چُنڈا۔ چُنڈ۔ جگ (جھنڈ۔ سات دن کے بچے کی مجامت۔ جھاگ)
• ک۔ کواڑ۔ کوڑ۔ کمیار (کلہاڑا۔ گھوڑا۔ کمہار)
• ل۔ جالا۔ پالا۔ ہل۔ (جالا۔ سردی۔ ہل)
• ن۔ پانی۔ ہانی۔ رانی (پانی۔ ہم عمر۔ رانی)

سعید کریم ہوراں دے سکرپٹ دے وچ 66 حرف نیں، جیہڑے پنجابی نوں ہور اوکھا کرن گے۔

چودھری محمد خالد میرپور خاص نے کہیا۔ ہن جے اسیں ایس بحث دا ویروا کریئے تے اک گل تے بالکل واضح ہو جاندی اے کہ سکرپٹ ایہو ای رہنا چاہی دا اے جیہڑا ایس ویلے چل رہیا اے۔ ایتھے ہر ویہہ میل تے لہجہ فرقو فرقی اے اَتے ہر کوئی اپنے لہجے وچ رہ کے ای کم کر رہیا اے۔ ایہو ایہدی خوبی اے۔ سانوں کرنا ایہہ چاہی دا اے کہ پہلے تے پنجابی مواد جتھے جتھے وی اے اوہنوں اک لائبریری دی شکل وچ اکٹھا کریئے اتے اوہناں ساریاں لہجیاں دا تقابل کیتا جائے۔ دوجی گل ایہہ وے کہ محمود غزنوی دے دور وچ ایتھے جیہڑا خط فارسی تے مقامی زباناں نوں لکھن واسطے اپنایا گیا اوہ عربی رسم الخط سی، ہن وی صوبہ سرحد، سندھ اتے بلوچستان وچ جیہڑا لٹریچر مقامی زباناں وچ لکھیا جا رہیا اے اوہدا رسم الخط نسخ اے اتے اَج توں کوئی 100 ورھے پہلاں پنجابی ادب وی زیادہ تر نسخی وچ ای لکھیا گیا ایس لئی سانوں وی تِناں صوبیاں دی طرح رسم الخط نوں نسخی ای رکھنا چاہی دا اے۔

جدوں ایہہ بحث مُک جاندی اے تے سانوں نسخ رسم الخط دی حدود وچ رہندیاں ہویاں تے لہجیاں دی پوری طرح اَگواہی حاصل کر کے اَگے کم ٹورنا چاہی دا اے۔ ایس خطے وچ جیہڑی زبان بولی جا رہی اے اوہدی تاریخ ست ہزار ورہیاں تے محیط اے۔ اتے ایہدی لکھت جیہڑی پوری دنیا وچ اجے تیکر پڑھی نہیں جا سکی ایہدے اتے خیر پور یونیورسٹی وچ خاصا کم ہو رہیا اے۔ میرا ایہہ خیال اے کہ پہلاں اوس کم دی پوری تفصیل پنجاب وچ ہونی چاہی دی اے اتے ایتھے ایس مہان کم نوں اَگے ٹورنا چاہی دا اے تاں جے سانوں پنجاب دی تاریخ ست ہزار ورھے پہلوں کیہ سی؟ ایہدے اتے پوری جانکاری مل سکے۔ اوہدے بعد ای اسیں کجھ رسم الخط بارے گل کر سکاں گے۔ میرا ایہہ خیال اے کہ اَجے کسے نویں رسم الخط دے مسئلے توں بِناں ای ایس گل نوں اَگے ٹوریا جائے۔ پچھلے اک ہزار ورہیاں توں پنجابی لکھن لئی جیہڑا رسم الخط زیادہ ورتیا گیا اے اوہ نسخی اے۔ فی الحال ایہنوں چھیڑ کے اک نویں مصیبت کھڑی کرن دی بجائے سانوں پہلاں تاں سارا پنجابی کم اکٹھا کر کے اوہنوں مربوط لائبریری دی شکل وچ رکھنا چاہی دا اے دوجا کم ایہہ کرنا چاہی دا اے کہ فیر یونیورسٹی سندھ نال رابطہ کر کے ہڑپائی زمانے دے رسم الخط نوں پڑھن بارے ہن تیکر دیاں کوششاں توں پوری آگاہی لئی خیرپور یونیورسٹی توں سارا کم ایتھے منگوانا چاہی دا اے تاں جے کوئی ریسرچ دا شوقین ایس سارے کم توں آگاہی حاصل کر کے رسم الخط بارے کوئی واضح دلائل دے نال کم نوں اَگے ودھا سکے تے فیر مکمل تحقیق توں بعد ای کوئی قدم چُکیا جا سکے گا۔

حوالے

• بشیر الدین ہمدم بابے روزنامہ خبراں 14 نومبر 2005ء ص 4
• ڈاکٹر سیف الرحمن ڈار۔ مسلماناں دے آوان توں پہلوں پنجاب وچ ورتیاں گئیاں لپیاں دا اک جائزہ تے اوہدی تاریخی تے ثقافتی اہمیت پنجابی ادب ششماہی پنجابی ادبی بورڈ لاہور جلد 1 شمارہ 10 جنوری فروری مارچ 1987ء

ص 27 ص 29 ص 30 ص 30 ص 31

• ڈاکٹر محمد اقبال بھٹہ۔ خطاطی کے فروغ میں لاہور کا حصہ، مقالہ پی ایچ ڈی پنجابی یونیورسٹی
• سید سبط الحسن ضیغم۔ پنجابی سکرپٹ کو الجھانے کی کوشش، نوائے وقت 7 اکتوبر 2005ء
• سعید۔ کالم مچ۔ روزنامہ خبراں 7 اکتوبر 2005ء
• سید سبط الحسن ضیغم۔ 6 اکتوبر 2005ء

Daily Dawn the script is not the issue 4 Oct 2005*

• پروفیسر ارشد اقبال ارشد۔ کالم جی آیاں نوں۔ خبراں پنجابی ۔ 3 اکتوبر 2005ء
• ماہنامہ لہراں نومبر 1988ء ص 6
• ماہنامہ لہراں نومبر 1988ء ص 11

اوہی ص 23

• ماہنامہ لہراں مارچ 1989ء ص 21
• پروفیسر ارشد اقبال ارشد۔ جی آیاں نوں۔ محولہ بالا ڈاکٹر شہباز ملک نال اک انٹرویو۔ بیرا جی۔ مظہر جعفری
• روزنامہ خبراں پنجابی 28 ستمبر بدھ 2005ء
• مراسلہ انتظامیہ پنجاب انسٹیٹیوٹ آف لینگوئج، آرٹ اینڈ کلچر چوہدری محمد خالد۔ میرپور خاص سندھ