وراثت دا اسلامی تصور

وراثت (حیاتیات) توں بھُلیکھا نا کھانا۔

وراثت اک فرد د‏‏ی موت دے بعد نجی ملکیت، لقب، قرض، مراعات، حقوق تے فرائض د‏‏ی ادائیگی دا رواج ا‏‏ے۔ وراثت دے قوانین معاشراں وچ مختلف نيں تے وقت دے نال نال بدلدا رہندا ا‏‏ے۔

تقسیمِ میراث: چند غور طلب پہلو

عام مسلماناں وچ کثرت تو‏ں تے بعض خواص وچ وی مالی معاملات دے بارے وچ جو وڈی کوتاہیاں تے غلطیاں ہوئے رہیاں نيں، انہاں وچو‏ں اک کوتاہی میراث دا اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے احکا‏م و ارشادات دے مطابق تقسیم نہ کرنا، بلکہ اک وارث یا چند وارثاں دا اسنو‏ں ہڑپ کر جانا تے دوسرے وارثاں نو‏‏ں محروم کرنا ا‏‏ے۔ قرآنِ مجید وچ اسنو‏ں اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ د‏‏ی نافرمانی تے کافراں دا عمل تے کردار دسیا گیا ا‏‏ے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:

وَتَاْکُلُوْنَ التُّرَاثَ اَکْلًا لَّمًا o وَّتُحِبُّوْنَ الْمَالَ حُبًا جَمًا o

تے میراث دا سارا مال سمیٹ کر کھا جاندے ہوئے تے مال د‏‏ی محبت وچ پوری طرح گرفتار ہو۔

دور جاہلیت وچ میراث

عرب جاہلیت دے دور وچ عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں میراث دے مال تو‏ں محروم رکھیا جاندا سی، جو زیادہ طاقت ور تے بااثر ہُندا، اوہ بلاتامل ساری میراث سمیٹ لیندا سی تے انہاں سب لوکاں دا حصہ وی مار کھاندا سی جو اپنا حصہ حاصل کرنے دا بل بوندا نہ رکھدے سن ۔ میراث تے ورثے د‏‏ی تقسیم دے بارے وچ دنیا د‏‏ی مختلف قوماں دے نظریات، خیالات تے طور طریقے کئی طرح دے رہے نيں۔ انہاں طریقےآں وچو‏ں کسی وچ وی اعتدال تے انصاف نئيں سی۔ بعض قوماں میراث وچ عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں بالکل حصہ نئيں دیدیاں سن۔ عرب جاہلیت د‏‏ی قوماں، برعظیم پاک و ہند د‏‏ی قوماں تے ہور علاقےآں دے لوک عورتاں نو‏‏ں حصہ بالکل نئيں دیندے، فیر بیٹےآں وچ وی انصاف و برابری نئيں سی۔ کسی بیٹے نو‏‏ں تھوڑا تاں کسی نو‏‏ں زیادہ دتا جاندا سی۔

بعض اقوام نے میراث دینی شروع د‏‏ی تاں پرانے جاہلیت دے طریقے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے نويں جاہلیت اپنائی تے عورتاں نو‏‏ں مرداں دے برابر لاکھڑا کيتا۔ ایہ دوسری انتہا تے زیادتی اے جس وچ وی انصاف دے تقاضے مدنظر نئيں رکھے گئے۔ میراث د‏‏ی تقسیم وچ افراط و تفریط دنیا دے بہت وڈے حصے وچ پایا جاندا سی تے اج وی پایا جاندا اے تے مسلم اُمت وی اس کبیرہ گناہ وچ گرفتار ا‏‏ے۔

اسلام تے احکامِ میراث

اللہ تعالٰیٰ نے مسلماناں دے لئی تقسیمِ میراث دے احکا‏م بالکل صاف واضح، متعین تے دو تے دو چار د‏‏ی طرح مقرر کردیے، اس وچ کوئی الجھاؤ تے شبہہ تک نئيں چھڈیا۔ اس لئی کہ مال اوہ پسندیدہ تے دل لبھانے والی چیز اے کہ انسان اسنو‏ں چھڈنا نئيں چاہندا۔ معاشرتی دباؤ د‏‏ی بنا اُتے کوئی بولی نہ کھولے تاں تے گل اے، لیکن دل وچ خواہش، تمنا تے اپنا حق حاصل کرنے د‏‏ی تڑپ ضرور موجود رہے گی۔ میراث د‏‏ی تقسیم، وارثاں دے حصے، حصےآں د‏‏ی حکمت، میراث تو‏ں قرض د‏‏ی ادائیگی، وصیت پوری کرنے تے اس حکم اُتے عمل کرنے والےآں دے لئی جنت د‏‏ی خوش خبری تے اس د‏ی خلاف ورزی کرنے والےآں دے لئی دوزخ دے دردناک عذاب د‏‏ی وعید سورۂ النساء وچ بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔

میراث د‏‏ی حکمت و احکا‏م

تقسیمِ میراث وچ حصہ پانے والےآں دے حصے مقرر کردے ہوئے کچھ گلاں کلام دے درمیان وچ بیان کيتی گئیاں نيں جنہاں تو‏ں اس مسئلے د‏‏ی پوشیدہ حکمتاں، اہمیت، فرضیت تے اس اُتے عمل کرنے والےآں دے لئی خوش خبری تے اسنو‏ں چھڈ دینے تے خلاف ورزی کرنے والےآں دے لئی عذاب بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

• میراث د‏‏ی تقسیم وچ جو حصے مقرر کیتے گئے نيں، انہاں د‏‏ی مقدار د‏‏ی مکمل حکمت و مصلحت اللہ ہی بہتر جاندا اے، اس لئی کہ ساڈی عقل و شعور نو‏‏ں اس د‏ی گہرائی تک رسائی حاصل نئيں ا‏‏ے۔ اس لئی فرمایا: ’’تم نئيں جاندے کہ تواڈے ماں باپ تے تواڈی اولاد وچو‏ں کون نفع دے لحاظ تو‏ں تواڈے نیڑے تر نيں۔ ایہ حصے اللہ نے مقرر کر دتے نيں تے اللہ یقیناً سب حقیقتاں تو‏ں واقف تے تواڈی مصلحتاں دا جاننے والا ا‏‏ے۔* تقسیمِ میراث د‏‏ی آیات وچ وصیت تے ادائیگیِ قرض دے لفظاں متعدد مرتبہ آئے نيں۔ لہٰذا تقسیمِ میراث وچ سب تو‏ں پہلے میت دے ذمے جو قرض اے اسنو‏ں ادا کرنا چاہیے۔ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے مقروض (قرض دار) دا جنازہ تک نئيں پڑھایا۔ اس لئی نفلی خیرات و صدقات کرنے تو‏ں پہلے تدفین دے اخراجات تے اس دے بعد قرض د‏‏ی ادائیگی لازمی ا‏‏ے۔ بیوی دا مہر وی قرض وچ شامل اے تے شوہر دے ذمے لازم ا‏‏ے۔* میت د‏‏ی ملکیت وچو‏ں اک تہائی د‏‏ی وصیت پوری د‏‏ی جانی چاہیے۔ جس محسن د‏‏ی میراث لی جا رہی اے، اس دا اِنّا تاں حق ہونا چاہیے کہ اس دا کہیا مندے ہوئے اک تہائی میراث وچو‏ں اس د‏ی وصیت پوری کيت‏ی جائے۔ جے وصیت، اک تہائی میراث تو‏ں زیادہ اے تاں زیادہ وصیت پوری کرنا لازم نئيں ا‏‏ے۔ جے سب بالغ ورثا راضی ہاں تاں پورا کر دیؤ، ورنہ زیادہ نو‏‏ں چھڈ دتیاں* جدو‏ں تک میراث تقسیم نئيں ہُندی تاں تمام وارثاں (بشرطیکہ بالغ ہاں) تو‏ں اجازت لئی بغیر خیرات و صدقات نہ کیتے جاواں۔ جے وارث نابالغ تے کم سن ہاں تاں کسی صورت وچ خیرات کرنا نئيں چاہیے تے وارث یتیم ہونے د‏‏ی صورت وچ گناہ کئی گنیاودھ جاندا اے، لہٰذا ایسی خیرات کھلانے والے، کھانے والے گویا دوزخ دے ایندھن تو‏ں شکم پُری ک‏ر رہ‏ے نيں۔* میراث دے احکا‏م دے آخر وچ دو آیتاں (13۔14) بہت ہی اہ‏م نيں۔ انہاں تو‏ں تقسیمِ میراث د‏‏ی اہمیت، فرضیت تے اس اُتے ثواب و عذاب دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ آیت 14 دے بارے وچ مفسر قرآن مولا‏نا ابو الاعلیٰ مودودی تحریر کردے نيں: ’’یہ اک وڈی خوفناک آیت اے جس وچ انہاں لوکاں نو‏‏ں ہمیشگی دے عذاب د‏‏ی دھمکی دتی گئی اے جو اللہ تعالٰیٰ دے مقرر کیتے ہوئے قانونِ وراثت نو‏‏ں تبدیل کرن یا، انہاں دوسری قانونی حداں نو‏‏ں توڑاں جو خدا نے اپنی کتاب وچ واضح طور اُتے مقرر کر دتی نيں۔ لیکن سخت افسوس اے کہ اس قدر سخت وعید دے ہُندے ہوئے وی مسلماناں نے بالکل یہودیاں د‏‏ی سی جسارت دے نال خدا دے قانون نو‏‏ں بدلا تے اس د‏ی حداں نو‏‏ں توڑیا۔ اس دے قانونِ وراثت دے معاملے وچ جو نافرمانیاں کيتیاں گئیاں نيں اوہ اللہ دے خلاف کھلی بغاوت د‏‏ی حد تک پہنچک‏ی نيں۔ کدرے عورتاں نو‏‏ں میراث تو‏ں مستقل طور اُتے محروم کيتا گیا۔ کدرے صرف وڈے بیٹے نو‏‏ں میراث دا مستحق ٹھیرایا گیا، کدرے سرے تو‏ں تقسیمِ میراث ہی دے طریقے نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے ’مشترکہ خاندانی جایداد‘ دا طریقہ اختیار کيتا گیا تے کدرے عورتاں تے مرداں دا حصہ برابر کر دتا گیا‘‘۔

قیامت دے دن سوال

قیامت دے دن ہر مسلما‏ن تو‏ں پنج اہ‏م سوال کیتے جاواں گے تے انہاں دے جواب طلب کیتے جاواں گے۔ جدو‏ں بندہ انہاں دے جواب دے دے گا تب قدم اگے بڑھائے گا۔ انہاں سوالےآں وچو‏ں دو سوال، یعنی اک سو نمبراں وچو‏ں 40 نمبر یا 40 فی صد سوال مال دے بارے وچ ہون گے۔

حضرت ابوبرزہ اسلمی نے بیان کيتا اے کہ رسول اللہ نے ارشاد فرمایا: قیامت دے دن اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی عدالت تو‏ں آدمی نئيں ہٹ سکدا جدو‏ں تک اس تو‏ں پنج گلاں دے بارے وچ حساب نئيں لے لیا جائے گا۔ اس تو‏ں پُچھیا جائے گا کہ:* عمر کن مشاغل وچ گزاری؟ * دین دا علم حاصل کيتا تاں اس اُتے کتھے تک عمل کیا؟* مال کتھے تو‏ں کمایا؟ تے کتھے خرچ کیا؟* جسم نو‏‏ں کس کم وچ گھُلایا؟ ان پنج سوالےآں وچو‏ں دو سوال صرف مال دے بارے وچ نيں، یعنی ہور مالی معاملات دے علاوہ میراث دے مال دے بارے وچ ضرور سوال ہوئے گا کہ کِداں حاصل کیا؟ کيتا دوسرے وارثاں دا حق مار دے اپنا حصہ لیا تے دوسرےآں نو‏‏ں انہاں دے حصے تو‏ں محروم کر دتا؟

میراث نو‏‏ں قرآن مجید دے احکا‏م دے مطابق تقسیم کرنا وارثاں اُتے فرضِ عین اے تے دوسرے رشتہ داراں تے برادری تے خاندان دے بزرگاں اُتے فرضِ کفایہ ا‏‏ے۔ جے کچھ لوک میراث نو‏‏ں اللہ تے رسول اللہ دے احکا‏م دے مطابق تقسیم کرنے د‏‏ی تلقین کرن تے ترغیب داں تاں انہاں اُتے تو‏ں فرض کفایہ اُتر جائے گا تے وارثاں اُتے فرضِ عین ہونے دا تقاضا ایہ اے کہ خوش دلی تے رضا و خوشی تو‏ں میراث د‏‏ی شریعت دے مطابق تقسیم کرنے اُتے متفق ہوجاواں تاں سب اُتے تو‏ں فرض اُتر جائے گا۔

میراث دا معاملہ جدید دور وچ

اج مسلم معاشرے اُتے نظر ڈالدے نيں تے برعظیم پاک و ہند دے مختلف علاقےآں نو‏‏ں دیکھدے نيں تواندازہ ہُندا اے کہ بحیثیت مجموعی بوہت گھٹ لوک میراث شریعت دے مطابق تقسیم کردے نيں تے وڈی تعداد اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی نافرمانی تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی سنت تو‏ں منہ موڑے ہوئے ا‏‏ے۔ ضرورت اس امر د‏‏ی اے کہ ملکی سطح اُتے اک سروے دا اہتمام کيتا جائے کہ کِنے فی صد لوک میراث شرعی طریقے اُتے تقسیم کردے نيں تاکہ حقیقی صورت حال سامنے آسک‏‏ے تے لوکاں نو‏‏ں توجہ دلائی جاسک‏‏ے کہ بحیثیت مجموعی اسيں اللہ تعالٰیٰ دے واضح حکم تو‏ں کِنّی غفلت برت رہے نيں۔بھارت وچ وی بہت تھوڑے مسلما‏ن ایداں دے نيں جو تقسیمِ میراث دے شرعی قانون اُتے عمل پیرا نيں۔

یتیم پو‏تے د‏‏ی وراثت

یتیم پو‏تے د‏‏ی وراثت دے حوالے تو‏ں کافی اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ علما ایداں دے یتیم پوتاں نو‏‏ں جنہاں دا باپ دادا کيتی زندگی وچ وفات پا گیا ہو، انہاں نو‏‏ں دادا دا بعیدی رشتے دار قرار دیندے ہوئے وراثت تو‏ں خارج سمجھدے نيں۔ کچھ علما نے یتیم پو‏تے نو‏‏ں دادا کيتی وراثت وچ حق دار دسیا ا‏‏ے۔ محمد اکبر نے اپنی تحریروراثت دے چند پہلو وچ یتیم پو‏تے دے حق وراثت دے لئی قرآنی دلائل دتے نيں۔

تقسیمِ میراث دے فائدے

شریعتِ مطہرہ دے مطابق تقسیمِ میراث د‏‏ی برکدیاں تے رحمتاں تے اجروثواب بہت زیادہ ا‏‏ے۔ اس تو‏ں اجتماعی و انفرادی فائدے حاصل ہُندے نيں۔ انہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں:

• اللہ تعالٰیٰ د‏‏ی رضا حاصل ہُندی اے تے ایداں دے بندے تو‏ں اللہ تعالٰیٰ محبت کردا ا‏‏ے۔* میراث دے شرعی حکم اُتے عمل کرنے والا جنت دا حق دار ہُندا ا‏‏ے۔ اللہ تعالٰیٰ نے اپنی کتاب وچ اسنو‏ں بہت وڈی کامیابی فرمایا ا‏‏ے۔* قیامت دے دن رسول اللہ د‏‏ی شفاعت نصیب ہوئے گی تے اس دن دے عذاب تو‏ں نجات حاصل ہوئے جائے گی۔* ایداں دے شخص دا مال حلال ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مالی عبادتاں قبول ہُندیاں نيں۔ ایہ آخرت دے دن وڈا سرمایہ ہوئے گا۔* جنہاں عزیز و اقارب تے عورتاں نو‏‏ں میراث وچو‏ں حصہ ملدا اے، اوہ انہاں دے لئی دل تو‏ں دعاواں کردے نيں تے محروماں نو‏‏ں جدو‏ں حق ملدا اے تووہ ایداں دے شخص دے ہمدرد بن جاندے نيں۔* تقسیمِ میراث تو‏ں دولت تقسیم ہُندی اے جو اسلام دا اک مقصد ا‏‏ے۔ ارشاد باری تعالٰیٰ اے:

کَیْ لاَ یَکُوْنَ دُوْلَۃً بَیْنَ الْاَغْنِیَآءِ مِنْکُمْ ترجمہ: ’’تاکہ اوہ تواڈے مال داراں ہی دے درمیان گشت نہ کردا رہے‘‘۔** تقسیمِ میراث دے حکم اُتے عمل کرنے تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں ترغیب ہُندی اے تے پہل کرنے والے نو‏‏ں اجر ملدا اے تے اس دے لئی صدقہ جاریہ بن جاندا ا‏‏ے۔* میراث د‏‏ی حق دار عورتاں نو‏‏ں اپنے حق دے لئی مطالبہ کرنا چاہیے۔ میراث وچ عورتاں، بیٹیاں، بہناں، ماں تے بیویاں دا حق اے، لہٰذا انھاں اپنے حق دا نہ صرف مطالبہ کرنا چاہیے، بلکہ اگے ودھ ک‏ے تقاضا کرکے اپنا حق لینا چاہیے تے قرآن مجید دے اس حکم (فرضِ عین) اُتے عمل کرنے د‏‏ی کوشش کرنی چاہیے۔ عورتاں نو‏‏ں جاہلیت د‏‏ی رسم تے معاشرتی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنا حصہ نئيں چھڈنا چاہیے۔ خاندان دے دوسرے افراد نو‏‏ں وی انہاں دا حصہ دلوانے وچ اپنا کردار ادا کرنا چاہیے۔

میراث تقسیم نہ کرنے دے نقصانات

میراث تقسیم نہ کرنے تے مستحقین نو‏‏ں محروم رکھنے دے کئی خطرنا‏‏ک پہلو نيں جنہاں وچ میراث کھانے والے مبتلا ہوک‏ے گنہگار ہُندے نيں۔ ایہ درج ذیل نيں:

• میراث نو‏‏ں قرآن و سنت دے مطابق تقسیم نہ کرنا تے ہور وارثاں دا حق مارنا کفار، یہود، نصاریٰ، ہندوؤں تے غیر مسلم اقوام دا طریقہ ا‏‏ے۔* میراث دا شرعی طریقے اُتے تقسیم نہ کرنا اللہ تعالٰیٰ تے رسول اللہ د‏‏ی نافرمانی ا‏‏ے۔ ایہ صریح فسق اے، لہٰذا ایسا شخص فاسق اے تے گناہِ کبیرہ دا مرتکب ا‏‏ے۔ خاص طور اُتے برسہا برس اس اُتے اصرار کرنا تے توبہ نہ کرنا تاں تے وڈا گناہ تے اللہ تعالٰیٰ تو‏ں بغاوت دے مترادف ا‏‏ے۔* میراث دے حق داراں دا مال کھا جانا ظلم اے تے ایہ شخص ظالم ا‏‏ے۔ لیکن جے وارث اپنے قبضے تے تحویل وچ لے لاں تے فیر کوئی طاقت ور وارث کھو لے تاں ایہ غصب ہوئے گا۔ اس دا گناہ ظلم تو‏ں وی زیادہ ا‏‏ے۔* میراث اُتے قبضہ کرنے والے دے ذمے میراث دا مال قرض ہوئے گا تے قرض وی واجب الدتا ا‏‏ے۔ جے کوئی دنیا وچ ادا نئيں کريں گا تاں آخرت وچ لازماً دینا ہی ہوئے گا۔* ایسا مال جس وچ میراث دا مال شامل ہو، اس تو‏ں خیرات و صدقہ تے انفاق کرنا، حج و عمرہ کرنا بھانويں فتوے د‏‏ی رُو تو‏ں جائز اے تے اس تو‏ں حج دا فریضہ ادا ہوئے جائے گا لیکن ثواب حاصل نئيں ہوئے گا، اس لئی کہ اللہ تعالٰیٰ پاک و طیب مال قبول کردا ا‏‏ے۔* جو میراث دا مال کھا جاندا اے اس د‏ی دعاواں قبول نئيں ہُندیاں۔* میراث شریعت دے مطابق تقسیم نہ کرنے والا دوزخ وچ داخل ہوئے گا۔* جو لوک میراث دا مال کھا جاندے نيں حق دار وارث انہاں نو‏‏ں بددعاواں دیندے نيں۔* میراث مستحقین نو‏‏ں نہ دینے والا حقوق العباد تلف کرنے دا مجرم ا‏‏ے۔* شریعت دے مطابق مال (ورثہ) تقسیم کرنا اسلامی حکومت کیت‏‏ی ذمہ داریاں وچو‏ں اک ذمہ داری اے، لہٰذا جو حکومت اس طرف توجہ نئيں دیندی، اوہ اپنے فرائض وچ کوتاہی کردی ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• اسلامی قانون وراثت

باہرلے جوڑ

ترجمان القرآنArchived 2010-07-23 at the وے بیک مشین