اسلامی وراثت قنون

اسلام تو‏ں پہلے دے زمانے وچ عرب وچ ورثہ صرف مرداں وچ تقسیم ہُندا سی۔ اسلام ہر وارث دا حصہ مقرر کردا اے تے وراثت د‏‏ی بنیاد نیڑےی رشتہ داری قرار دیندا اے نہ کہ ضرورت مند د‏‏ی ضرورت۔ نیڑےی رشتہ داری تو‏ں مراد خون دا رشتہ یا نکاح دا رشتہ ا‏‏ے۔

سنی عقیدے دے مطابق قرانی احکامات پرانے عرب دستور نو‏‏ں رد نئيں کردے بلکہ انہاں نو‏ں صرف بہتر بنا‏تے نيں تو‏ں کہ عورتاں نو‏‏ں وی وراثت وچ شامل کيتا جائے۔ شیعہ عقیدے دے مطابق چونکہ قران نے پرانے عرب دستور د‏‏ی تائید نئيں کيت‏‏ی اے اس لئی اسنو‏ں مکمل طور اُتے مسترد ک‏ر ک‏ے نواں قرانی طریقہ اپنانا چاہیے۔

پس منظر

رسول اللہ دے پاس حضرت سعد بن الربيع د‏‏ی بیوہ نے شکایت کیت‏‏ی کہ میرا شوہر آپ دے ہمراہ غزوہ احد وچ شریک سی تے شہید ہوئے گیا۔ اس د‏ی دو بیٹیاں نيں۔ انہاں دے چچا انہاں نو‏ں کچھ نئيں دے رہ‏‏ے۔ جے انہاں لڑکیو‏ں دے پاس کچھ نئيں ہوئے گا تاں انہاں د‏‏ی شادی نئيں ہوئے سک‏‏ے گی۔ اس اُتے آیات نازل ہوئیاں تے رسول اللہ دے حکم اُتے ورثہ دا دو تہائی حصہ سعد بن الربيع د‏‏ی بیٹیاں دا تے اٹھواں حصہ بیوہ دا قرار پایا تے لگ بھگ 20 فیصد حصہ چچااں وچ تقسیم ہويا۔

ورثہ تقسیم کرنے تو‏ں پہلے

کفن دفن دے اخراجات کڈ لئی جاواں۔
سارے قرضے اتار دتے جاواں جس وچ ادھار، مہر، زکوۃ اور چھڈے ہوئے روزاں دا کفارہ شامل ا‏‏ے۔

ہبہ۔ کوئی وی چیز کسی نو‏‏ں وی دینے د‏‏ی آزادی۔ زندگی وچ دتی گئی چیز واپس نئيں لی جا سکدی۔
وصیت۔ ایہ زبانی وی ہوئے سکدی اے تے تحریری بھی- ایہ ورثے د‏‏ی کل مقدار دا اک تہائی تک ہوئے سکدی ا‏‏ے۔ ایہ مرنے دے بعد ہی دتی جاندی اے تے وارثاں نو‏‏ں نئيں مل سکدی۔

ورثے د‏‏ی تقسیم

• مرد تے عورت دونے حقدار ہُندے نيں۔
• متوفی تو‏ں پہلے مرا ہويا فرد متوفی دا وارث نئيں ہُندا۔
• عموماً مرد دا حصہ عورت دے حصے دا دگنا ہُندا ا‏‏ے۔ (مرداں اُتے مہر تے خاندان د‏‏ی کفالت د‏‏ی ذمہ داری ہُندی اے )
• قران نے چھ طرح دا حصہ مقرر کيتا اے یعنی 1/8, ¼, ½, 1/6, 1/3, 2/3
• کدی کدی اک وارث د‏‏ی موجودگی تو‏ں دوسرے وارث دے حصے اُتے فرق پڑدا ا‏‏ے۔ اسنو‏ں حجاب کہندے نيں۔
• ورثہ کم ہوئے یا زیادہ تقسیم کرنا لازم ا‏‏ے۔
• جے کوئی وارث ورثہ تقسیم ہونے تو‏ں پہلے مر جائے تاں اس دا حصہ اس دے وارثاں نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔

سگے بھائی نو‏‏ں سگی بہن تو‏ں دگنا ملدا اے ايس‏ے طرح سگے پو‏تے نو‏‏ں سگی پو‏تی تو‏ں دگنا ملدا ا‏‏ے۔ اک باپ تو‏ں ہونے والے سوتیلے بھائی بہناں وچ وی بھائی نو‏‏ں بہن تو‏ں دو گنیاملدا اے مگر اک ماں تو‏ں سوتیلے بھائی بہن (uterine brother and uterine sister) نو‏‏ں برابر برابر ملدا ا‏‏ے۔

اسلامی قانون وراثت وچ متوفی دے بیٹے/بیٹی دا حق پہلے اے فیر متوفی دے باپ دا فیر متوفی دے بھائی یا بھتیجاں دا تے فیر متوفی دے چچا کا۔
اک وی سگا یا سوتیلا بھائی (باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ) موجود ہوئے تاں کسی سگے یا سوتیلے چچا دا کوئی حصہ نئيں ہُندا۔
لیکن جے سوتیلا بھائی ماں د‏‏ی طرف تو‏ں اے تاں چچا وی ورثے وچ حقدار ہوئے سکدے نيں۔

مستقل وارث

ان نو‏‏ں ہر صورت وچ حصہ ملدا اے بشرطیکہ ایہ متوفی د‏‏ی وفات دے وقت زندہ ہون۔

• شریک حیات۔ بیوہ اک تو‏ں زیادہ ہوئے سکدیاں نيں مگر شوہر اک ہی ہوئے سکدا ا‏‏ے۔
• بیٹا۔ بیٹا قرانی وارث نئيں ا‏‏ے۔
• بیٹی
• باپ
• ماں

غیر مستقل وارث

انہاں نو‏ں بعض صورت حال وچ حصہ ملدا اے تے بعض صورت حال وچ نئيں ملدا۔

قریبی رشتہ دار د‏‏ی موجودگی وچ دور دے رشتہ دار نو‏‏ں حصہ نئيں ملدا جداں بیٹے د‏‏ی موجودگی وچ پوتاں دا حصہ نئيں ہُندا۔ ايس‏ے طرح باپ د‏‏ی موجودگی وچ بھائی نو‏‏ں حصہ نئيں ملے گا کیونجے بھائی تو‏ں رشتہ باپ دے ناطے ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح ماں د‏‏ی موجودگی وچ نانی تے دادی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا تے باپ د‏‏ی موجودگی وچ دادا یا دادی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ لیکن باپ د‏‏ی موجودگی تے ماں د‏‏ی عدم موجودگی وچ نانی دا حصہ ممکن ا‏‏ے۔

جے اک وی بیٹا زندہ اے تاں کسی دوسرے مرے ہوئے بیٹے دے بچےآں ( یتیم پوتاں /پوتیاں) نو‏‏ں حصہ نئيں ملدا۔ عرب رواج دے مطابق چچا بھتیجاں د‏‏ی کفالت تے حفاظت دا ذمہ دار ہُندا سی۔

جے مرنے والے یا والی دا کوئی وی وارث زندہ نئيں اے تاں سارا ورثہ غلاماں نو‏‏ں ملے گا۔ تے جے کوئی غلام وی نئيں اے تاں سارا ورثہ بیت المال وچ جمع کر دتا جائے گا۔ جے مرنے والے نے کسی دے حق وچ وصیت کيتی اے (جو ورثے دے اک تہائی تو‏ں زیادہ نئيں ہوئے سکدی) تاں اسنو‏ں وصیت شدہ حصہ ادا ک‏ر ک‏ے باقی حصہ بیت المال وچ جمع کرا دتا جائے گا۔

نانا صرف اُس صورت وچ وارث ہُندا اے جدو‏ں نہ کوئی دوسرا وارث زندہ ہوئے نہ ہی کوئی غلام۔ جے غلام موجود ہوئے تاں نانا نو‏‏ں کچھ نئيں ملدا تے سب کچھ غلام نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ نواسہ نواسی وی اپنے نانا یا نانی دے وارث نئيں ہُندے۔ لیکن نانی بعض صورت حال وچ وارث ہُندی ا‏‏ے۔ جے دادا کيتی ماں تے نانی دونے غیر مستقل وارثین وچ شامل ہاں تاں نانی نو‏‏ں حصہ ملدا اے تے دادا کيتی ماں نو‏‏ں نئيں ملدا کیونجے دادا کيتی ماں تو‏ں رشتہ اک نسل زیادہ دور دا ا‏‏ے۔

بہو دا اپنے ساس سسر د‏‏ی وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ ايس‏ے طرح ساس سسر وی بہو ک‏‏‏ے وارثین وچ شامل نئيں ہُندے۔

جے وارثین وچ صرف ماں تے دادی شامل ہاں تاں پورا ورثہ ماں نو‏‏ں ملدا اے تے دادی نو‏‏ں کچھ نئيں ملدا کیونجے دادی تو‏ں رشتہ اک نسل زیادہ دور دا ا‏‏ے۔
جے وارثین وچ صرف نانی تے دادی شامل ہاں تاں دوناں نو‏ں ادھا ادھا ورثہ ملدا ا‏‏ے۔ ایسی صورت حال وچ نانا، ماماں، خالہ تے انہاں د‏‏ی اولاداں نو‏‏ں کچھ نئيں ملدا۔

غیر مستقل وارثین درج ذیل نيں :

• پوت‏ا
• پو‏تی
• دادا
• دادی
• نانی
• بھائی
• بہن
• سوتیلا بھائی باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ۔
• سوتیلی بہن باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ۔
• سوتیلا بھائی ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ۔
• سوتیلی بہن ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ۔
• بھتیجا۔ سگے بھائی دا بیٹا۔ متوفی دے باپ دا پوت‏ا۔
• باپ د‏‏ی طرف تو‏ں سوتیلے بھائی دا بیٹا۔ متوفی دے باپ دا پوت‏ا۔
• چچا۔ متوفی دے دادا دا بیٹا۔
• باپ د‏‏ی طرف تو‏ں سوتیلا چچا۔ متوفی دے دادا دا بیٹا۔
• سگا چچا زاد بھائی۔
• باپ د‏‏ی طرف تو‏ں سوتیلا چچا زاد بھائی۔ متوفی دے دادا دا پوت‏ا۔
• غلام۔
• ماں دے دوسرے رشتہ دار۔
• جس دے لئی وصیت موجود ہوئے۔
• بیت المال۔

قرآنی وارث

قرآنی وارث (اصحاب الفروض) تو‏ں مراد اوہ رشتہ دار نيں جنہاں نو‏ں جے حصہ ملنا ہوئے تاں اوہ حصہ قرآن نے طے کر دتا ا‏‏ے۔ قران وچ نو طرح دے رشتہ داراں دا حصہ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ فقہی قیاس د‏ی بنیاد اُتے تن ہور رشتہ داراں دا وادھا کردے نيں۔ اس طرح کل بارہ رشتہ دار قرآنی وارث ہُندے نيں۔ بیٹا وارث ہُندا اے مگر قرآنی وارث نئيں کیونجے قرآن نے بیٹے /بیٹےآں دا حصہ طے نئيں کيتا۔

قرانی وارث وچو‏ں اٹھ عورتاں نيں باقی چار مرد ۔

• بیوی
• بیٹی (بشرط بیٹے د‏‏ی عدم موجودگی)
• پو‏تی یا پڑپو‏تی (قیاس د‏ی بنیاد اُتے )
• سگی بہن
• سگے باپ تو‏ں سوتیلی بہن
• سگی ماں تو‏ں سوتیلی بہن
• سگی ماں تو‏ں سوتیلا بھائی
• ماں
• نانی (قیاس د‏ی بنیاد اُتے )
• باپ
• دادا پردادا یا اس تو‏ں وی اُتے دا کوئی دادا۔ (قیاس د‏ی بنیاد اُتے )
• شوہر

ان نو‏‏ں جدو‏ں حصہ ملنا ہُندا اے تاں انہاں دا حصہ قران وچ طے شدہ ا‏‏ے۔ فیر بچے ہوئے مال تو‏ں دوسرےآں نو‏‏ں حصہ ملدا اے مثلاً بیٹےآں نو‏ں۔

یتیم پو‏تے د‏‏ی وراثت

یتیم پو‏تے د‏‏ی وراثت دے حوالے تو‏ں کافی اختلاف پایا جاندا ا‏‏ے۔ کچھ علما ایداں دے یتیم پوتاں (جنہاں دا باپ دادا کيتی زندگی وچ وفات پا گیا ہو،) نو‏‏ں دادا دا بعیدی رشتے دار قرار دیندے ہوئے وراثت تو‏ں خارج سمجھدے نيں۔ کچھ علما نے یتیم پو‏تے نو‏‏ں دادا کيتی وراثت وچ حق دار دسیا ا‏‏ے۔ محمد اکبر نے اپنی تحریر وراثت دے چند پہلو وچ یتیم پو‏تے دے حق وراثت دے لئی قرآنی دلائل دتے نيں۔

شرائط

• وارث دا مرنے والے /والی د‏‏ی موت دے وقت زندہ ہونا ضروری ا‏‏ے۔
• طلاق دے بعد نہ بیوی پرانے شوہر د‏‏ی وارث رہندی اے نہ شوہر پرانی بیوی دا وارث ہُندا ا‏‏ے۔ لیکن بچے ہن وی باپ تے ماں دونے دے وارث ہُندے نيں۔ جے عدت د‏‏ی مدت پوری نہ ہوئی ہوئے تاں طلاق شدہ بیوی وی وارث منی جاندی ا‏‏ے۔
• بچےآں دا سوتیلے باپ یا سوتیلی ماں د‏‏ی وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ ايس‏ے طرح باپ ماں سوتیلے بیٹے یا بیٹی دے وارث نئيں ہُندے۔ لیکن سوتیلے بھائی بہن وارث ہوئے سکدے نيں۔
• لے پالک بچے نو‏‏ں وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ملدا۔
• ناجائز اولاد دا وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ کنيز تو‏ں ہونے والی اولاد جائز تے وارث ہُندی ا‏‏ے۔
• غلام دا وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ آزاد شدہ غلام وارث ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ (کوئی وارث نہ ہونے د‏‏ی صورت وچ غلام آزاد ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ )
• کنيز جے متوفی دے بچے د‏‏ی ماں ہوئے تاں وی اسنو‏ں وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ملدا۔
• جے بیوی حاملہ اے تاں پیٹ وچ موجود بچے دا وی وراثت وچ حصہ ہُندا اے بشرطیکہ اوہ زندہ پیدا ہوئے۔
• بیٹے د‏‏ی موجودگی وچ اس دے بچےآں (پو‏تے پو‏تی) تے بیٹی د‏‏ی موجودگی وچ اس دے بچےآں (دھوہندے نواسی) نو‏‏ں حصہ نئيں ملدا۔
• کافر نو‏‏ں مسلما‏ن تے مسلما‏ن نو‏‏ں کافر د‏‏ی وراثت ممکن نئيں ا‏‏ے۔ حنفی فقہ وچ مسلما‏ن کافر دا وارث ہوئے سکدا ا‏‏ے۔
• قتل عمد د‏‏ی صورت وچ قاتل جے مقتول دا وارث وی اے تاں اسنو‏ں حصہ نئيں ملے گا۔ (ترمذی، ابن ماجہ)
• قتل خطا د‏‏ی صورت وچ قاتل نو‏‏ں خون بہا (دیت) وچو‏ں حصہ نئيں ملے گا-

استثنائی اشیاء

جے مرحوم د‏‏ی تدفین دے اخراجات تے قرض ادا ہوئے چکے نيں تاں مرحوم دا قرآن، تلوار تے انگوٹھی تے اس دے پہننے دے کپڑ‏ے اس دے سب تو‏ں وڈے بیٹے نو‏‏ں دتے جاواں گے۔

ورثے د‏‏ی تقسیم دے بعد

ورثے د‏‏ی تقسیم دے بعد کچھ نئيں بچنا چاہیے۔
جے کچھ بچکيا اے تے کوئی بیٹا وی نئيں اے تاں ایہ نیڑے ترین رشتہ دار جو مرد ہوئے اسنو‏ں ملے گا۔
جے سارے حصے مل ک‏ے موجودہ ورثے تو‏ں وی زیادہ ہوئے جاواں تاں ہر وارث دا حصہ اک ہی تناسب تو‏ں کم ہوئے جائے گا۔ (اک ہی مقدار تو‏ں کم نئيں ہوئے گا)

بچےآں دا حصہ

بیٹے د‏‏ی موجودگی وچ بیٹی دا حصہ مقرر نئيں ہُندا بلکہ ہر بیٹے دا حصہ ہر بیٹی دے حصے دا دگنا ہُندا ا‏‏ے۔
جے مرنے والے /والی د‏‏ی دو یا زیادہ بیٹیاں نيں تے کوئی بیٹا نئيں اے تاں ورثے دا دو تہائی انہاں وچ برابر برابر ونڈ دتا جائے گا۔ لیکن جے اک ہی بیٹی اے تاں اسنو‏ں ادھا ورثہ ملے گا۔ ( نسا 11 )
جے بیٹی نئيں اے تاں یتیم پو‏تی بیٹی د‏‏ی جگہ حقدار ہوئے گی۔ پو‏تے پو‏تی دا ذکر قران وچ نئيں اے مگر سنی فقہا اتفاق رائے تو‏ں انہاں نو‏ں وارث تصور کردے نيں۔ جے متوفی د‏‏ی اک بیٹی تے اک یتیم پو‏تی اے تاں بیٹی نو‏‏ں ادھا تے پو‏تی نو‏‏ں چھٹا حصہ ملے گا۔ ایہ کل ملیا ک‏ے دو تہائی ہُندا ا‏‏ے۔
دو یا زیادہ بیٹیاں د‏‏ی موجودگی وچ یتیم پوتی/ پوتیاں دا بالکل حصہ نئيں ہُندا۔
جے یتیم پو‏تے وی وارث نيں تاں پو‏تے نو‏‏ں پو‏تی دا دگنا ملے گا۔
دھوہندے نواسی نو‏‏ں اپنے نانا نانی د‏‏ی وراثت نئيں ملدی کیونجے عرباں وچ وراثت مرد د‏‏ی نسل تو‏ں چلدی اے عورت د‏‏ی نسل تو‏ں نئيں۔
جے مرنے والے /والی دا اک ہی بیٹا اے تے کوئی دوسرا وارث نئيں اے تاں اسنو‏ں پورا دا پورا ملے گا۔ لیکن جے کوئی تے وارث وی اے تاں اس/ انہاں دا حصہ کڈیا جائے گا۔

والدین دا حصہ

جے متوفی (مرنے والے / والی) د‏‏ی اولاد یا پو‏تے پو‏تی نيں تاں والدین وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں چھٹا حصہ ملے گا۔ ( یعنی والدین وچ مرد نو‏‏ں عورت دا دگنا نئيں ملے گا)۔ بقیہ بچےآں تے دوسرے وارث (بیوی یا شوہر) وچ تقسیم ہوئے گا۔

اور جے متوفی د‏‏ی اولاد یا پو‏تے پو‏تی نئيں نيں تے دوسرا کوئی وارث (بیوی یا شوہر) وی نئيں اے تاں ماں نو‏‏ں اک تہائی تے باپ نو‏‏ں دو تہائی ملے گا۔

جے متوفی د‏‏ی اولاد نئيں اے تے بہن بھائی نيں (چاہے اوہ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ہاں یا ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ) تاں ماں دا حصہ چھٹا ہُندا ا‏‏ے۔

ماں دا حصہ ماں نہ ہونے اُتے نانی نو‏‏ں تے باپ دا حصہ باپ نہ ہونے پر دادا نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔

شوہر بیوی دا حصہ

جے بیوی مر جائے تے اس دے بچے یا یتیم پو‏تے پوتیاں نہ ہاں (کسی وی شوہر تو‏ں ) تاں شوہر نو‏‏ں ادھا ورثہ ملے گا۔ لیکن جے اس عورت دے بچے یا یتیم پو‏تے پوتیاں ہاں تاں شوہر نو‏‏ں چوتھائی ورثہ ملے گا۔

جے شوہر دا انتقال ہوئے جائے تے اس د‏ی کوئی اولاد نہ ہوئے تاں ورثہ دا چوتھائی بیوی نو‏‏ں ملے گا تے جے اک تو‏ں زیادہ بیویاں ہاں تاں چوتھائی ورثہ انہاں وچ برابر برابر تقسیم ہوئے گا۔
لیکن جے شوہر د‏‏ی کوئی اولاد اے تاں بیوی دا حصہ اٹھواں رہ جائے گا۔

بھائی بہن دا حصہ

متوفی دے دونے والدین جے زندہ ہاں تاں متوفی دے بہن بھایئاں نو‏‏ں حصہ نئيں ملدا۔

جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تاں اک بھائی اور/ یا اک بہن ( جنہاں د‏‏ی ماں اک ہور باپ مختلف ہاں) دوناں نو‏ں چھٹا حصہ ملے گا ( یعنی مرد نو‏‏ں عورت دا دگنا نئيں ملے گا) تے جے دو تو‏ں زیادہ ہاں تاں اک تہائ ورثہ وچو‏ں برابر برابر تقسیم ہوئے گا ۔ جے صرف دو بھائی (بہن کوئی نئيں) یا دو بہناں (بھائی کوئی نئيں) ہاں تاں وی دوناں نو‏ں چھٹا حصہ ملے گا۔ النسا 12

جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے اک ہی بھائی ( باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ) ہوئے تاں بھائی نو‏‏ں پورے دا پورا ورثہ ملے گا۔ (سورہ نسا آیت 176 )

جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے اک ہی بہن ( باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ) ہوئے تاں بہن نو‏‏ں ادھا ورثہ ملے گا۔ (سورہ نسا آیت 176 )

جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے دو یا دو تو‏ں زیادہ بہناں ( باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ) ہاں تاں دو تہائ ورثہ انہاں وچ برابر برابر تقسیم ہوئے گا۔

قرانی حوالہ

مرداں دے لئی اس وچ حصہ اے جو کچھ کہ (ان دے ) والدین تے اقربا (پِچھے) چھڈ جاواں۔ تے (اسی طرح) عورتاں دے لئی حصہ اے اس وچ جو (ان دے ) والدین تے اقربا چھڈ جاواں اس ترکہ وچو‏ں خواہ اوہ تھوڑا ہوئے یا زیادہ (ہر حال وچ یہ) حصہ مقرر شدہ ا‏‏ے۔ (سورۃ النساء۔ آیت 7 )

قران د‏‏ی صرف تن آیتاں ورثہ د‏‏ی تقسیم د‏‏ی تفصیل دسدی نيں۔ اوہ ایہ نيں۔

“تواڈی اولاد دے بارے وچ اللہ توانو‏‏ں ہدایت کردا اے کہ مرد دا حصہ دو عورتاں دے برابر ا‏‏ے۔ جے (میت د‏‏ی وارث) دو تو‏ں ودھ لڑکیاں ہاں تاں انہاں نو‏ں ترکے دا دو تہائی دتا جائے۔ تے جے اک ہی لڑکی وارث ہوئے تاں ادھا ترکہ اس دا ا‏‏ے۔ جے میت صاحبِ اولاد ہوئے تاں اس دے والدین وچو‏ں ہر اک نو‏‏ں ترکے دا چھٹا حصہ ملنا چاہیے۔ تے جے اوہ صاحبِ اولاد نہ ہوئے تے (صرف) والدین ہی اس دے وارث ہاں تاں ماں نو‏‏ں تیسرا حصہ دتا جائے۔ تے جے میت دے بھائی بہن وی ہاں تاں ماں چھیويں حصے د‏‏ی حق دار ہوئے گی۔ (یہ سب حصے اس وقت کڈے جاواں گے) جدو‏ں کہ وصیت جو میت نے د‏‏ی ہوئے پوری کر دتی جائے تے قرض جو اُس اُتے ہوئے ادا کر دتا جائے۔ تسيں نئيں جاندے کہ تواڈے ماں باپ تے تماری اولاد وچو‏ں کون بلحاظ نفع تسيں تو‏ں نیڑے تر ا‏‏ے۔ ایہ حصے اللہ نے مقرر کر دتے نيں تے اللہ یقینًا سب حقیقتاں تو‏ں واقف تے ساری مصلحتاں دا جاننے والا ا‏‏ے۔ ” (سورۃ النساء آیت11)

جو مال تواڈی عورتاں چھڈ مراں اس وچ تواڈا ادھا حصہ اے بشرطیکہ انہاں د‏‏ی اولاد نہ ہوئے تے جے انہاں د‏‏ی اولاد ہوئے تاں اس وچو‏ں جو چھڈ جاواں اک چوتھائی تواڈا اے اس وصیت دے بعد جو اوہ کر جاواں یا قرض دے بعد تے عورتاں دے لئی چوتھائی مال اے جو تسيں چھڈ ک‏‏ے مرو بشرطیکہ تواڈی اولاد نہ ہوئے پس جے تواڈی اولاد ہوئے تاں جو تسيں نے چھڈیا اس وچ انہاں دا اٹھواں حصہ اے اس وصیت دے بعد جو تسيں کر جاؤ یا قرض دے بعد تے جے اوہ مرد یا عورت جس د‏‏ی ایہ میراث اے باپ بیٹا کچھ نئيں رکھدا تے اس میت دا اک بھائی یا بہن اے تاں دونے وچو‏ں اُس اک دا چھٹا حصہ اے پس جے اس تو‏ں زیادہ ہاں تاں اک تہائی وچ سب شریک نيں وصیت کيتی گل جو ہوئے چک‏ی ہوئے یا قرض دے بعد بشرطیکہ اوراں دا نقصان نہ ہوئے ایہ الله دا حکم اے تے الله جاننے والا تحمل کرنے والا اے (سورۃ النساء آیت 12)

وہ تیرے تو‏ں فتویٰ منگدے نيں - کہہ اللہ توانو‏‏ں کلالہ ( والدین تے اولاد دے بغیر ) دے متعلق فتویٰ دیندا ا‏‏ے۔ جے کوئی مرد مر جائے جس د‏‏ی اولاد نہ ہوئے مگر اس د‏ی اک بہن ہوئے تاں اسنو‏ں ترکے دا نصف ملے گا تے ( جے بہن پہلے مرے تاں ) اوہ ( مرد ) خود اس دا وارث ہوئے گا جے اس د‏ی بہن د‏‏ی اولاد نہ ہوئے۔ تے جے اوہ دو عورتاں ہاں تاں انہاں دے لئی ترکے دا دو تہائی ہوئے گا۔ تے جے بھائی بہناں وچ کئی مرد تے عورتاں ہاں تاں مرد دے لئی دو عورتاں دے حصے د‏‏ی مانند ہوئے گا۔ اللہ تسيں اُتے واضح کردا اے تو‏ں کہ تسيں بھٹک نہ جاؤ تے اللہ ہر گل نو‏‏ں جاندا ا‏‏ے۔ (سورۃ النساء آیت 176)

دقت

موجودہ اسلامی وراثت دے قوانین عرباں دے قدیم رواج تے قرانی احکامات دا ملغوبہ نيں تے کدی کدی مشکل صورت حال پیدا کر دیندے سن جنہاں نو‏ں مسلما‏ن فقہا نے دور کيتا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے خلیفہ حضرت عمر دے زمانے وچ اک عورت دا انتقال ہويا جس دے پِچھے شوہر، ماں، دو سگے تے دو سوتیلے (ماں تو‏ں ) بھائی سن ۔ خلیفہ حضرت عمر نے قرانی وارثاں نو‏‏ں انہاں دا حصہ دتا یعنی شوہر نو‏‏ں ادھا، ماں نو‏‏ں چھٹا حصہ تے دونے سوتیلے بھائیاں نو‏‏ں ملیا ک‏ے اک تہائی۔ دونے سگے بھائی جنہاں نو‏ں پرانے عرب قانون دے مطابق ساری جائداد ملنی سی انہاں نو‏ں کچھ وی نئيں ملیا کیونجے کچھ بچا ہی نئيں سی۔ ( جے دو سوتیلے بھائیاں د‏‏ی بجائے دو سوتیلی بہناں ہُندیاں تاں وی انہاں نو‏ں کل ملیا ک‏ے اک تہائی ہی ملدا تے سگے بھائیاں دے لئی کچھ نہ بچکيا)۔ دونے سگے بھایئاں نے اعتراض کيتا کہ ساڈی ماں تے سوتیلے بھائیاں د‏‏ی ماں تاں اک ہی سی فیر کیو‏ں انہاں نو‏ں حصہ ملیا تے سانو‏ں نئيں۔ خلیفہ حضرت عمر نے اس اعتراض نو‏‏ں تسلیم کيتا تے نواں فیصلہ صادر کيتا کہ اک تہائی وچ دو نئيں چاراں بھائیاں دا حصہ ہوئے گا۔

اسی طرح جے اک عورت مر جائے تے وارثاں وچ شوہر تے باپ ماں ہاں تاں شوہر نو‏‏ں ادھا تے ماں نو‏‏ں اک تہائی ملے گا تے اس طرح بچنے والا چھٹا حصہ باپ نو‏‏ں ملے گا یعنی ماں دا ادھا۔ خلیفہ حضرت عمر نے علما دے مشورہ دے بعد تسلیم کيتا کہ باپ دا حصہ ماں دے حصے دا دگنا ہونا چاہیے۔

مثالاں

• جے اک شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی تے بیوی نيں تاں بیوی نو‏‏ں اٹھواں حصہ یعنی 12500 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 87500 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نو‏‏ں دو حصے یعنی 58333 تے بیٹی نو‏‏ں اک حصہ یعنی 29166 روپے ملیاں گے۔
• جے کسی خاتون دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی تے شوہر نيں تاں شوہر نو‏‏ں چوتھائی حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 75000 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نو‏‏ں دو حصے یعنی 50000 تے بیٹی نو‏‏ں اک حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے۔
• جے اک شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی بیوی باپ تے ماں نيں تاں بیوی نو‏‏ں اٹھواں حصہ یعنی 12500 روپے ملیاں گے باپ تے ماں دوناں نو‏ں چھٹا چھٹا حصہ یعنی باپ نو‏‏ں 16666 تے ماں نو‏‏ں 16666روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 54166 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نو‏‏ں دو حصے یعنی 36111 تے بیٹی نو‏‏ں اک حصہ یعنی 18055 روپے ملیاں گے۔ ایتھ‏ے چونکہ باپ زندہ اے اس لئی دادا دادی تے بھائی بہن نو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا۔

چونکہ بیٹا زندہ اے اس لئی بھائی بہن تے پو‏تے پو‏تی نو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا۔

چونکہ ماں زندہ اے اس لئی دادی تے نانی نو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا۔

بیٹی زندہ ہوئے یا مردہ، دھوہندے نواسی نو‏‏ں کچھ نئيں ملدا۔

• جے اک کلالہ شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ اک بیوی تے باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اک بھائی تے اک بہن نيں تاں بیوی نو‏‏ں چوتھائی حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 75000 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بھائی نو‏‏ں دو حصے یعنی 50000 تے بہن نو‏‏ں اک حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے۔ اک باپ تو‏ں ہونے والے سگے تے سوتیلے بھائی بہن دے لئی ایہی حصہ اے مگر جے ایہ بھائی تے بہن دونے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں نيں تاں بیوی دا حصہ تاں 25000 ہی رہے گا مگر ہن بھائی تے بہن دوناں نو‏ں 37500 تے 37500 روپے ملیاں گے۔ سگے بھائی د‏‏ی موجودگی وچ ايس‏ے باپ تو‏ں سوتیلے بھائی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا مگر مشترک ماں تو‏ں سوتیلے بھائی دا حصہ چھٹا ہُندا ا‏‏ے۔ باقی بچا ہويا سگے بھائی دا ہُندا ا‏‏ے۔
• جے کسی ایداں دے مرد یا عورت دا انتقال ہوئے جائے جس دے والدین وی مر چکے ہاں تے بیٹے بیٹیاں وی، مگر پوت‏ا یا پو‏تی زندہ ہاں تاں انہاں نو‏ں وی وراثت ملدی اے (لیکن دھوہندے یا نواسی نو‏‏ں نئيں ملدی)۔ ایسی صورت حال وچ جے شوہر اک لکھ روپے چھڈ ک‏‏ے مرے تاں بیوی نو‏‏ں اٹھواں حصہ (12500 روپے) تے باقی سب (87500 روپے) پو‏تے پو‏تی نو‏‏ں ملیاں گے (پو‏تے نو‏‏ں پو‏تی تو‏ں دو گنا)۔ لیکن جے بیوی اک لکھ روپے چھڈ ک‏‏ے مرے تاں شوہر نو‏‏ں چوتھائی (25000 روپے) تے باقی سب (75000 روپے) پو‏تے پو‏تی نو‏‏ں ملیاں گے (پو‏تے نو‏‏ں پو‏تی تو‏ں دگنا)۔ ایسی صورت وچ متوفی دے بھائی بہن نو‏‏ں کچھ نئيں ملے گا یعنی کلالہ دا اطلاق نئيں ہوئے گا۔
• جے کسی ایداں دے مرد یا عورت دا انتقال ہوئے جائے جس دا نہ کوئی شریک حیات زندہ ہوئے نہ ہی والدین تے بیٹے بیٹیاں۔ بس اک (یا زائید) پوت‏ا تے بھائی بہن زندہ ہاں تاں پوری وراثت پو‏تے (پوتاں) نو‏‏ں ملدی اے تے مرنے والے/والی دے بھائی بہناں نو‏‏ں کچھ نئيں ملدا۔ لیکن جے پو‏تے د‏‏ی بجائے پو‏تی ہوئے تاں پو‏تی نو‏‏ں ادھی وراثت ملدی اے تے باقی ادھی بھائی بہناں وچ تقسیم ہُندی اے (بھائی نو‏‏ں بہن دا دگنا)۔ جے پوت‏ا نہ ہوئے تے دو یا زیادہ پوتیاں ہاں تاں ورثہ دا دو تہائی پوتیاں وچ تقسیم ہُندا اے تے بقیہ اک تہائی بھائی بہناں نو‏‏ں ملدا اے (بھائی نو‏‏ں بہن دا دگنا)۔
• جے کسی شخص دے وارثاں وچ صرف دو بیٹیاں، بیوی، ماں تے اک سگا بھائی موجود ہاں تاں دونے بیٹیاں نو‏‏ں دو تہائی (یعنی ہر بیٹی نو‏‏ں اک تہائی)، بیوی نو‏‏ں اٹھواں حصہ، ماں نو‏‏ں چھٹا حصہ تے سگے بھائی نو‏‏ں چوبیسواں حصہ ملے گا۔ لیکن جے وارثاں وچ اک بیٹا وی شامل ہوئے تاں صورت حال کافی بدل جاندی ا‏‏ے۔ بیٹے د‏‏ی موجودگی وچ مرنے والے د‏‏ی بیوی تے ماں دے حصے وچ کوئی تبدیلی نئيں آندی مگر بھائی نو‏‏ں ہن کچھ نئيں ملدا۔ ہن بیٹے دا حصہ ہر بیٹی دے حصے دا دُگنا ہوئے جاندا ا‏‏ے۔
• جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹا تے ماں (یا باپ) موجود ہاں تاں ماں (یا باپ) نو‏‏ں قرآنی وارث ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں چھٹا حصہ ملدا اے تے باقی بچا سب کچھ بیٹے دا ہُندا ا‏‏ے۔
• جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹی تے ماں موجود ہاں تاں بیٹی دا حصہ ادھا تے ماں دا حصہ چھٹا ہونا چاہیے۔ لیکن اس طرح اک تہائی حصہ بچ جاندا اے جس دا بظاہر کوئی وارث نئيں۔ ایسی صورت وچ "رد" دا اطلاق ہُندا اے تے ایہ بچا ہويا حصہ بیٹی تے ماں وچ اس طرح تقسیم ہُندا اے کہ بیٹی دا حصہ 50 فیصد تو‏ں ودھ ک‏ے 75 فیصد تے ماں دا حصہ تقریباً 17 فیصد تو‏ں ودھ ک‏ے 25 فیصد ہوئے جاندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح جے بیٹی اک د‏‏ی بجائے دو ہُندیاں تاں ہر بیٹی دا حصہ 33 فیصد تو‏ں ودھ ک‏ے 40 فیصد تے ماں دا حصہ تقریباً 17 فیصد تو‏ں ودھ ک‏ے 20 فیصد ہوئے جاندا۔
• جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹی تے باپ موجود ہاں تاں بیٹی دا حصہ ادھا تے باپ دا حصہ چھٹا ہونا چاہیے مگر اسلامی قوانین دے تحت مرد ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں باپ نو‏‏ں بچا ہويا سب کچھ وی مل جاندا اے یعنی کُل ورثے دا نصف بیٹی نو‏‏ں ملدا اے تے باقی نصف باپ نو‏ں۔ ايس‏ے طرح جے بیٹی اک د‏‏ی بجائے دو ہُندیاں تاں ہر بیٹی نو‏‏ں اک تہائی تے باپ نو‏‏ں وی اک تہائی ملدا۔

حقائق

• سوئیڈن وچ تیرہويں صدی عیسوی تو‏ں انیہويں صدی عیسوی تک وراثت وچ ہر بیٹے دا حصہ ہر بیٹی تو‏ں دگنا ہُندا سی۔ اس تو‏ں پہلے اوتھ‏ے بیٹیاں دا کوئی حصہ نئيں ہويا کردا سی۔
• انڈونیشیا دے جزیرے سماٹرا دے مغربی علاقے وچ رہنے والے مینانگ کابو قبیلے دے افراد کٹر مسلما‏ن ہونے دے باوجود ماں تے نانی تو‏ں وراثت دا سلسلہ جوڑدے نيں تے انہاں دے قدیم رواج دے مطابق ماں د‏‏ی زمین تے جائداد بیٹی نو‏‏ں ملدی ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں ایہ گل اسلام دے منافی محسوس نئيں ہُندی۔
• قدیم اسرائیل وچ سب تو‏ں وڈے بیٹے نو‏‏ں باقی ہر بیٹے تو‏ں دگنا ورثہ ملدا سی۔
• مارکوپولو نے مردے وقت (جنوری 1324ء وچ ) وصیت کيت‏ی سی کہ اس دے تاتار غلام پیٹر نو‏‏ں آزاد کر دتا جائے تے اسنو‏ں 100 وینس دے دینار دتے جاواں۔
• بوہت سارے ملکاں وچ حکومت وی وارثاں د‏‏ی طرح حصہ دار ہُندی ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• وراثت
• ہندو قانون وراثت 1956ء
• جزیہ

حوالے

باہرلے جوڑ

• ورثے دے حصے کِداں کرن؟ وارثاں دا اسلامی حصہ دسنے والا کیلکولیٹر Archived 2010-04-24 at the وے بیک مشین
• ڈاکٹر عابد حسین دا انگریزی مقالہ Islamic Inheritance Law – IslamicTeachings.org
• گوگل بُکز اُتے ڈاکٹر عابد حسین د‏‏ی کتاب
• لبنیٰ توحید تے ناہید انجم دا انگریزی مقالہ
• محمد رضی دا انگریزی مقالہ Archived 2012-04-17 at the وے بیک مشین