مہاراجہ رنجیت سنگھ دے غیرملکی جنرل
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے سن 1801 توں 1839ء تک قریب 38 سال پنجاب تے راج کیتا۔ سن 1809ء وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے ایسٹ انڈیا کمپنی درمیان امرتسر دا معاہدہ ہون جا رہا سی۔ کمپنی دا نمائندہ چارلس میٹکاف اپنیاں فوجی ٹکڑیاں نال امرتسر پڑاؤ کری بیٹھا سی۔ اس دی فوج وچ کجھ پوربی مسلم پلٹناں وی سن۔ اوہناں دناں وچ ہی محرم آ گیا۔ اس ویلے اکالی پھولا سنگھ اکال تخت دے جتھیدار سی۔ دربار صاحب دے نزدیک تعزیہکڈھن دے سوال توں نہنگ فوج اتے مسلمان پلٹناں وچ جھگڑا ہو گیا۔ تعزیے ویلے شیعہ مسلمان حضرت حسن علیہ سلام حسین علیہ سلام دی یاد وچ بہت پٹدے اتے انچی انچی رو کے دکھ مناؤندے ہن۔ اکالیاں نے روائتی ہتھیاراں نال کمپنی دی فوج تے حملہ بول دتا۔ مغربی طریقے نال ٹرینڈ پوربیاں نے اکالی ٹکڑیاں دا بھاری نقصان کیتا۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ اتے مینٹکاف نے وچ پے کے مسیں جھگڑا ختم کروایا۔ خالصہ فوج دی ہریک جنگ وچ موہری رول ادا کرن والے اکالیاں دی درگت ویکھ کے مہاراجہ پریشان ہو گیا۔ اس دی فرمائش تے مینٹکاف نے اس نوں اپنی فوج دی پریڈ وکھائی۔ کمانڈراں دے حکماں تے انشاشت فوجی پلٹناں نوں سجے، کھبے، اگے، پچھے لے بدھّ طریقے نال مڑدیاں اتے ہتھیار ورتدیاں ویکھ کے مہاراجہ حیران رہِ گیا۔ اوہ سمجھ گیا کہ جے نیڑ مستقبل وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نال پنگا پے گیا تاں اس دی پرانے طریقے والی اسکھئت فوج نے انگریزاں دا اک جھٹکا وی نہیں جھلنا۔ عقل مند مہاراجے نے وی اپنی فوج مغربی طریقے نال ٹرینڈ کرن لئی غیرملکی استاد لبھنے شروع کر دتے۔ ہولی ہولی کئی مغربی جنرل اس نے اپنی فوج وچ بھاری تنخواہاں تے بھرتی کر لئے۔
اوہ اک فرانسیسی فوجی اتے ساہسک یاتری سی۔ اس دا جم فرانس دے شہر سینٹ ٹروپز وچ ہویا۔ 16 سال دی عمر وچ اوہ فرانس دی فوج وچ بطور لیفٹینینٹ بھرتی ہو گیا۔ اوہ فرانس دے شہنشاہ نیپولیئن لئی لڑدا ہویا دو وار لڑائی وچ زخمی ہویا۔ اس بہادری لئی اس نوں لیزیئن ڈی آنر اتے کیپٹن رینک دی ترقی ملی۔ 1815ء وچ واٹرلو دی جنگ ہارن ویلے وی اوہ نیپولیئن دی فوج وچ سی۔ اس توں بعد اس دا دل ٹٹ گیا۔ اس نے فرانس چھڈّ دتا تے کئی تھاواں تے بھٹکدا ہویا ایران دے بادشاہ عباس مرزا دے دربار وچ پہنچ گیا۔ اس نوں کرنل دا رینک دے کے بھرتی کر لیا گیا۔ پر بندا مان اعزاز نہ ملن کارن اوہ وینتورا سمیت 1820ء وچ پنجاب ول چل پیا۔ 1822 وچ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس نوں خالصہ فوج وچ بھرتی کرکے گھوڑ سوار ٹکڑیاں نوں مغربی طریقے نال ٹرینڈ کرن دی ڈیوٹی لگائی۔ ٹریننگ پوری ہون توں بعد جدوں اس نے مہاراجے نوں پریڈ دکھائی تاں خوش ہو کے مہاراجے نے اس نوں جنرل دا رینک دتا۔ الارڈ بہت ہی خوبصورت شخصیت اتے ٹھنڈے سبھاء دا مالک سی۔
اس نے لاہور دربار دی سرکاری بولی فارسی وی سکھ لئی۔ اوہ شاعر سی تے اس نے فارسی بولی وچ کئی کویتاواں لکھیاں۔ جون 1834 وچ اوہ چھٹی لے کے فرانس چلا گیا تے 18 مہینیاں بعد واپس آیا۔ اوہ 1839 تک سکھ فوج وچ نوکری کردا رہا۔ مہاراجے دی موت توں بعد دربار وچ ہون والیاں سازشاں توں تنگ آ کے اوہ واپس فرانس چلا گیا۔ اتھے ہی اس دی موت ہو گئی۔
وینتورا دا بچپن دا نام روبینو بین توراہ سی۔ اس دا جم 25 مئی 1794ء نوں اٹلی دے صوبے موڈینا دے شہر فائینیل ایمیلیا وکھے اک مڈل کلاس یہودی پروار وچ ہویا۔ اس نے انچ تعلیم حاصل کیتی۔ 17 سال دی عمر وچ اوہ اٹلی دی فوج وچ بھرتی ہو گیا تے بعد وچ فرانس دی فوج وچ چلا گیا۔ اوہ اپنی سوجھ بوجھ اتے بہادری کارن کرنل دے رینک تک پہنچ گیا۔ واٹرلو دی جنگ اتے نیپولیئن دے پتن توں بعد اوہ اٹلی واپس آ گیا۔ پر 1817ء وچ اوہ اٹلی چھڈّ کے ترکی دے راجگڑھ استمبول چلا گیا۔ اتھے اس نے کجھ دیر لئی سمندری جہازاں دی دلالی کیتی پر کامیاب نہ ہو سکیا۔ پھر اوہ وی باقی یورپیئن وانگ ایران دی فوج نوں ٹرینڈ کرن لئی بھرتی ہو گیا تے کرنل دا رینک حاصل کیتا۔ پر ایران دی فوج وچ بہت سارے بریٹیش افسر وی نوکری کر رہے سن۔ اوہ الارڈ، ایواٹائیبل، کورٹ اتے وینتورا نال نیپولیئن دی فوج وچ نوکری کرن کارن نفرت کردے سن۔ اوہناں نے شاہ ایران عباس مرزا دے کنّ بھر دتے۔ باقی فرانسیسیاں دے نال اس نوں وی ایران چھڈنا پیا۔
1822 وچ اوہ تے الارڈ سبھ توں پہلے غیرملکی فوجی سن جہناں نے لاہور دربار وچ نوکری حاصل کیتی۔ اس نے بہت وفاداری نال خالصہ فوج نوں ہر پرکار دی مغربی پریڈ، لڑائی کلا اتے پیدل لڑائی وچ نپن کیتا۔ اس توں پہلاں خالصہ فوج وچ گھوڑ سوار ٹکڑیاں دا دبدبا سی۔ پیدل فوج نوں گھٹیا سمجھیا جاندا سی۔ اس نے مہاراجہ رنجیت سنگھ دے خاص دستے، فوج خاص برگیڈ دا قیام کیتا۔ وینتورا نے نوشہرا توں علاوہ کئیاں لڑائیاں وچ خالصہ فوج دی اگوائی کیتی اتے لگاتار جتاں حاصل کرکے شیرے پنجاب دیاں اکھاں دا تارہ بن گیا۔ جنرل دے عہدے توں علاوہ مہاراجے نے اس نوں لاہور دے قاضی دا عہدہ اتے پیشاور وغیرہ کئی صوبیاں دی گورنری وی بخشی سی۔ اوہ اصلیت وچ خالصہ فوج دا کمانڈر ان چیف سی۔ اس نے اک پنجابی عورت نال ویاہ کیتا تے اک بیٹی دا باپ بنیا۔ اس نے 1837ء وچ فرانس گئے لاہور دربار دے اک کوٹنیتک مشن دی اگوائی کیتی۔ اوہ پنجاب دا مڈھلا سکہ کھوجی سی۔ اس نوں پیشاور دے بودھ ستوپاں اتے خیبر درے دے علاقے وچوں ہند یونانی اتے کشان سکے کھوجن دا بہت شوق سی۔ اس نے سینکڑے کھودائیاں کروائیاں اتے اپنیاں کھوجاں ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال کلکتے بھیج دتیاں۔
اس نے بے حدّ وفاداری نال مہاراجہ رنجیت سنگھ، مہاراجہ کھڑک سنگھ، کنور نونہال سنگھ اتے مہاراجہ شیر سنگھ دی سیوا کیتی۔ پر مہاراجہ شیر سنگھ دے قتل توں بعد اس نے 1843ء وچ پنجاب چھڈّ دتا تے فرانس چلا گیا۔ اس نے فرانس دے بادشاہ لوئس فلپ نوں اپنے سکیاں دے بھنڈار وچوں پرانے یونانی سکیاں دا اک سیٹ نذر کیتا۔ اس نے پیرس وچ اک وڈی حویلی خریدی تے شان نال رہن لگا۔ 3 اپریل 1858 نوں اس دی فرانس دے شہر لارڈین وچ موت ہو گئی۔
پاؤلو ایویٹیبائیل
سودھوپہلی اینگلو سکھ جنگ دوران علی وال دی لڑائی وچ شاہ محمد جنرل ایویٹیبائیل دی بہادری بارے لکھدا اے –
سٹھّ کوہاں دا پندھ سی لدھیانہ، راتو رات کیتی ٹنڈے دوڑ میاں۔
اوہ بھی لٹیا لاٹ نے آن ڈیرہ، سبھ کھوہ کے کیتیاں چوڑ میاں۔
جھلی ابوتبیلے دیاں پلٹناں نے، گھڑیاں دو لڑائی دی سوڑ میاں۔
اس جنگ وچ صرف اس دیاں پلٹناں نے ہی بہادری نال بریٹیش فوج دا ساہمنا کیتا سی۔ ایویٹیبائیل دا پورا نام پاؤلو کریسینزو مارٹینو ایویٹیبائیل سی۔ اس دا جم 25 اکتوبر 1791 نوں اٹلی دے قصبے اگیرولا وچ اک کسان پروار وچ ہویا۔ اس نے فرانس دی فوج وچ بھرتی ہو کے نیپولیئن ولوں کئیاں لڑائیاں وچ حصہ لیا۔ واٹرلو دی لڑائی توں بعد اوہ وی قسمت ازماؤن لئی مشرق ول چل پیا۔ 1820 وچ اوہ ایران دی فوج وچ بطور کرنل بھرتی ہو گیا۔ اس نے لڑائیاں وچ بے مثال بہادری وکھائی تے 1824 نوں واپس اٹلی چلا گیا۔ اٹلی وچ اس نوں پرانے ساتھی وینتورا دا سنیہا ملیا تاں اوہ پنجاب پہنچ گیا تے 1827 وچ خالصہ فوج وچ بھرتی ہو گیا۔ مہاراجہ اس تے بہت یقین کردا سی۔ اس نوں فوج دے نال نال کئی دیوانی ذمہ واریاں وی سونپیاں گئیاں۔ 1829 وچ اس نوں وزیر آباد اتے 1837 وچ ہری سنگھ نلوا توں بعد پشاور دا گورنر تھاپیا گیا۔ اوہ پٹھاناں نال بہت سختی نال پیش آؤندا سی۔ بغاوت کرن والیاں دیاں جیباں کٹّ دیندا سی۔ اس دے گورنری دور وچ پٹھاناں نے بغاوت کرن دی جرات نہ کیتی۔
پہلی اینگلو سکھ لڑائی توں بعد اوہ اٹلی چلا گیا۔ اس نے پنجاب توں کمائی دولت نال سان لزیرو وچ اک وڈا محل تعمیر کروایا تے اک اٹالیئن لڑکی اینریچیٹا کوشیا نال ویاہ کروا لیا۔ پر جلدی ہی اس دی موت ہو گئی۔ اس دی موت توں بعد جائداد دے کئی داعویدار پیدا ہو گئے۔ آخر لمبی مقدمے بازی توں بعد اس دی بوہتی جائداد اس دی بیوی اتے رشتے داراں وچ ونڈ دتی گئی۔
کلاؤڈ آؤگسٹے کورٹ
سودھوکورٹ دا جم 24 ستمبر 1793ء نوں فرانس دے شہر سینٹ سیزارے سر سیانے وچ اک کلین پروار وچ ہویا سی۔ اس نے ایکول پولیٹیکنک پیرس توں انچ تعلیم حاصل کیتی۔ 1813 ء وچ 20 سال دی عمر وچ اوہ فرانس دی پیدل فوج وچ بطور لیفٹینینٹ بھرتی ہو گیا۔ 1815ء وچ واٹرلو دی جنگ توں بعد نویں فرانسیسی سرکار نے اس نوں نیپولین دے ہور وفادار افسراں سمیت فوج وچوں برخاست کر دتا۔ ایران دا شاہ اس ویلے اپنی فوج نوں جدید لیہاں تے تیار کرن لئی مغربی استاداں دی بھرتی کر رہا سی۔ 1818 وچ اوہ بغداد پہنچ گیا اتے ایران دی فوج وچ بھرتی ہو گیا۔ اتھے ہی اس دی پرانے فرانسیسی ساتھیاں وینتورا اتے ایویٹیبائیل نال ملاقات ہوئی۔ اوہ وی اوہناں دی ویکھا ویکھی 1827ء وچ لاہور دربار پہنچ گیا۔
مہاراجہ رنجیت سنگھ نے اس دی سائنسی اتے تکنیکی مہارت ویکھ کے اس نوں خالصہ توپخانے نوں جدید لیہاں تے ڈھالن دی پوری ذمہ واری سونپ دتی۔ نویاں توپاں ڈھالنا، گولہ بارود دی تیاری، توپچیاں دی ٹریننگ اتے لڑائی کھیتر وچ داغن دی ذمہ واری اس کول سی۔ اس نے ایہہ کم بہت ہی محنت، وفاداری اتے نپنتا نال سرے چڑھایا۔ اس نے فرانسیسی تکنیک نال توپاں ڈھالن لئی کئی کارخانے قائم کیتے۔ جدوں اس نے لاہور کارخانے وچ پہلا مغربی گولہ تیار کیتا تاں مہاراجے نے اس نوں 30000 رُوپے انعام دتا۔ اس ویلے اک سپاہی دی تنخواہ قریب 10 رُوپے مہینہ سی۔ جدوں اس نے پلیتا تیار کیتا تاں اس نوں 5000 رُوپے انعام دتا گیا۔ کورٹ نوں جگیر توں علاوہ 2500 رُوپے مہینہ تنخواہ ملدی سی۔ اس نے پیشاور (1834) اتے جمرود (1837) دی جنگ وچ بے مثال بہادری وکھائی۔
5 نومبر 1840ء وچ مہاراجہ کھڑک سنگھ اتے کنور نونہال سنگھ دی موت توں بعد اس نے اتے جنرل وینتورا نے اقتدار دی جدوجہد وچ مہاراجہ شیر سنگھ دا ساتھ دتا۔ اوہناں دی مدد نال ہی شیر سنگھ لاہور دا قلعہ فتح کر سکیا۔ پر ستمبر 1843ء وچ مہاراجہ شیر سنگھ اتے شاہزادہ پرتاپ سنگھ دے قتل توں بعد اس نے انگریزاں دے علاقے فیروزپور وچ پناہ لے لئی۔ 1844ء وچ اوہ اپنی پنجابی بیوی نال واپس فرانس چلا گیا۔ اس نے اپنی کمائی نال پیرس وچ عالیشان مکان تے پیرس دے باہر کافی زمین خریدی۔ اتھے ہی اس دی 1880ء وچ موت ہو گئی۔ اوہ وی سکے اکٹھے کرن دا بہت شوقین سی۔ اوہ اپنے وارثاں لئی سکیاں دا وڈا بھنڈار چھڈّ گیا۔ وارثاں نے اوہ سکے اک وپاری الیگزینڈر کننگھم نوں ویچ دتے جس توں بریٹیش سرکار نے خرید لئے۔ اس ولوں اکٹھے کیتے گئے سینکڑے سکے لندن میوزیم وچ پئے ہن۔ اس نے اپنی جیونی “میموآئیرز” 1856–57 وچ پیرس وچ شائع کروائی۔ اس وچ سکھ راج بارے بہت وڈملی جانکاری ملدی اے۔
الیگزینڈر گارڈنر
سودھوگارڈنر دا پورا نام الیگزینڈر ہاؤٹن کینپبیل گارڈنر سی۔ اس دا جم امریکہ دے صوبے وسکانسن وچ اک سکاٹش باپ اتے سپینش ماں دے گھر ہویا۔ گارڈنر 1809ء وچ آئرلینڈ چلا گیا تے 1817 وچ روس پہنچ گیا۔ اس نے روسی فوج وچ بھرتی ہون دی بہت کوشش کیتی پر کامیاب نہ ہو سکیا۔ اس توں بعد اوہ 13 سال تک افغانستان اتے وچکار ایشیا دے وکھ وکھ دیساں وچ فوجی نوکری کردا رہا۔ 1831 وچ اوہ لاہور دربار وچ پہنچ گیا۔ اس نوں کرنل رینک دے کے اک توپ خانا برگیڈ دا کمانڈر تھاپیا گیا۔
گارڈنر دی ڈوگریاں نال بہت بندی سی۔ دھیان سنگھ ڈوگرا مہاراجہ کھڑک سنگھ دے دوست چیت سنگھ باجوا نوں قتل کرن ویلے گارڈنر نوں نال لے کے گیا سی۔ اس قتل دا گارڈنر نے اپنی کتاب فال آف سکھ امپائر وچ بہت وستار نال ذکر کیتا اے۔ مہاراجہ شیر سنگھ اتے مہاراجہ کھڑک سنگھ دی بیواہ رانی چند کور دے جھگڑے ویلے اک سکیم ماتحت دھیان سنگھ ڈوگرا شیر سنگھ دی تے گلاب سنگھ ڈوگرا رانی چند کور دی مدد کر رہا سی۔ جنرل وینتورا سمیت سارے یورپیئن افسراں نے شیر سنگھ دا ساتھ دتا پر گارڈنر نے چند کور تے گلاب سنگھ ڈوگرے دا ساتھ دتا۔ گارڈنر نے قلعے دے اندروں توپاں داغ کے شیر سنگھ دے 300 فوجیاں دا قتل کر دتا سی۔ شیر سنگھ دے مہاراجہ بنن کارن گارڈنر دے ماڑے دن آ گئے۔ اوہ وی گلاب سنگھ دے نال کشمیر ول بھجّ گیا۔ گارڈنر روزنامچہ لکھن دا بہت شوقین سی۔ پر روزنامچے دا زیادہتر حصہ گمّ ہو گیا اے۔ بچے کھچے حصہ نوں اس دی موت توں بعد “سولزر اینڈ ٹریولر: میمریز آف الیگزینڈر گارڈنر” دے نام ہیٹھ شائع کیتا گیا۔ اس دی موت 1877 وچ کشمیر وچ ہوئی سی۔
جیسیا ہرلین
سودھوہرلین دا جم 12 جون 1799 نوں امریکہ دے صوبے پینسلوینیا دے شہر نیولن ٹاؤنشپ وچ ہویا۔ اس دا باپ جوشوا ہرلین اتے ماں ساراہ ہنچمین جھولا چھاپ ڈاکٹر سن۔ اوہ 10 بھین بھائی سن۔ اس نے انچ تعلیم حاصل کیتی۔ اس دی میڈیکل سائنس وچ بہت دلچسپی سی پر میڈیکل کالج وچ داخلہ حاصل نہ کر سکیا۔ اوہ فرینچ بہت ودھیا بول لیندا سی تے اپنے آپ نوں ڈاکٹر کہاؤنا پسند کردا سی۔ 1820ء اس نے اک سمندری جہاز تے نوکری حاصل کر لئی تے چین اتے کلکتہ دا سفر کیتا۔ اس ویلے ایسٹ انڈیا کمپنی دیبرما نال لڑائی شروع ہون والی سی تے کمپنی نوں ڈاکٹراں دی بہت ضرورت سی۔ اس نے بناں کسے ڈگری دے ہی کمپنی وچ میڈیکل سرجن دی نوکری حاصل کر لئی۔ اوہ جنگ وچ زخمی ہو گیا تے واپس کلکتے آ گیا۔
کجھ سالاں بعد اس نے کمپنی دی چھڈّ دتی تے وینتورا دی سفارش نال 1929ء۔ وچ لاہور دربار وچ نوکری حاصل کر لئی۔ اس نوں فوجی نوکری دی بجائے انتظامی کم زیادہ پسند سن۔ کجھ دیر بعد مہاراجے نے اس نوں پہلاں نورپور- جسروٹا تے 1832ء وچ گجرات دا گورنر تھاپ دتا۔ اوہ مہاراجے دا نجی ڈاکٹر سی تے مہاراجہ اس نوں کئی وار کوٹنیتک مشناں تے وی بھیجدا سی۔ مہاراجے دی موت توں بعد کجھ دیر افغانستان وچ رہِ کے اوہ واپس امریکہ چلیا گیا۔ امریکہ وچ اس دا قومی ہیرو ورگا استقبال کیتا گیا۔ اس نے اپنے تجربےآں بارے اک کتاب “اے میموآئر آف انڈیا اینڈ افغانستان” لکھی۔ اوہ سان فرانسسکو وچ وسّ گیا تے ڈاکٹر دے طور تے کم کرن لگا۔ 1871 وچ ٹی۔بی۔ کارن اس دی موت ہو گئی۔
بلبھدر کنور
سودھوبلبھدر دا جم نیپال دے شہر بھاونکوٹ وچ 1785ء دے آس پاس ہویا سی۔ اس دے باپ دا نام چندر بیر کنور سی جو شاہی نیپال فوج دا افسر سی۔ اس دے باپ دادے وی نیپال فوج وچ نوکری کردے سن۔ جوان ہون تے بلبھدر وی نیپالی فوج وچ بھرتی ہو گیا تے کیپٹن دے رینک تک ترقی کر گیا۔ اس دا ماما بھیمسین تھاپا نیپال دے راجے دا وزیراعظم سی۔ اس ویلے دے نیپال دے راجے پرتھوی نرائن شاہ نے چھوٹے وڈے پہاڑی راجاں تے قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ اس دیاں فوجاں نے دیہرادون، کماؤں تے گڑھوال دے پہاڑی راجاں سمیت جمنا دریا تک دے علاقے تے قبضہ جما لیا۔ اس تے اس دا انگریزاں نال جھگڑا ہو گیا۔ 1814–1816 وچ ہوئیاں اینگلو-نیپال لڑائیاں وچ گورکھے ہار گئے۔ اوہناں نوں سارا بھارتی علاقہ چھڈنا پیا۔ بلبھدر اس جنگ وچ کئی وار زخمی ہویا۔
جنگ توں بعد اوہ ہور کئیاں گورکھیاں سمیت لاہور دربار پہنچ گیا۔ مہاراجے نے کئی گورکھا ریجمینٹاں تیار کیتیاں تے بلبھدر نوں اوہناں دا جنرل تعینات کر دتا۔ اس نے کئی لڑائیاں وچ بہادری نال حصہ لیا اتے مارچ 1823 ء نوں نوشہرہ دی لڑائی وچ اکالی پھولا سنگھ سمیت ماریا گیا۔
جاہن ہومز
سودھوانگریز باپ اتے بھارتی ماں دا پتر ہومز اینگلو انڈین سی۔ اوہ خالصہ فوج وچ شامل ہون والا آخری غیرملکی سی۔ اوہ اوہ ایسٹ انڈیا کمپنی دی بنگال ہارس آرٹلری وچ بطور بگلر (سپاہی) بھرتی ہویا سی۔ ترقی نہ ہندی ویکھ کے 1829ء وچ استعفٰی دے کے لاہور پہنچ گیا تے خالصہ فوج وچ بھرتی ہو گیا۔ اس نے پشاور اتے جمرود دیاں جنگاں وچ حصہ لیا۔ اس نے 2 سال گجرات دے دیوان دا کم وی کیتا۔ اوہ غدار سی۔ منیا جاندا اے کہ کمپنی نے اس نوں خود ہی لاہور دربار وچ فٹ کیتا سی۔ پہلی اینگلو سکھ لڑائی ویلے لال سنگھ تیز سنگھ نال مل کے اسے نے ساری جانکاری انگریزاں نوں پہنچائی سی۔ اس جنگ توں بعد انگریزاں نے خالصہ فوج دے سارے غیرملکی جنرل برخاست کر دتے پر اکلے ہومز نوں بحال رکھیا تے انعام وجوں ترقی وی دتی۔ اوہ فوج وچ بہت بدنام ہو گیا۔ 1848ء وچ اس نوں کرنل دا رینک دے کے بنوں دا گورنر تھاپیا گیا۔ پر اس دے ماتحت سکھ فوج نے بغاوت کر دتی تے اس نوں بہت بری طرحاں نال کٹّ کٹّ کے قتل کر دتا۔ اس نوں اپنی کیتی دی سزا مل گئی۔