محمد بن یعقوب الکلینی
| شیخ | |
|---|---|
| محمد بن یعقوب الکلینی | |
| (عربی وچ: مُحمَّد بن يعقوب الكُليني) | |
 |
|
| جم | سنہ 864 |
| وفات | سنہ 941 (76–77 سال) |
| شہریت |  خلافت عباسیہ
|
| عملی زندگی | |
| پیشہ | فقیہ ، عالم ، الٰہیات دان |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی [۱] |
| شعبۂ عمل | اسلام [۲] |
| کارہائے نمایاں | اصول کافی |
ترمیم  | |
ابوجعفر محمد بن يعقوب الکليني (864ء -941ء)، عباسی بادشاہ المقتدر باللہ دے زمانے دے بزرگ شيعہ فقيہ و عالم دين سن۔ چونکہ اوہ بغداد دے "درب السلسلہ" وچ آوسے سن اسي وجہ توں انہيں "سلسلی" دا لقب ملیا اے- تے اوہ سنہ 327ھ ميں درب السلسلہ ميں تے "صور" وچ نقل حديث کيا کردے سن۔
ثقۃ الإسلام، شيخ المشائخ، محمد بن يعقوب بن اسحق كلينى رازى، (متوفٰی 328ھ یا 329ھ) غیبت صغری دے زمانے وچ شیعہ اکابرین وچ شمار ہوندے سن تے تیسری صدی ہجری دے نصف سوم تے چوتھی صدی ہجری دے نصف اول دے عظیم ترین شیعہ محدثین دے زمرے وچ شمار کیتے جاندے نيں۔ اوہ شیعاں دی بنیادی کتاب حدیث کتاب الکافی دے مؤلف نيں۔
 | |
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | محمد بن یعقوب کلینی |
| تاریخ ولادت | تقریبا ۲۵۵ ھ |
| آبائی شہر | کلین رے، ایران |
| تاریخ وفات | ۳۲۹ ھ |
| مدفن | بغداد |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | احمد بن ادریس قمی، حسن بن فضل بن یزید یمانی، احمد بن مہران، ابن بابویہ، صفار قمی |
| شاگرد | ابن ابی رافع صیمری، ابن قولویہ، ہارون بن موسی تلعبکری، ابو غالب زراری |
| تالیفات | الکافی، الرد علی القرامطہ، رسائل الائمہ (ع)، تعبیر الرؤیا، کتاب الرجال |
| خدمات | |
| سماجی | شیخ و مرجع شیعہ شہر ری |
محمد بن یعقوب کلینی (متوفی ۳۲۹ ھ)، ثقۃ الاسلام کلینی دے نام توں مشہور اکابرین فقہ تے اکابرین حدیث وچوں نيں۔ اوہ امام حسن عسکری علیہ السلام دی شہادت دے بعد دنیا وچ آئے تے امام زمانہ(عج) دے ایام ظہور وچ موجود سن ۔ انہاں بزرگ محدثین تے اصحاب نال انہاں دیاں ملاقاتاں ہوئیاں نيں جنہاں نے براہ راست امام ہادی(ع) تے امام عسکری(ع) توں حدیثاں سنیاں سن۔ انھاں نے محمد بن یحیی اشعری، عبد اللہ بن جعفر حمیری، علی بن حسین بن بابویہ قمی، محمد بن یحیی عطار سمیت متعدد بزرگ اساتذہ توں فیض حاصل کیتا اے جدوں کہ ابن قولویہ، محمد بن علی ماجیلویہ قمی تے احمد بن محمد زراری انہاں دے شاگرداں وچ شامل نيں۔
ولادت کدوں تے کتھے؟
سودھواس سوال دا صحیح و دقیق جواب میسر نئيں اے اُتے سوانح نگاراں نے مسلم جانا اے کہ انہاں دی ولادت شہر رے دے نواحی پنڈ کُلَین وچ ہوئی اے۔ انہاں دے وقت ولادت دے بارے وچ موجودہ قرائن تے علائم توں معلوم ہُندا اے کہ گویا اوہ امام زمانہ(عج) دی ولادت توں کچھ عرصہ قبل یا بعد ـ یعنی سنہ 255 ہجری دے لگ بھگ ـ پیدا ہوئے نيں تے غیبت صغری دے زمانے وچ رہے نيں۔ بحر العلوم نے احتمال دتا اے کہ ثقۃ الاسلام کلینی نے امام حسن عسکری(ع) دی زندگی دا حصہ پالیا اے۔[۳]
اسماء و القاب
سودھورجال دی کتب تے سوانح نگاراں نے، کلینی دے حالات زندگی لکھدے ہوئے انہاں نوں جنہاں عناوین تے القاب و کنیات توں یاد کیتا اے، انہاں وچ ابوجعفر، محمد بن یعقوب، ابن اسحٰق، ثقۃ الاسلام، رازی، سِلسِلی تے بغدادتی۔[۴] اوہ پہلے اسلامی عالم دین نيں جنہاں نوں "ثقۃ الاسلام" دے لقب توں نوازیا گیا اے ؛ جس دی وجہ ایہ اے کہ نہایت متقی تے پرہیزگار سن، علم و فضیلت دے لحاظ توں اعلیٰ شان و منزلت دے مالک سن، لوگاں دے دینی مسائل حل کردے سن تے عوام اپنے مسائل تے فتاویٰ دے لئے انہاں توں رجوع کردے سن ۔[۵] انہاں نوں سلسلی اس وجہ توں کہیا گیا کہ بغداد جاکر اوہ باب کوفہ وچ واقع "درب السلسلہ" وچ سکونت پذیر ہوئے سن ۔[۶]
کلینی دا خاندان
سودھوکلینی دا خاندان علم و فضیلت دا خاندان اے۔ انہاں دے والد یعقوب بن اسحق اپنے زمانے دے علماء وچ شمار ہُندے سن تے انہاں دا دور غیبت صغری دا دور اے۔[۷] ابوالحسن علی بن محمد المعروف بہ "علان رازی" کلینی دے ماماں نيں۔ محمد بن عقیل کلینی، احمد بن محمد، محمد بن احمد سب کلینی دے خاندان توں تعلق رکھدے نيں تے شیعہ اکابرین تے علماء تے بزرگاں وچ شمار ہُندے نيں۔[۸]
حدیث آموزی تے ہجرت بسوئے قم
سودھورے، کلینی دے زمانے وچ اسماعیلی، حنفی، شافعی تے شیعہ دے درمیان آراء و افکار دے معرکے دا مرکز سمجھیا جاندا سی چنانچہ انھاں نے حصول علم تے مختلف مذاہب دی آراء و افکار توں واقفیت دے نال نال حدیث نگاری دا فیصلہ کیتا۔ انھاں نے رے وچ بزرگ عالم دین "ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی" توں علم حدیث سیکھا[۹] تے علم حدیث دی تکمیل دے لئے شہر قم مشرف ہوئے تے اس شہر وچ ایسے ملاقات دے نال ملاقاتاں کيتیاں جنہاں نے براہ راست امام ہادی(ع) تے امام عسکری(ع) توں حدیثاں سنی سن تے بزرگ اساتذہ توں حصول فیض کیتا۔
ذاتی تے علمی شخصیت
سودھو
تراجم تے سوانح و تاریخ دی کتب وچ انہاں دے تعارف تے حالات زندگی دے ضمن وچ بیان ہويا اے کہ انہاں دے حامی تے مخالفین نے کلینی دے علم و فضل تے عظمت و منزلت دی تصدیق دی اے۔[۱۰]
کلینی شیعہ اکابرین دی نظر وچ
سودھوشیخ طوسی اپنی کتاب رجال وچ وچ لکھدے نيں: محمد بن یعقوب کلینی المُکَنّٰی "ابو جعفر اعور" جلیل القدر عالم دین سن تے روایت [و حدیث] اُتے عبور رکھدے سن، انہاں دی بعض لکھتاں نيں جنہاں دا ذکر الکافی وچ آیا اے۔[۱۱] انھاں نے اپنی اک کتاب وچ کلینی نوں "ثقہ" تے اخبار و روایات دے عالم دے طور اُتے یاد کیتا اے۔[۱۲]
شیعہ عالم رجال نجاشی کہندے نيں: اوہ [کلینی] اپنے زمانے وچ شیعیانِ رے دے شیخ تے پیشوا تے تے علماء دے درمیان علم حدیث تے ضبط و کتابت حدیث دے حوالے توں موثق ترین سن ۔ انھاں نے اپنی عظیم کتاب الکافی نوں 20 سال دے عرصے وچ تصنیف کیتا اے۔[۱۳]
عالمان شیعی ہور نظیر [ ابن شہرآشوب،[۱۴] علامہ حلی،[۱۵] ابن داود حلی، [۱۶] تفرشی، [۱۷] اردبیلی، [۱۸] تے سید ابوالقاسم خوئی[۱۹] سمیت ہور شیعہ علماء نے کلینی دے سلسلے وچ شیخ طوسی تے نجاشی دی عبارتاں دی تائید و تصدیق دی اے۔ سید بن طاووس دا کہنا اے کہ کلینی دی وثاقت تے امانت اُتے سب دا اتفاق اے۔[۲۰]
کلینی علمائے اہل سنت دی نگاہ وچ
سودھومشہور سنی مؤرخ ابن اثیر: کلینی علمائے امامیہ دے علماء تے اکابرین دے زمرے وچ شمار ہُندے نيں۔[۲۱]
ذہبی: کلینی شیخِ شیعہ، عالمِ امامیہ تے صاحب تالیفات نيں۔[۲۲]
ابن حجر عسقلانی تے ابن ماکولا: اوہ مذہب شیعہ دے فقہاء تے مصنفین و مؤلفین وچوں نيں۔[۲۳]۔[۲۴]
ابن عساکر نے وی اپنی کتاب وچ انہاں نوں تعظیم و تکریم دے نال یاد کیتا اے۔[۲۵]
تصنیفات و تالیفات
سودھو
محمد بن یعقوب کلینی الکافی دے علاوہ دوسری کتاباں وی لکھياں نيں جنہاں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ علم حدیث دے علاوہ دوسرے علوم وچ وی علمی مقام و منزلت دے حامل سن ۔ انہاں دی بعض تالیفات درج ذیل نيں:
- الرد علی القرامطہ: ایہ کتاب قرمطیاں دے متضاد تے ناقابل قبول و گمراہ کن عقائد دی تردید دی غرض توں تالیف ہوئی اے۔
- رسائل الائمہ(ع)
- تعبیرالرؤیا
- کتاب الرجال
- ما قیل فی الائمہ(ع) من الشعر [جو کچھ ائمہ علیہم السلام دے بارے وچ ، شاعری دے حوالے توں کہیا گیا اے
- الزی و التجمل
- الدواجن و الرواجن
- الوسائل
- فضل القرآن۔[۲۶]۔[۲۷]۔[۲۸]
کلینی دے اساتذہ
سودھوکہیا جاندا اے کہ کلینی نے 50 اساتذہ توں حصول فیض کیتا اے جنہاں نے حدیث املاء کرنے (یا تحدیث) دے نال نال انہاں دے استاد دے عنوان توں وی کردار ادا کیتا اے تے انہاں دی تعلیم و تربیت دا اہتمام وی کیتا اے۔ اوہ سب توں زیادہ صاحب تفسیر قمی جناب علی بن ابراہیم قمی توں متاثر سن جنہاں دا نام انھاں نے الکافی دی 7068 اسناد حدیث وچ نقل کیتا اے۔[۲۹] انہاں دے دوسرے اہم اساتذہ وچ دے نام درج ذیل اے:
- محمد بن یحیی اشعری
- احمد بن ادریس قمی
- احمد بن عبداللہ بن احمد بن محمد بن خالد برقی
- احمد بن محمد بن عیسی اشعری
- عبداللہ جعفر حمیری
- حسن بن فضل بن یزید یمانی
- احمد بن مہران
- محمد بن حسن طائی
- علی بن حسین ابن بابویہ قمی، پدر شیخ صدوق
- ابن فروخ صفار صاحب کتاب «بصائر الدرجات»
- محمد بن یحیی عطار
- قاسم بن علا
- احمد بن محمد بن سعید ہمدانی المعروف بہ ابن عقدہ۔[۳۰]
کلینی دے شاگرد تے راوی
سودھوان دے شاگرداں تے انہاں توں نقل حدیث کرنے والےآں وچ وی بعض اکابرین شیعہ شامل نيں:
- ابو عبداللہ احمد بن ابراہیم المعروف بہ ابن ابی رافع صیمری
- ابو القاسم جعفر ابن قولویہ صاحب کتاب کامل الزیارات
- ابو محمد ہارون بن موسی تلعبکری
- ابو غالب احمد بن محمد زراری
- محمد بن علی ماجیلویہ قمی
- ابو عبداللہ محمد بن ابراہیم بن جعفر
- ابو عبداللہ محمد بن احمد بن قضاعہ صفوانی۔[۳۱]
بغداد دی طرف عزیمت
سودھوتاریخی شواہد دے مطابق الکافی دی تالیف دے اختتام تے تاریخ وفات توں دو سال قبل سنہ 327 ہجری وچ انھاں نے بغداد دا سفر اختیار کیتا اے ؛ ایويں اوہ اپنی عمر دے آخری دو سال بغداد وچ بسر کرچکے نيں؛ بغداد انہاں ایام وچ وڈا علمی مرکز سی ۔ سفر بغداد توں قبل الکافی دی تالیف دے اختتام دا اک ثبوت ایہ اے کہ اس دے باوجود کہ اوہ چاراں نائبین خاص (نواب اربعہ) دے معاصر سن مگر انھاں نے انہاں توں کوئی وی حدیث بلاواسطہ نقل نئيں کیتی اے۔ چونکہ کلینی شیعہ تے سنی حلفےآں وچ یکسان طور اُتے مشہور ومعروف سن چنانچہ شیعہ تے سنی عوام نے فتوی دے لئے انہاں دی طرف رجوع کیتا تے انہاں نوں "ثقۃ الاسلام" دا لقب دتا۔[۳۲]
وفات تے مدفن
سودھوکلینی شعبان المعظم سنہ 328 ہجری (سال تَناثُر نجوم نوں (غیبت صغری دے خاتمے توں اک سال قبل تے) غیبت کبری دے آغاز دے موقع اُتے (یا اس توں اک سال قبل، 70 سال دی عمر وچ شہر بغداد وچ دار الفناء توں کوچ کرکے دارالبقاء دی طرف رحلت کرگئے۔[۳۳] نجاشی تے شیخ طوسی نے روایت کيتی اے کہ این گونہ محمد بن جعفر حسنی المعروف بہ ابو قیراط نے کلینی دی میت اُتے نماز ادا کيتی۔ انہاں دی تدفین باب کوفہ دے مقام اُتے ہوئی۔ بااں ہمہ ابن عبدون نامی شخص دا کہنا اے کہ اس نے کلینی دے مقبرے نوں شارع طائی اُتے دیکھیا اے جس دے اواُتے اک کتبہ نصب سی جس اُتے کلینی تے انہاں دے والد دے نام درج سن ۔[۳۴]۔[۳۵]
محمد باقر خوانساری لکھدے نيں: جو کچھ کلینی دے مرقد دے بارے وچ مشہور اے اوہ ایہ اے کہ اوہ بغداد تے دجلہ دی مشرقی جانب تکیہ مولویہ وچ واقع اے تے عامہ تے خاصہ انہاں دی زیارت نوں آندے نيں۔[۳۶]
حوالے
سودھو- ↑ این کے سی آر اے یو تی آئی ڈی: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jo2015874193 — اخذ شدہ بتاریخ: ۱ مارچ ۲۰۲۲
- ↑ این کے سی آر اے یو تی آئی ڈی: https://aleph.nkp.cz/F/?func=find-c&local_base=aut&ccl_term=ica=jo2015874193 — اخذ شدہ بتاریخ: ۷ نومبر ۲۰۲۲
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج 19، ص 58۔
- ↑ الکلینی و الکافی، ص 124 و 125۔
- ↑ ریحانة الادب، ج 5، ص 79۔
- ↑ تاج العروس، ج 18، ص 482۔
- ↑ سفینة البحار، ج 2، ص 495۔
- ↑ روضات الجنات، ج 6، ص 108۔
- ↑ الکلینی و الکافی، ص 179۔
- ↑ الفوائد الرجالیہ، ج 3، ص 325۔
- ↑ رجال طوسی، ص 429۔
- ↑ الفہرست، ص 210۔
- ↑ رجال نجاشی، ص 377۔
- ↑ معالم العلماء، ص 134۔
- ↑ خلاصہ الاقوال، ص 245۔
- ↑ رجال ابن داوود، ص 187۔
- ↑ نقد الرجال، ج 4، ص 352۔
- ↑ جامع الرواہ، ج 2، ص 218۔
- ↑ معجم الرجال الحدیث، ج 19، ص 54۔
- ↑ کشف المحجة، ص 159۔
- ↑ الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 364۔
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج 15، ص 280۔
- ↑ لسان المیزان،ج 5، ص 433۔
- ↑ اکمال الکمال، ج 7، ص 186۔
- ↑ تاریخ مدینہ دمشق، ج 56، ص 297۔
- ↑ رجال نجاشی، ص 377۔
- ↑ رجال طوسی، ص 429۔
- ↑ معالم العلماء، ص 134۔
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج 19، ص 59۔
- ↑ الکلینی و الکافی، ص 166 تے بعض دے صفحات۔
- ↑ الکلینی و الکافی، ص 182 تے بعد دے صفحات۔
- ↑ الکلینی و الکافی، ص 264 – 267۔
- ↑ ریحانة الادب، ج 8، ص 80۔
- ↑ رجال نجاشی، ص 378۔۔
- ↑ الفہرست، ص 210 و 211۔
- ↑ روضات الجنات، ج6، ص 108۔
مآخذ
سودھو- بحرالعلوم، سید محمد مہدی، الفوائد الرجالیہ، تحقیق محمد صادق بحرالعلوم، تہران، مکتبہ الصادق، 1363ہجری شمسی۔
- خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بی جا، بی نا، 1413ہجری۔
- طوسی، محمد بن حسن، الفہرست، تحقیق جواد قیومی، بی جا، نشر الفقاہہ، 1417ہجری۔
- نجاشی، احمد بن علی، رجال النجاشی، قم، مؤسسہ النشر الاسلامی، 1416ہجری۔
- غفار، عبداللہ الرسول، الکلینی و الکافی، قم، مؤسسہ النشر الاسلامی، 1416ہجری۔
- ذہبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، بیروت، مؤسسہ الرسالہ، 1413ہجری۔
- زبیدی، محب الدین، تاج العروس من جواہر القاموس، بیروت، دارالفکر، 1414ہجری۔
- طوسی، محمد بن الحسن، رجال الطوسی، تحقیق جواد قیومی، قم، مؤسسہ النشر الاسلامی، 1415ہجری۔
- ابن شہر آشوب، محمد علی، معالم العلماء، قم، بی نا، بی تا.
- حلی، حسن بن یوسف، خلاصہ الاقوال فی معرفہ الرجال، تحقیق جواد قیومی، بی جا، نشر الفقاہہ، 1417ہجری۔
- ابن داود حلی، حسن بن علی، رجال ابن داود، نجف، المطبعہ الحیدریہ، 1392ہجری۔
- تفرشی، محمد بن حسین، نقد الرجال، قم، آل البیت، 1418ہجری۔
- اردبیلی، محمدعلی، جامع الرواہ، بی جا، مکتبہ المحمدی، بی تا.
- سید بن طاوس، علی بن موسی، کشف المحجہ لثمرہ المہجہ، نجف، المطبعہ الحیدریہ، 1370ہجری۔
- ابن اثیر، علی بن ابی الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دار صادر، 1386ہجری۔
- عسقلانی، ابن حجر، لسان المیزان، بیروت، مؤسسہ الاعلمی، 1390ہجری۔
- ابن ماکولا، اکمال الکمال، بی جا، دار احیاء التراث العربی، بی تا.
- ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینہ دمشق، بیروت، دارالفکر، 1415ہجری۔
- مدرس، محمد علی، ریحانہ الادب فی تراجم المعروفین بالکنیہ او اللقب، تہران، خیام، 1369ہجری شمسی۔
- خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء و السادات، قم، اسماعیلیان، بی تا.
- قمی، شیخ عباس، سفینہ البحار، قم، اسوہ، بی تا.
سانچہ:شیعہ فقہا (چوتھی صدی ہجری) سانچہ:شیعہ محدثین