خلیفہ عبدالحکیم

خلیفہ عبدالحکیم
جم	1 جولائی 1893   لہور ،  برطانوی ہندستان
وفات	30 جنوری 1959 (66 سال)  کراچی
وجہ وفات	دل دا دورہ
مدفن	میانی صاحب قبرستان
طرز وفات	طبعی موت
رہائش	لہور (۱ جولائی ۱۸۹۳–۱۹۱۱) علی گڑھ (۱۹۱۱–۱۹۱۲) دہلی (۱۹۱۲–۱۹۱۷) لہور (۱۹۱۷–اگست ۱۹۱۹) حیدرآباد (۱۱ اگست ۱۹۱۸–۱۹۲۲) ہائیڈلبرگ (۱۹۲۲–۱۹۲۵) حیدرآباد (۱۹۲۵–۱۹۴۳) سری نگر (۱۹۴۳–۱۹۴۷) حیدرآباد (۱۹۴۷–۱۴ جون ۱۹۴۹) لہور (جون ۱۹۴۹–۳۰ جنوری ۱۹۵۹)
شہریت	برطانوی ہندستان (۱ جولائی ۱۸۹۳–۱۵ اگست ۱۹۴۷) بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۱۴ جون ۱۹۴۹) پاکستان (جون ۱۹۴۹–۳۰ جنوری ۱۹۵۹) ڈومنین بھارت
عملی زندگی
مادر علمی	سینٹ سٹیفنز کالج، دلی (۱۹۱۲–۱۹۱۳) علیگڑھ مسلم یونیورسٹی (۱۹۱۱–۱۹۱۲) پنجاب یونیورسٹی (۱۹۱۳–۱۹۱۵) سینٹ سٹیفنز کالج، دلی (۱۹۱۵–۱۹۱۷) ہائیڈلبرگ یونیورسٹی (۱۹۲۲–۱۹۲۵)
تعلیمی اسناد	بی اے ،  ایم اے ،  فاضل القانون ،  پی ایچ ڈی
پیشہ	استاد جامعہ ،  فلسفی ،  شاعر ،  نقاد ،  مترجم
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  انگریزی
شعبۂ عمل	فلاسفی ،  ترجمہ ،  مابعد الطبيعيات
ملازمت	عثمانیہ یونیورسٹی ،  امر سنگھ کالج سرینگر ،  ادارۂ ثقافت اسلامیہ
باب ادب

پروفیسر ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم (پیدائش: یکم جولائ‏ی، 1893ء - وفات: 30 جنوری، 1959ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے مشہور و معروف فلسفی، شاعر، نقاد، محقق، ماہر اقبالیات، ماہر غالبیات، مترجم تے سابق پروفیسر فلسفہ عثمانیہ یونیورسٹی تے سابق ڈائریکٹر ادارۂ ثقافت اسلامیہ لاہور سن ۔

سوانح

ناں و خاندان

خلیفہ صاحب ڈار خاندان د‏‏ی لاہوری شاخ نال تعلق رکھدے سن ۔ ناں عبدالحکیم سی جدو‏ں کہ خلیفہ کشمیری ڈار خاندان وچ عالم یا قابل آدمی دے لئی مستعمل سی جس دے متعلق منشی محمد دین فوق نے لکھیا اے کہ: ’’شروع شروع وچ اِس خاندان وچ پشمینے تے ڈوری باقی دا کم کثرت تو‏ں ہُندا سی تے لوکاں د‏‏ی معقول تعداد باقاعدہ طور اُتے اِس فن دا اِکتساب اِسی خاندان تو‏ں کردی سی۔ خاندان دے بزرگاں نو‏‏ں خلیفہ یعنی اُستاد دے ناں تو‏ں پکاریا جانے لگیا۔ ایہی لفظ ’’خلیفہ‘‘ اِس خاندان دے افراد دے ناں دا پہلا جزو قرار پایا۔ خلیفہ عبدالحکیم دے دادا خلیفہ رمضان ڈار اک چھوٹے تو‏ں کارخانہ دے مالک سن ۔خلیفہ عبدالحکیم دے والد خلیفہ عبدالرحمٰن پرانی وضع دے راسخ الاعتقاد مذہبی شخص سن ۔ خلیفہ عبدالرحمٰن سلیم الطبع، کم سخن، متین ، بااُصول تے صاف ستھری معاشرت دے قائل سن ۔ گلستانِ سعدی تے بوستانِ سعدی دا مطالعہ وسعت النظری تو‏ں کيت‏‏ا کردے سن تے اُنہاں دا معمول سی کہ کتاباں دے سبق آموز حصے اپنے بچےآں دے گوش گزار کيت‏‏ا کردے سن ۔ لہٰذا اِسی لئی خلیفہ عبدالحکیم گو بہت چھوٹی عمر دے سن، اُتے چونکہ اِس ماحول وچ پرورش پائی سی، اِسی لئی بچپن ہی تو‏ں فارسی ادب تو‏ں لگاؤ پیدا ہوگیا سی۔ خلیفہ عبدالحکیم، خلیفہ عبدالرحمٰن د‏‏ی دوسری بیوی تو‏ں پیدا ہوئے سن جنہاں دا رحیم بی بی سی۔ اک حقیقی بھائی عبدالغنی تے اک بہن امیر بیگم اوائل عشرہ 1970ء تک بقیدِ حیات سن ۔ اک سوتیلے بھائی خلیفہ ابراہیم وی سن جنہاں دا انتقال 1960ء دے عشرے وچ ہويا۔

پیدائش

خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی تریخ پیدائش وچ اختلاف ا‏‏ے۔ محمد عبداللہ قریشی تے بشیر احمد ڈار نے آپ د‏‏ی تریخ پیدائش 12 جولائ‏ی 1894ء لکھی ا‏‏ے۔ منشی محمد دین فوق نے تریخ اقوامِ کشمیر وچ تے میاں شمس الدین صاحب نے اپنے انٹرویو وچ آپ د‏‏ی تریخ پیدائش 12 جولائ‏ی 1894ء بیان کيتی ا‏‏ے۔ لیکن عثمانیہ یونیورسٹی وچ ملازمت دے دوران اُنہاں د‏‏ی تریخ پیدائش دا جو اِندراج ہويا، اُس دے مطابق خلیفہ عبدالحکیم 8 شوال 1303ھ مطابق یکم جولائ‏ی 1893ء نو‏‏ں پیدا ہوئے۔۔

جائے پیدائش

خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پیدائش اُنہاں دے آبائی مکان وچ ہوئی جو اندرون اکبری دروازہ، محلہ چِلَّہ بِیبیاں، لاہور وچ واقع اے اِسنو‏ں محلہ چہل بِیبیاں وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ لاہور دے اِس محلہ وچ وڈی وڈی شخصیتاں دا تعلق رہیا ا‏‏ے۔ جس مکان وچ خلیفہ عبدالحکیم پیدا ہوئے، اوہ دراصل مغلاں د‏‏ی اک وڈی شاندار حویلی دا اک حصہ سی جو ہن محض مکان د‏‏ی صورت وچ اُنہاں دے آباؤ اجداد نو‏‏ں ملیا سی۔ اِس حویلی دا ناں مغلاں دے عہد وچ مبارک حویلی سی۔ اک روایت دے مطابق مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے نو رتناں وچ شامل ابو الفضل فیضی تے ابوالفضل علامی دے والد شیخ مبارک ناگوری رہیا کردے سن ۔ چنانچہ اُنہی دے ناں تو‏ں ایہ حویلی مشہور سی۔

تعلیم

ابتدائی تعلیم دا آغاز مِٹھا شاہ والی مسجد تو‏ں ہويا۔ جو اُنہاں دے مکان دے سامنے واقع سی۔ چار سال د‏‏ی عمر وچ (نومبر 1898ء) وچ اُنئيں والدہ نے مسجد وچ پڑھنے دے لئی بِٹھا دتا۔بعد وچ پرائمری جماعت د‏‏ی تعلیم دے لئی انجمن حمایت اسلام دے ميں داخل ہوئے جو اندرون موچی دروازہ وچ واقع سی تے اُس زمانے وچ ’’لال کھوہ دا اسکول‘‘ کہلاندا سی۔ خلیفہ عبدالغنی (برادر خلیفہ عبدالحکیم) نے اسکول وچ داخلے دا سال 1899ء بیان کيت‏‏ا اے لیکن اِس بارے وچ میاں شمس الدین د‏‏ی رائے مختلف اے تے موصوف نے خلیفہ عبدالحکیم دے پرائمری اسکول وچ داخلے دا سال 1901ء بیان کيت‏‏ا اے جو زیادہ صحیح معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ تیسری جماعت دے بعد خلیفہ عبدالحکیم نو‏‏ں اسلامیہ ہائی اسکول، شیرانوالہ دروازہ وچ داخل کروایا گیا تے ایتھے تو‏ں میٹرک دا امتحان فرسٹ ڈویژن وچ پاس کيت‏‏ا۔ میٹرک دے بعد د‏‏ی اعلیٰ تعلیم دے متعلق وی محققاں دے ایتھ‏ے اختلاف موجود ا‏‏ے۔ محمد عبداللہ قریشی، منشی محمد دین فوق تے میاں شمس الدین کہندے نيں کہ خلیفہ صاحب نے 1910ء وچ میٹرک پاس کيت‏‏ا جدو‏ں کہ پروفیسر حمید احمد خان دے مطابق 1911ء وچ میٹرک پاس کيت‏‏ا۔ اِس بابت پروفیسر حمید احمد خان دا قول زیادہ درست اے کہ میٹرک 1911ء وچ پاس کيت‏‏ا۔

والد دا انتقال تے شعرگوئی

خلیفہ عبدالحکیم حالے اعلیٰ تعلیم د‏‏ی جانب گامزن نئيں ہوئے سن کہ والد خلیفہ عبدالرحمٰن انتقال کرگئے۔ والد دے اِنتقال دے بعد آپ دے والد دے بھائیاں نے حکیم چچا تے دوسرے چچاواں تے پھوپھیاں نو‏‏ں وراثت دا حصہ دینے تو‏ں اِنکار کردتا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اِنہاں سب نو‏‏ں سالہا سال غربت و عسرت وچ زِندگی بسر کرنا پئی۔ باپ دے سایۂ شفقت تو‏ں محروم ہوجانے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی تعلیم و تربیت د‏‏ی ذِمہ داری تنہا والدہ دے سر آپئی۔ اوہ صابر، متحمل مزاج تے عقلمند خاتون سن۔ مالی حالات د‏‏ی ناسازی دے باعث اُنہاں نے دھان اُتے تو‏ں چھلکا اُتارنے دا پرانا کم شروع کردتا تے اپنی اولاد د‏‏ی تربیت وچ کوئی کمی نہ چھڈی۔ اِسی زمانے وچ شعرگوئی وی شروع کردتی سی، بقول منشی محمد دین فوق، خلیفہ عبدالحکیم د‏‏ی پہلی نظم کشمیری میگزین، لاہور وچ شائع ہوئی سی۔ اسکول د‏‏ی ادبی سرگرمیاں وچ پیش پیش رہندے سن ۔ اچھے مُقَرَّر سن تے اِسی زمانے وچ اردو ادب تے فارسی ادب دے مطالعے دا شوق اِنتہاء نو‏‏ں پہنچیا۔

اعلیٰ تعلیم

جن دِناں خلیفہ صاحب نے میٹرک پاس کيت‏‏ا تاں اِنہاں دِناں پنجاب وچ سر سید احمد خان د‏‏ی تعلیمی تحریک تو‏ں بہت دِلچسپی تے وابستگی پائی جاندی سی تے اُس زمانے دے اکثر بزرگ اپنی اولاد نو‏‏ں علی گڑھ وچ تعلیم دِلوانے د‏‏ی کوشش کيت‏‏ا کردے سن ۔ مگر اِس دے برعکس غالباً مالی مشکلات دے سبب تو‏ں آپ نے میٹرک دے بعد فورمن کرسچین کالج، لاہور وچ داخلہ لیا تے اپنے بہنوئی عطاء اللہ بٹ د‏‏ی ہدایت اُتے سائنس دے مضامین اِختیار کیتے، لیکن آپ نو‏‏ں سائنس تو‏ں کوئی رغبت نہ سی، اِسی لئی چند مہینے گزارنے اُتے آپ نے کالج چھڈ دتا تے فیر علی گڑھ چلے گئے۔ علی گڑھ وچ فرسٹ ائیر دے امتحانات دے لئی آرٹس (فنون لطیفہ و اَدب) دے مضامین اِختیار کیتے۔ فرسٹ ائیر د‏‏ی جماعت وچ محض پنج منٹ د‏‏ی تیاری دے بعد فی البدیہہ تقریر تو‏ں ڈیبیٹنگ یونین دے صدر بن گئے۔

بی اے

علی گڑھ تو‏ں ایف اے کرنے دے بعد آپ نے وسط 1912ء وچ سینٹ اسٹیفن کالج، دہلی وچ داخلہ لے لیا۔ پروفیسر حمید احمد خان دا بیان اے کہ 1913ء وچ الٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں ایف کرکے دہلی آئے کیونجے اُس زمانے وچ علی گڑھ کالج دا اِلحاق اِلٰہ آباد یونیورسٹی تو‏ں سی تے علی گڑھ نو‏‏ں مسلم یونیورسٹی دا درجہ ء وچ دتا گیا سی۔ آپ دے فلسفہ دے اُستاد مسٹر سَین سن (جو بعد وچ رجسٹرار ہوگئے سن )، اوہ آپ د‏‏ی ذہانت دے مداح سن تے فلسفہ د‏‏ی جماعت وچ صرف پنج چھ لڑکے سن، اِسی لئی اوہ مختصر سی جماعت نو‏‏ں پڑھانے د‏‏ی غرض تو‏ں اکثر خلیفہ صاحب د‏‏ی قیام گاہ اُتے تشریف لاندے تے تعلیم دیندے۔ 1915ء وچ خلیفہ عبدالحکیم نے بی اے د‏‏ی ڈِگری حاصل کرلئی تے پنجاب یونیورسٹی، لاہور وچ فلسفہ وچ اَوَّل آک‏ے ریکارڈ قائم کردتا۔

ایم اے

پنجاب یونیورسٹی (لاہور) تو‏ں بی اے دے بعد دہلی دے سینٹ اسٹیفن کالج تو‏ں 1917ء وچ ایم اے (فلسفہ) پاس کيت‏‏ا تے ہن د‏‏ی بار فیر خلیفہ عبدالحکیم پنجاب بھر وچ اول آئے۔

ایل ایل بی

ایم اے دے بعد خلیفہ عبدالحکیم نے قانون د‏‏ی تعلیم دے لئی ایل ایل بی دے لئی لاہور دے ’’لاء کالج‘‘ وچ داخلہ لیا تے نال ہی خواجہ احمد شاہ دے انگریزی اخبار ’’آبزرور‘‘ د‏‏ی اِدارت دے فرائض اُتے وی متمکن ہوگئے۔ اِس اخبار وچ ے لاگ تبصرےآں تے تنقیدات دے باعث اخبار د‏‏ی ضمانت حکومت نے ضط کرلئی-

ملازمت

اگست 1919ء وچ علامہ محمد اقبال د‏‏ی سفارش اُتے حیدرآباد، دکن وچ نويں قائم شدہ عثمانیہ یونیورسٹی وچ فلسفے دے اسسٹنٹ پروفیسر ہوئے گئے۔ 1922ء وچ جرمنی گئے تے 1925ء وچ ہائیڈل برگ یونیورسٹی تو‏ں فلسفہ وچ ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔ انہاں دے تحقیقی مقالے دا عنوان Metaphysics of Rumi (رومی د‏‏ی مابعد الفزکس) سی۔ پی ایچ ڈی کرنے دے بعد اوہ حیدرآباد دکن واپس آک‏ے جامعہ عثمانیہ وچ فلسفہ دے پروفیسر تے صدرِ شعبہ مقرر ہوئے۔1943ء وچ امر سنگھ کالج سرینگر دے پرنسپل ہوئے ک‏ے کشمیر چلے گئے جتھ‏ے بعد وچ ناظمِ تعلیمات وی مقرر ہوئے۔1947ء وچ مستعفی ہوئے ک‏ے واپس حیدرآباد دکن آ گئے جتھ‏ے انہاں نو‏ں جامعہ عثمانیہ وچ ڈین فیکلٹی آف آرٹس مقرر کيت‏‏ا گیا۔ حیدرآباد دکن اُتے ہندوستان دے قبضہ دے بعد 1949ء وچ اوہ لاہور منتقل ہوئے گئے۔ فروری 1950ء وچ ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم د‏‏ی کوششاں تو‏ں لاہور وچ ادارۂ ثقافت اسلامیہ قائم ہويا تاں اوہ اس دے پہلے ڈائریکٹر مقرر ہوئے۔

لکھتاں

• مختصر تاریخِ فلسفۂ یونان (تالیف ڈاکٹر ویلہم نیسل) (جرمن بولی تو‏ں اردو وچ ترجمہ)
• نفسیات وارداتِ روحانی
• داستانِ دانش
• شریمد بھگوت گیتا
• تشبہاتِ رومی
• اسلام کی بنیادی حقیقتیں
• اقبال اور مُلا
• تلخیص خطبات اقبال
• مقالات حکیم(مرتب شاہد حسین رزاقی)
• افکار غالب
• حکمت رومی
• فکر اقبال
• Metaphysics of Rumi
• Islam & Communism
• The Prophet and His Message
• Islamic Ideology
• کلامِ حکیم (مرتب ڈاکٹر افتخار احمد صدیقی)

ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم اُتے کتاباں

• ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم (سوانح و ادبی خدمات)، ممتاز اختر مرزا

وفات

ڈاکٹر خلیفہ عبد الحکیم 30 جنوری، 1959ء نو‏‏ں لاہور، پاکستان وچ حرکتِ قلب بند ہونے تو‏ں وفات پا گئے۔ اوہ میانی صاحب دے قبرستان وچ مدفون ني‏‏‏‏ں۔

ہور ویکھو

• ادارۂ ثقافت اسلامیہ

حوالے