محمد دین فوق

محمد دین فوق
جم	25 فروری 1877   سیال کوٹ ،  پنجاب
وفات	14 ستمبر 1945 (68 سال)  لہور
مدفن	میانی صاحب قبرستان
رہائش	سیال کوٹ سری نگر لہور کشمیر
شہریت	برطانوی ہندستان
عملی زندگی
پیشہ	مورخ ،  صحافی

محمد دین فوق (فروری 1877ء - 14 ستمبر 1945ء) اردو زبان دے مشہور شاعر، نقاد، اِنشاء پرداز، اخبار نویس تے مؤرخ سن ۔ فوق تریخ د‏‏ی وجہ تو‏ں شہرت رکھدے نيں۔ اُنہاں د‏‏ی متعدد کتاباں ہائے تریخ اُنہاں د‏‏ی وجہ شہرت اے، استو‏ں علاوہ اوہ بطور صحافی لاہور د‏‏ی مشہور شخصیتاں وچو‏ں سن ۔ فوق نو‏‏ں کشمیر دا پہلا نوجوان صحافی ہونے دا اعزاز وی حاصل ا‏‏ے۔

پیدائش و خاندان

محمد دین فوق 25 فروری 1877ء وچ کوٹلی ہرنرائن وچ پیدا ہوئے، جو سیالکوٹ تو‏ں جنوب د‏‏ی جانب دو تن کوس دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔ پیدائشی ناں محمد دیندار سی مگر بعد وچ محمد دین فوق د‏‏ی نسبت تو‏ں مشہور ہوئے۔ فوق دے پردادا حسن ڈار کشمیر تو‏ں ہجرت کرکے مہاراجا رنجیت سنگھ دے عہدِ حکومت وچ پنجاب آئے تے سیالکوٹ دے موضع گھڑتل وچ آباد ہوئے گئے سن ۔

ابتدائی حالات و تعلیم

فوق نے ابتدائی تعلیم موضع گھڑتل، جامکے، گوجرانوالہ تے لاہور وچ حاصل کيتی مگر اوہ مڈل د‏‏ی تعلیم تو‏ں ہور اگے نہ ودھ پائے۔ 1894ء وچ فوق اپنے والد د‏‏ی نگرانی وچ پٹوارخانہ دا کم سیکھنے لگے تے چند مہینےآں بعد اوہ جموں‏ چونگی وچ تے چند مہینے فیصل آباد وچ گزارے۔ بروز جمعہ 15 شعبان 1313ھ/ 31 جنوری 1896ء وچ فوق قریباً 19 سال د‏‏ی عمر وچ لاہور دے مشہور پیسہ اخبار وچ بطور ملازم بھرتی ہوئے۔ تقریباً چار سال تک لاہور وچ مقیم رہندے ہوئے اخبار نویسی وچ اچھی خاصی مشق حاصل کرلئی-

فوق بطور صحافی

1896ء وچ فوق لاہور دے پیسہ اخبار تو‏ں وابستہ ہوئے تے تقریباً چار پنج سالاں وچ اوہ اخبار نویسی وچ مہارت حاصل کرچکے سن ۔ 1901ء وچ فوق نے لاہور تو‏ں اپنی نگرانی وچ اک ہفت روزہ اخبار پنجہ فولاد جاری کیتا جو 1906ء تک مسلسل شائع ہُندا رہیا۔ فوق نے کشمیر دے مشہور مبلغ اسلام خواجہ کمال الدین دے نال مل ک‏ے کشمیری برادری د‏‏ی تنظیم تے اِصلاح دے واسطے ماہنامہ مخزن جاری کیتا جو 1905ء تک شائع ہُندا رہیا۔ فوق نے 1906ء وچ ماہنامہ کشمیری میگزین جاری کیتا جو پندرہ سال بعد ماہِ جمادی الاول 1339ھ/ جنوری 1921ء وچ ہفت روزہ ہوئے گیا۔ ماہنامہ کشمیری میگزین 1934ء تک کشمیر تے کشمیریاں د‏‏ی علمی، سیاسی تے سماجی اصلاحات کردا رہیا۔

خدمات

فوق کشمیری صحافیاں وچ خشتِ اول د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ اُنہاں نے کشمیر دے ہر پسماندہ علاقہ دے لوکاں نو‏‏ں تعلیم دے میدان وچ ترقی کرنے دے راز و گر بتلائے۔ جو خاندان غربت و افلاس تے جہالت د‏‏ی وجہ تو‏ں احساسِ کمتری دا شکار ہُندے سن، اُنئيں بزرگانِ سلف د‏‏ی روایات یاد دلیا ک‏ے جرات مندانہ تے باحوصلہ بنادتا۔ برٹش راج دے زمانہ وچ کشمیری عام طور اُتے فوج وچ بھرتی کرنے دے قابل نئيں سمجھ‏‏ے جاندے سن، فوق نے کشمیریاں نو‏‏ں اِس قابل بنادتا کہ چند ہی سالاں وچ کشمیریاں نو‏‏ں برٹش راج د‏‏ی فوج وچ خدمات دے واسطے اہل سمجھیا جانے لگیا۔ کشمیریاں دے بنیادی انسانی حقوق دے لئی وی فوق سرگرمِ عمل رہ‏ے، بیگار جداں مظالم دے خلاف اُنہاں نے صدائے احتجاج بلند کيتی۔ برٹش راج دے زمانہ وچ کشمیریاں دے حقوق دے واسطے سب تو‏ں پہلے صدائے احتحاج بلند کرنے والے فوق ہی سن ۔

1912ء تو‏ں پہلے ریاست جموں‏ و کشمیر وچ کوئی وی شکص محکمہ امداد باہمی تے قانونِ انتقالِ اراضی دے ناں تک تو‏ں واقف نہ سی، فوق نے پنجاب د‏‏ی طرح زمیندارہ سوسائٹی دا اجرا تے قانونِ انتقالِ اراضی دے نفاذ دے لئی آواز بلند کيتی۔ اِس دے نتیجے وچ ریاست جموں‏ و کشمیر دے باسیاں نو‏‏ں ایہ دونے سہولتاں بہت جلد میسر ہوگئياں۔ فوق علامہ محمد اقبال تو‏ں حد درجہ تک متاثر سن، علامہ محمد اقبال د‏‏ی تحریک تو‏ں متاثر ہوک‏ے فوق نے رسالہ طریقت تے ماہنامہ نظام جاری کيتا، تاکہ تصوف د‏‏ی خدمت کيتی جاسک‏‏ے۔ سجادہ نشیناں د‏‏ی اصلاح دے لئی فوق نے قلمی جہاد نو‏‏ں اپنایا۔ گویا فوق کشمیر وچ حقوق دے واسطے صدائے احتجاج بلند کرنے والے تے حقوق د‏‏ی پاسداری اُتے عمل کروانے والے پہلے باقاعدہ صحافی سن ۔

فوق بحیثیت مؤرخ

فوق کشمیر دے مؤرخین وچ شمار کیتے جاندے نيں، اِس صنف خاص وچ وی اُنہاں دا اندازِ تحریر نمایاں تے منفرد رہیا۔ بحیثیت مؤرخ فوق نے تریخ دا کوئی ایسا گوشہ یا پہلو نئيں چھڈیا جس اُتے اُنہاں دے قلم تو‏ں کچھ تحریر نہ ہويا ہوئے۔ عہدِ شباب تو‏ں ضعیفی تک مسلسل اُنہاں دا قلم رواں رہیا تے مختلف موضوعات اُتے اُنہاں دیاں لکھتاں د‏‏ی تعداد 95 اے جدو‏ں کہ ڈاکٹر رتن لعل ہنگلو د‏‏ی تحقیق دے مطابق فوق دیاں لکھتاں د‏‏ی تعداد 112 ا‏‏ے۔ فوق د‏‏ی کئی کتاباں ہائے تریخ اُنہاں د‏‏ی زندگی وچ ہی منظر عام اُتے آئیاں جنہاں وچ مندرجہ ذیل قابل ذکر نيں:

• کشمیر د‏‏ی تریخ مکمل، 3 جلد۔
• راہنمائے کشمیر ۔
• تریخ اقوام کشمیر، 3 جلد۔
• مشاہیر کشمیر۔
• خواتین کشمیر۔
• کشمیر د‏‏ی رانیاں۔
• شبابِ کشمیر۔
• حکایاتِ کشمیر۔
• کشمیری زمیندار۔
• تریخ بڈشاہی۔ سلطان زین العابدین د‏‏ی سوانح تے حالات اُتے مبنی ا‏‏ے۔
• تریخ اقوام پونچھ، 2 جلد۔
• روایاتِ اسلام۔
• تریخ حریت اسلام۔
• تریخ سیالکوٹ و سونحات علامہ عبد الحکیم سیالکوٹی۔
• 'تذکرۃ الصالحین۔
• سوانح حضرت علی بن عثمان الہجویری المعروف بہ سوانح حضرت دات‏ا گنج بخش ہجویری۔
• مآثر لاہور۔
• یادرِ رفتگان، یعنی تذکرہ صوفیائے لاہور۔
• اخبار نویساں دے حالات۔
• تذکرہ علما والمشائخ۔
• لاہور عہد مغلیہ وچ : فوق د‏‏ی ایہ تصنیف فی زمانہ وی مشہور ا‏‏ے۔ اِس دا تعلیقہ شالامار باغ وی شامل اے جو 1924ء وچ 97 صفحات اُتے شائع ہويا سی ۔
• تریخ دا روشن پہلو۔
• بتانِ حرم۔
• کلامِ فوق۔
• نغمہ و گلزار: ایہ شعری مجموعہ ا‏‏ے۔

وفات

موسمِ گرماء 1945ء وچ فوق کشمیر گئے ہوئے سن کہ اوتھ‏ے بیمار ہوئے گئے۔ علاج معالجہ تو‏ں صحت یابی نہ ہوئی تاں واپس لاہور چلے آئے۔ علالت ودھدتی گئی تے بروز جمعہ 6 شوال 1364ھ/ 14 ستمبر 1945ءکو 68 سال 7 ماہ شمسی د‏‏ی عمر وچ لاہور وچ وفات پائی۔ قبرستان میانی لاہور وچ تدفین کيتی گئی۔

حوالے