شیخ حر عاملی
| شیخ حر عاملی | |
|---|---|
 |
|
| جم | 25 اپریل 1624 [۱][۲]
|
| وفات | 25 مئی 1693 (69 سال)[۱][۲] |
| مدفن | روضہ امام علی رضا ، مشهد ، ایران |
| عملی زندگی | |
| پیشہ | آخوند ، الٰہیات دان ، شاعر |
| پیشہ ورانہ زبان | عربی |
| شعبۂ عمل | علم حدیث |
| کارہائے نمایاں | وسائل الشیعہ (کتاب) |
 باب اسلام
| |
ترمیم  | |
شیخ حر عاملی (پیدائش: 26 اپریل 1624ء– 26 مئی 1693ء) شیعی اثناعشری محدث سن ۔ شیخ حر عاملی دی وجہ شہرت اُنہاں دی تصنیف وسائل الشیعہ اے۔
شیخ حر عاملی (۱۰۳۳ - ۱۱۰۴ق) دے نام توں معروف گیارھویں صدی دے امامیہ دے محدث، فقیہ تے وسائل الشیعہ سمیت کئی کتب دے مؤلف نيں ۔اوہ اخباری سن تے کتب اربعہ دی تمام احادیث دی صحت دے قائل سن ۔اس نکتۂ نظر دی تائید وچ انہاں نے وسائل الشیعہ دے آخر وچ 20 دے قریب دلائل ذکر کيتے نيں۔ اوہ قائل سن کہ علم تک دسترسی حاصل ہونے دی بنا اُتے ظن اُتے عمل نئيں کیتا جا سکدا اے ۔
پیدائش تے نسب
سودھو- نام :محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین
شیخ حر عاملی جمعہ دی رات ۸ رجب سال ۱۰۳۳ ہجری نوں لبنان وچ جبل عامل دے علاقے وچ مشغرہ نامی دیہات وچ پیدا ہوئے ۔ آپ دا نسب ۳۶ واسطےآں توں حر بن یزید ریاحی تک پہنچدا اے ۔[۳] اسی مناسبت توں انہاں دا خاندان آل حر شہرت رکھدا سی[۴]
خاندان
سودھوانہاں دی اپنی تے ہور افراد دی تصریح دے مطابق آل حر اہل علم و معرفت تے پیامبر اکرم (ص) نال محبت رکھنے والا خاندان سی ہور اس خاندان نے کئی فقها تے دانشمنداں نوں پروان چڑھایا۔
شیخ حر عامل دے باپ حسن بن علی اک فاضل، دانشمند، ادیب، فقیہ تے فنون عربی توں آگاہ تے لوگاں دے لئی اک مرجع علمی دی حیثیت رکھدے سن ۔[۵] انہاں دی ماں علامہ شیخ عبدالسلام دی بیٹی سی جو بافضیلت تے ادیب خاتون سی۔[۶]
انہاں دے چچا شیخ محمد بن علی بن محمد حر عاملی کتاب الرحلۃ دے مصنف سن ہور کئی کتاباں دے محشی تے تعلیقات دے حامل ،رسالیاں دے مؤلف تے صاحب دیوان شعر سن ۔[۷]
چچا دے بیٹے حسن بن محمد بن علی فاضل تے ادیب دانشمند سن . انہاں دے جد شیخ علی بن محمد حر عاملی جلیل القدر تے خوش اخلاق عالم دین تے اہل فضل ، شعر و ادب دے مالک سن ۔انہاں دے والد دے جد شیخ محمد بن حسین حُر عاملی وی اہل علم و دانش تے اپنے زمانے وچ علوم شرعی وچ اسی طرح افضل جانے جاندے سن جس طرح اس دے بیٹے شیخ محمد بن محمد علوم عقلیہ وچ افضل سمجھے جاندے سن ۔[۸]
ماں دی طرف توں شیخ حر دے جد عبدالسلام بن شمس الدین محمد حر عاملی فقہی احکم وچ متبحر سن ۔
زندگی نامہ
سودھوشیخ حر چالیس سال دی عمر وچ سال ۱۰٧۳ق زیارت عتبات عالیات دے لئی جبل عامل توں عراق گئے۔ اوتھے توں زیارت امام رضا(ع) دے لئی عازم مشہد ہوئے. اس جگہ نوں اپنی زندگی دے لئی مناسب سمجھ کے ایتھے قیام کیتا ۔
سال ۱۰۸٧ تے ۱۰۸۸ وچ دوبارہ سفر حج دے لئی گئے۔ سال ۱۰۸۸ ہجری دے آخری سفر حج دے موقع اُتے عثمانی حکومت دے تحت ترکاں نے بعض ایرانیاں تے شیعاں دا قتل عام کیتا تے اس دے لئے ایہ بہانہ تراشا گیا انہاں نے خانۂ خدا دی اہانت تے بے حرمتی کیتی اے۔ انہاں فسادات وچ شیخ حُر عاملی اشراف مکہ تے سادات حسنی وچوں سید موسی بن سلیمان دے ذریعے نجات حاصل کرنے وچ کامیاب ہوئے تے یمن دے راستے عراق نکل گئے۔ [۹]
| فائل:مقبرۂ حر عاملی.jpg | |
| کوائف | |
|---|---|
| مکمل نام | محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین |
| لقب/کنیت | حر عاملی |
| نسب | خاندان حر بن یزید ریاحی |
| تاریخ ولادت | 8 رجب ۱۰۳۳ ہجری |
| آبائی شہر | مشغرہ، جبل عامل (لبنان) |
| تاریخ وفات | ۲۱ رمضان ۱۱۰۴ہجری |
| مدفن | حرم امام رضا |
| نامور اقرباء | والد: حسن بن علی، چچا: شیخ محمد بن علی حُر، والد دے ماموں: شیخ علی بن محمود عاملی |
| علمی معلومات | |
| اساتذہ | والد: حسن بن علی ،چچا: شیخ محمد بن علی حُر، والد دے ماموں: شیخ علی بن محمود عاملی،... |
| شاگرد | شیخ محمد رضا بن شیخ مصطفیٰ، سید محمد بن علی موسوی عاملی،.... |
| اجازہ روایت از | علامہ مجلسی، |
| اجازہ روایت | علامہ مجلسی، |
| تالیفات | وسائل الشیعہ ،فوائد الطوسیہ،..... |
| خدمات | |
اس دوران دو مرتبہ زیارت عتبات دے لئی عراق گئے۔ اک سفر دے دوران اصفہان وی گئے تے اوتھے دے بزرگ علما جداں علامہ مجلسی نال ملاقات کيتی۔ اس سفر وچ علامہ مجلسی نے انہاں دے لئی اجازه روایت لکھیا تے شیخ حر عاملی نے وی انہاں دے لئی اجازۂ روایت تحریر کیتا۔ اسی سفر وچ علمائے اصفہان نے شاه سليمان صفوى دے ذریعے انہاں نال ملاقات ترتیب دتی۔[۱۰] شاه سلیمان صفوی نے قاضیالقضات تے خراسان دے شیخالاسلامی دا عہدہ انہاں دے سپرد کیتا۔[۱۱]
وفات
سودھوشیخ حر عاملی ۲۱ رمضان ۱۱۰۴ق نوں ٧۱ سال دی عمر گزار کے مشہد وچ وفات پائی تے اوتھے سپرد خاک ہوئے۔ انہاں دا مقبرہ اس وقت حرم امام رضا(ع) دے صحن انقلاب دے اک ایوان وچ واقع اے۔ [۱۲]
اساتید
سودھوشیخ حر نے ابتدائی تعلیمات جبل عامل وچ ہی شروع کيتیاں ۔ پھر جباع گئے جتھے درج ذیل اساتذہ توں علم حاصل کیتا:
- والد: حسن بن علی (متوفی ۱۰۶۲ ہجری).
- چچا: شیخ محمد بن علی حُر (متوفی ۱۰۸۱ ہجری).
- مادری جد: شیخ عبد السلام بن محمد حُر.
- والد دے ماماں: شیخ علی بن محمود عاملی.
- شیخ زین الدین، صاحب معالم تے فرزند شہید ثانی.
- شیخ حسین ظہیری.
- سید حسن حسینی عاملی.
- شیخ عبد الله حرفوشی.
- مولی محمد طاہر بن محمد حسین شیرازی نجفی قمی.
- سید میرزا جزائری نجفی.
- شیخ علی نواسۂ شہید ثانی.
- آقا حسین خوانساری.
- سید ہاشم توبلی بحرانی.
- مولی محمد کاشی.[۱۳]
رجحان اخباریت
سودھوشیخ حر عاملی اخباری عالم دین سن جو معتقد سن کہ تمام احادیث کتب اربعہ صحیح نيں تے اس دعوی دے اثبات دے لئی انہاں نے کتاب وسائل الشیعہ دے آخری حصے وچ ویہہ دلیلاں ذکر کيتیاں نيں۔ [۱۴] ہور اوہ معتقد سن کہ ظن اُتے عمل نئيں کیتا جا سکدا چونکہ احکم شرعی وچ علم دا حاصل کرنا ممکن اے۔[۱۵]
شیخ حر عاملی نے اخباری علما دے دروس وچ شرکت تے صفویہ زمنے دی اخباری فضا دے تحت تاثیر ہو کے اخباری مسلک نوں قبول کیتا۔ اخباریت مروج ہونے دے باوجود اک معتدل اخباری سمجھے جاندے۔ حر عاملی اصولیاں تے مجتہداں توں بحث و جدل توں پرہیز دے نال نال شدت دے نال اخباریت دی تقویت کردے۔ اوہ انہاں پہلے افراد وچوں نيں جنہاں نے اصولیاں تے اخباریاں دے درمیان تفاوتاں نوں شمار کیتا تے کہیا کہ انہاں دو گروہاں دے درمیان صرف لفظی بحث نئيں ہے۔انہاں نے استنباط وچ استعمال ہونے والے تمام عقلی استدلال دے وسائل اُتے تنقید کيتی۔ [۱۶] انہاں دے عقائد تے نظریات بیان کرنے والی اہم ترین کتاب کتاب فوائد الطوسیہ اے۔ شیخ نے کتاب دے ابتدا وچ بعض احادیث دے ظاہری ابہامات، بعض احادیث توں شبہات دے رفع تے بعض مغالطاں نوں تالیف دا سبب بیان کیتا۔ اس کتاب وچ شیخ نے اخباریت دے دفاع دی کوشش کيتی اے۔ [۱۷]
شاگردان
سودھو
شیخ حُر عاملی دا مشہد وچ نہایت اُتے رونق درس سی ہور انہاں نے بوہت سارے شاگرد تربیت کیتے، چند دے اسما درج ذیل نيں :
- شیخ مصطفیٰ بن عبد الواحد بن سیار حوبز.
- شیخ محمد رضا بن شیخ مصطفیٰ.
- شیخ حسن بن شیخ مصطفیٰ.
- سید محمد بن محمد باقر حسینی مختاری اعرجی نائینی.
- سید محمد بن محمد بدیع رضوی مشہدی.
- مولی محمد فاضل بن محمد مہدی مشہدی.
- سید محمد بن علی بن محیی الدین موسوی عاملی.
- مولی محمد صالح بن محمد باقر قزوینی مشہور بنام روغنی.
- مولی محمدتقی بن عبد الوہاب استرآبادی مشہدی.
- مولی محمد تقی دہخوارقانی قزوینی.
- سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.[۱۸]
آثار
سودھوشیخ حر عاملی نے نہایت ارزشمند تے گرانبہا تالیفات چھڈیاں نيں:
ان دی اہم ترین تے ارزشمند ترین تالیف کتاب وسائل الشیعہ اے جو تالیف توں لے کر اج تک فقہا تے مجتہداں دی توجہ دا مرکز بنی ہوئی اے۔ ایہ کتاب فقہ دی اصلی تے بنیادی کتب سمیت کتب اربعہ دی احادیث دا مجموعہ اے جنہاں دی فقہ وچ ہمیشہ ضرورت رہندی اے۔ صاحب وسائل نے اس کتاب وچ ۳۶ ہزار روایات نوں سند دے نال متعدد فقہی موضوعات دے تحت ذکر کیتا اے۔ ایہ تالیف اپنی اہمیت تے مخصوص حیثیت دی بنا اُتے شروح، معاجم، تلخیص تے ترجماں دے لئی مورد عنایت قرار پائی اے۔
ہور آثار :
- الجواہر السنیہ فی الاحادیث القدسیہ: ایہ پہلی کتاب اے جسنوں شیخ نے تحریر کیتا۔
- الصحیفہ الثانیہ من أدعیہ علی بن الحسین علیہ السلام:ان دعاآں دا مجموعہ اے جو صحیفۂ سجادیہ وچ نئيں آئی نيں۔
- تفصیل وسائل الشیعہ إلی تحصیل مسائل الشریعہ: کتب اربعہ تے سائر کتب معتبرہ دی احکم شرعی توں متعلق احادیث دا مجموعہ اے جس دے منابع دی تعداد ۱۸۰ کتاباں تک پہنچتی اے۔
- ہدایة الأمة إلی أحکم الأئمة علیہم السلام: ایہ کتاب مکررات دے حذف تے اسناد دے حذف دے نال وسائل دی منتخب احادیث دا مجموعہ اے جو تن جلداں اُتے مشتمل اے۔
- من لا یحضره الإمام: فہرست وسائل الشیعہ دی فہرست اے جس وچ ابواب دے عناوین، ہر باب دی تعداد احادیث تے مضمون احادیث اُتے مشتمل اے۔
- الفوائد الطوسیہ: مختلف ابحاث اُتے مشتمل کہ جو طوس دے لوگاں دے جواب وچ لکھی گئی۔(اک جلد)
- اثبات الہداۃ بالنصوص و المعجزات: شیعہ تے اہل سنت کتاباں توں رسول اللہ تے آئمہ طاہرین دے معجزات دے بارے وچ ۲۱۰۰۰ ہزار توں زیادہ حدیثاں تے ۷۰۰۰۰ سنداں اُتے مشتمل احادیث دی کتاب جس وچ ۴۳۹ کتاباں توں حدیثاں منقول نيں۔
- امل الآمل: جس وچ علمائے جبل عامل دے اسما تے علمائے متأخرین دے نام تے احوال ذکر نيں۔
- الایقاظ من الہجعہ بالبرہان علی الرجعہ:رجعت دے بارے وچ رسالہ جو ۶۰۰ حدیث، ۶۴ آیات قرآن دے علاوہ کثیر دلائل، قدما و متأخرین دے نظریات و اقوال تے شبہات تے انہاں دے جوابات ذکر کيتے گئے نيں۔
- رسالة فی الرد علی الصوفیه: صوفیت دی رد وچ ۱۰۰۰ حدیثاں اُتے مشتمل کتاب۔
- بدایة الهدایة فقہ دی اول توں آخر تک واجبات تے محرمات دی منصوصہ احادیث نيں۔ شیخ حر اس کتاب وچ واجبات دی تعداد: ۱۵۳۵ تے محرّمات دی تعداد: ۱۴۴۸ مورد سمجھدے نيں۔
- الفصول المهمة فی اصول الائمة علیہم السلام: اصول دین، اصول فقہ، فروع فقہ تے اصول علم طب دے کلیات مذکور نيں۔
- العربیة العلویة و اللغة المرویة.
- تواتر القرآن.
- دیوان شعر کہ ۲۰۰۰۰ بیت شعر اُتے مشتمل اے تے ۴ منظومات ہور نيں۔
- دیوان الإمام زین العابدین علیهالسلام
- تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشریعة در شرح وسائل الشیعة
- الأخلاق
- مقتل الإمام الحسین علیهالسلام
- کشف التعمیة فی حکم التسمیة
- حاشیههایی بر کتب اربعه و...[۱۹]
تحریر کردہ کتاباں
سودھو- تفصيل وسائل الشيعة إلى تحصيل مسائل الشريعة: وهو كتابه الشهير المعروف بوسائل الشيعة وقد عُرف بصاحب الوسائل نسبة إلى هذا الكتاب، طبع في 30 مجلّداً محقّقاً، وقد اشتمل على جميع أحاديث الأحكام الشرعيّة الموجودة في الكتب الأربعة وسائر الكتب المعتمدة، مع ذِكر الأسانيد وأسماء المصادر في ترتيب حسن.
- تحرير وسائل الشيعة وتحبير وسائل الشريعة.
- الجواهر السنية في الأحاديث القدسية.
- إثبات الهُداة بالنصوص والمعجزات: في ستّ مجلّدات، مشتملة على أكثر من عشرين ألف حديث منقولة من جميع كتب الخاصّة والعامة.
- الفصول المهمَّة في أُصول الأئمَّة: يشتمل على القواعد الكليّة المنصوصة في أصول الدين وأصول الفقه والطبّ والنوادر
- أمل الآمل في علما جبل عامل: في جزئين
- العربية العلوية واللغة المروية.
- كشف التعمية في حكم التسمية.
- هداية الأُمَّة إلى أحكام الأئمَّة.
- الصحيفة الثانية السجادية.
- فهرس وسائل الشيعة سمّاه (من لا يحضره الإمام)
- كتاب الإجازات.
- الفوائد الطوسية.
- الاثنا عشرية في رد الصوفية.
- الأخلاق
- مقتل الحسين عليه السلام
- حواش على الكتب الأربعة
- ديوان زين العابدين عليه السلام
- ديوان شعر: يزيد عن 20000 بيت من الشعر.
اشعار
سودھوشیخ حُر عاملی بہت زیادہ شعری ذوق رکھدے سن ۔ انہاں دے بہت زیادہ اشعار اہل بیت دی مدح و ستائش وچ نيں۔ انہاں دا اک شعری دیوان اے جو ۲۰۰۰۰ بیت اُتے مشتمل اے۔ شعری کلام دا طولانی ہونا انہاں دی خصوصیت اے۔ پیغمبر تے اہل بیت دی مدح وچ ۱۰۰ بیت توں زیادہ اشعار تے اک تے ۴۰۰ اشعار دا قصیدہ اے جو معجزات، فضائل پیامبر تے اہل بیت اُتے مشتمل اے۔
انہاں دے اشعار:
| أنا حرٌ عبد لهم فإذا | ما شرفونی بالعتق عدت رقیقا |
- جے چہ میرا نام حر یعنی آزاد، اے لیکن وچ اہل بیت دا غلام ہاں تے جے اوہ مینوں شرافت مند بنائاں تے آزاد کر داں پھر وی وچ انہاں ہی دی بندگی کراں گا۔
| لئن طاب لی ذکر الحبائب إننی | أری مدح أهل البیت أحلی و أطیبا |
- جے دوستاں دی یاد لذت بخش اے تو میرے لئے مدح اہل بیت شیرین تر تے لذت بخش تر اے۔ [۲۰]
اقوال علما
سودھوشیخ حر عاملی گیارھواں صدی دے برجستہ ترین علمائ شیعہ وچوں منے جاندے نيں۔ انہاں دی تالیفات نے مذہب شیعہ نوں روایات اہل بیت توں غنی کیتا۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ علمائ شیعہ دے نزدیک نہایت احترام دی نگاہ توں دیکھے جاندے نيں۔
- شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی اک برجستہ شخصیت، اس قدر علمی مقام و منزلت دے حامل نيں کہ انہاں دی تعریف کرنے توں قاصر نيں۔ انہاں دی ارزشمند تالیفات نے سارے جہان نوں تحت تاثیر قرار دتا۔ اسی طرح اس دے حیات بخش قطرات نے تمام سر زمیناں نوں سیراب کیتا اے۔ انہاں دی تالیفات زمنے دی جبین اُتے موتیاں دی مانند چمک رہی نيں، انہاں دے کلمات سطراں دے درمیان قیمتی گوہراں دی مانند اک دوسرے دے نال پروئے ہوئے نيں۔[۲۱]
- ان دے فضائل تے انہاں دے مناقب شمار دے قابل نئيں نيں۔[۲۲]
محدث قمی :
- محمد بن حسن بن علی مشغری محدثین دے شیخ، فضیلت ترین تے متبحر ترین عالم، با ہوش فقیہ، محدث پارسا، ثقہ جلیل القدر، بزرگی تے فضیلتاں دا سرچشمہ تے منفعت بخش تالیفات دی حامل شخصیت نيں۔[۲۳]
- اوہ زمان دے تاج اُتے مروارید تے فضیلت دی پیشانی اُتے درخشاں نقطہ نيں۔ جدوں وی انہاں دا تعارف کرنا چاہو تو انہاں نوں ہر فن توں آگاہ پاؤ گے۔ انہاں دی تعریف کرنے وچ مدح و ستائش دے جملے ناتوان نيں۔ گویا اوہ علم، دانش تے ادب دا تندیس تے فضل و کمال دا مجسمہ نيں۔ انہاں دے آثار وچ امامت دے اثبات وچ اہل بیت دی احادیث نيں، نشر فضائل، احکم دی جمع آوری و اہل بیت دی حکمتین تے انہاں دی مدح و ستائش وچ نيں تے انہاں دی ارزشمند تالیفات انہاں دی یاد نوں ہمیشہ جاوداں رکھن گی۔[۲۴]
حوالے
سودھو- ↑ ۱.۰ ۱.۱ فیسٹ آئی ڈی: https://id.worldcat.org/fast/163841 — subject named as: Muḥammad ibn al-Ḥasan Ḥurr al-ʻĀmilī — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ subject named as: 1624-1693 Muḥammad ibn al-Ḥasan al-Ḥurr al-ʻĀmilī — SELIBR ID: https://libris.kb.se/auth/34453 — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷ — ناشر: National Library of Sweden
- ↑ اعیان الشیعہ، ج۲، ص۴۹۴.
- ↑ امل الآمل، ج۱، ص۹.
- ↑ اعیان الشیعہ، ج۵، ص۲۱۲.
- ↑ اثبات الہداۃ، ج۱، ص۵.
- ↑ ریاض العلماء، ج۵، ص۱۳۶.
- ↑ امل الآمل، ص۱۲۹.
- ↑ وسائل الشیعہ، ج۱، مقدمہ تحقیق، ص۷۹.
- ↑ کتاب شناخت سیره معصومان، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور.
- ↑ بحارالانوار، ج۱۰٧، ص۱۰٧ - ۱۱۱. اثبات الہداۃ، ج۱، ص۲۱. امل الآمل، ج۱، ص۴٧ - ۵۱.
- ↑ اثبات الہداۃ، ج۱، ص۲۱.
- ↑ بحارالانوار، ج۱۰٧، ص۱۰۴ - ۱۰۹.
- ↑ وسائل الشیعہ، ج۲۰، ص ۹۶-۱۰۴.
- ↑ وسائل الشیعہ، ج۲۰، ص ۱۰۵-۱۱۲.
- ↑ فراہاني، منفرد، مہاجرت علمای شيعہ از جبل عامل بہ ايران، ص ۱۶۴.
- ↑ مدير شانهچي، علم الحديث، ص ۸۸ و ۸۷.
- ↑ اثبات الہداۃ، ج۱، ص، ۱۰ - ۱۲.
- ↑ امل الآمل، ج۱، ص۲۷ - ۳۳. اثبات الہداه، ج۱، ص۱۲ - ۱۷.
- ↑ وسائل الشیعہ، مقدمہ تحقیق، ص۸۴.
- ↑ سلافۃ العصر، ص۳۵۹.
- ↑ جامع الرواة، ص۹۰.
- ↑ الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۷۶.
- ↑ الغدیر، ج۱۱، ص۳۳۶.
منابع
سودھو- امین عاملی، سید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دار التعارف، بی تا.
- حر عاملی، محمد بن حسن، امل الآمل، بغداد، مکتبة الاندلس، بی تا.
- حر عاملی، محمد بن حسن، اثبات الہداۃ بالنصوص و المعجزات، بیروت، موسسہ الاعلمی، ۱۴۲۵ق.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعہ، قم، آل البیت، ۱۴۱۴ق.
- مدنی، سید علیخان، سلافہ العصر، تہران، مرتضوی، ۱۳۸۳ ش.
- افندی، عبداللہ بن عیسی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، قم، مطبعہ الخیام، بی تا.
- اردبیلی، محمد علی، جامع الرواة، مکتبہ المحمدی.
- قمی، شیخ عباس، الکنی و الالقاب، تہران، مکتبہ الصدر.
- قمی، شیخ عباس، الفواید الرضویہ فی احوال علماء المذہب الجعفریہ، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۳ ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسۃ الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- امینی، عبدالحسین، الغدیر، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۳۹۷ق.
- مرکز تحقیقات علوم اسلامی، نرم افزار سیره معصومان.