غزوہ بنی قریظہ

غزوہ بنی قریظہ
سلسلۂ محارب: رسول خداؐ دے غزوات
فائل:بنوقریظه.png
تاریخ مقام مدینہ؛ بنو قریظہ دے قلعے محل وقوع مدینہ؛ مسجد نبوی تو‏ں 5 کلومیٹر جنوب مشرق دی جانب نتیجہ مسلماناں دی فتح؛ یہودیاں نے سعد بن معاذ نو‏‏ں بطور ثالث مقرر کیتا تے رسول اللہصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے وی ایہ تجویز قبول کردے ہوئے سعد نو‏‏ں ہی مسلماناں دی طرف تو‏ں وی نمائندہ قرار دتا۔ جنہاں نے بروایت دین یہود دی تعلیمات تے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال انہاں دے معاہدے وچ مندرجہ نکات دی روشنی وچ انہاں دے جنگجو مرداں دے قتل تے بچےآں تے عورتاں دی قید دا حکم سنایا تے آپؐ نے اس حکم نو‏‏ں اللہ دی مشیت دے مطابق قرار دتا۔ سبب بنو قریظہ نے عہد شکنی تے خیانت دا ارتکاب کیتا تے غزوہ خندق وچ شامل دشمناں دے نال تعاون کیتا۔ ملک حجاز
فریقین
مسلمین	یہود بنی قریظہ
قائدین
حضرت محمدؐ	قبیلہ بنو قریظہ دے زعماء
نقصانات
	بنو قریظہ دے 450 تو‏ں 800 تک جنگجؤاں دی ہلاکت

پیغمبر اکرمؐ دی مدنی زندگی
ہجرت نبوی	622ء بمطابق 1ھ
معراج	622ء بمطابق 1ھ
غزوہ بدر	624ء بمطابق 17 رمضان سنہ 2ھ
بنی‌قینقاع دی شکست	624ء بمطابق 15 شوال سنہ 2ھ
غزوہ احد	625ء بمطابق شوال سنہ 3ھ
بنو نضیر دی شکست	625ء بمطابق سنہ 4ھ
غزوہ احزاب	627ء بمطابق سنہ 5ھ
بنو قریظہ دی شکست	627ء بمطابق سنہ 5ھ
غزوہ بنی مصطلق	627ء بمطابق سنہ 5 یا 6ھ
صلح حدیبیہ	628ء بمطابق سنہ 6ھ
غزوہ خیبر	628ء بمطابق سنہ7ھ
پہلا سفرِ حجّ	629ء بمطابق 7ھ
جنگ مؤتہ	629ء بمطابق 8ھ
فتح مکہ	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ حنین	630ء بمطابق 8ھ
غزوہ طائف	630ء بمطابق 8ھ
جزیرة العرب اُتے تسلط	631ء بمطابق 9ھ
غزوہ تبوک	632ء بمطابق 9ھ
حجۃ الوداع	632ء بمطابق 10ھ
واقعۂ غدیر خم	632ء بمطابق 10ھ
وفات	632ء بمطابق 11ھ

غزوۂ بنی قُرَیظہ یہودیاں دے نال رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے معرکاں وچو‏ں آخری معرکہ اے جو سن 5 ہجری وچ لڑا گیا۔ اس جنگ دا سبب ایہ سی کہ یہودی قبیلے بنو قریظہ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال اپنے معاہدے نو‏‏ں پامال کردتا سی تے جنگ خندق وچ مشرکین تے دوسرے احزاب دے نال تعاون کر چدے سن ۔ چنانچہ مسلماناں نے بنو قریظہ دے قلعاں دا محاصرہ کیتا؛ محاصرہ اک ماہ تک جاری رہیا تے بعدازاں بنو قریظہ نے قلعے ترک کردے ہتھیار ڈال دیئے تے یہودیاں نے سعد بن معاذ دا نام بطور ثالث پیش کیتا تے آپؐ نے انہاں دی تجویز تو‏ں اتفاق کیتا تے اک روایت دے مطابق سعد نے انہاں دے جنگجو مرداں دے قتل تے بچےآں تے عورتاں دی اسیری تے اموال دی ضبطی دا حکم جاری کیتا۔ بعض مؤرخین نے دلائل دے کر اس روایت وچ شک و تردد ظاہر کیتا اے کہ سعد نے انہاں دے مرداں دے قتل دا حکم دتا ہو تے اسنو‏ں خزرجیاں دے حسد دا شاخسانہ قرار دتا اے کیونکہ سعد بن معاذ دا تعلق قبیلہ اوس تو‏ں سی ۔

تاریخچہ

قبیلہ بنو قریظہ دے منشاء و مبداء (Origin) تے انہاں یثرب ہجرت دے بارے وچ متعدد آراء و نظریات منقول نيں۔ یہودیاں دی بعض زبانی روایات دے مطابق بنو قریظہ حضرت موسی دے بھائی حضرت ہارون دی نسل تو‏ں نيں جو سیلِ عَرِم (عرم دے سیلاب) تو‏ں قبل ـ جو اوس و خزرج جداں عرب قبائل دی يثرب دی طرف ہجرت دا باعث بنا سی ـ اس شہر وچ سکونت پذیر ہوئے سن ۔

بعض روایات دے مطابق سنہ 70 عیسوی وچ بنو قریظہ، رومیاں تے یہودیاں دے درمیان ہونے والی جنگ دے بعد، حجاز دی طرف فرار ہوئے سن تے یثرب دے نواح وچ "مَہزور" دی حدود وچ سکونت پذیر ہوئے سن ۔ دوسری طرف تو‏ں بعض مآخذ وچ اے کہ ایہ لوگ فلسطین وچ سکونت پذیر "جذام" نامی قوم تو‏ں تعلق رکھدے سن جو عادتا بن سموئل (یا شموئل؛ [بقول یعقوبی عادتا بن "السموأل"] حکومت حدود 1075-1045 قبل از مسیح) دے دور وچ دین یہود اختیار کرچدے سن ۔

بنو قریظہ دوسرے یہودی قبائل دے نال مل کر شہر دی حکومت اپنے ہتھ وچ لینے وچ وچ کامیاب ہوئے تے انہاں دا القیطوان یا الفطیون نامی فرمانروا بحرین وچ الزارہ دے مقام اُتے متعین ملک فارس دے مربولی دا باج گزار سی ۔ سنہ 525 عیسوی وچ حبشہ دی عیسائی سلطنت ـ جو سلطنت روم دی حمایت یافتہ سی ـ یمن دی یہودی حکومت نو‏‏ں شکست دی تو یثرب دے یہودیاں دی قوت وی کمزور پڑ گئی۔ قبیلہ خزرج تے یہودیاں دے درمیان جنگ وچ یہودی حکمران مارا گیا تے عرباں نے شہر دا انتظام سنبھالا۔

یثرب اُتے عرباں دا غلبہ یہودیاں نو‏‏ں راس نہ آیا تے بہت سارے یہودی یثرب چھڈ دے چلے گئے۔ طلوع اسلام دے قریبی دور وچ یہودی قبائل شہر تو‏ں باہر واقع اپنے قلعاں وچ رہائش پذیر سن ۔ بنو قریظہ اس زمانے وچ یہودیاں دے افراد قوت ہور اثر و رسوخ دے لحاظ تو‏ں دوسرے دو قبائل ـ یعنی بنی قینقاع تے بنی نضير ـ تو‏ں زیادہ طاقتور سن ۔ اوہ یثرب دے جنوب مشرق وچ سکونت پذیر سن ۔ بنو قریظہ دے سلسلے وچ واحد مستقل روایت سنہ 5 ہجری وچ مسلماناں دے نال انہاں دی جنگ دی روایت اے تے انہاں دے بارے وچ دوسری روایات در حقیقت اوس و خزرج دی تاریخ دے ضمن وچ بیان ہوئیاں نيں تے اس تاریخ دا زيادہ تر تعلق اسلام دی آمد دے زمانے تو‏ں ا‏‏ے۔

غزوے دا سبب

جنگ دی اصل وجہ ایہ سی کہ بنو قریظہ نے مسلماناں دے نال کیتا ہويا عہد و پیمان توڑ دتا تے جنگ احزاب وچ مسلماناں دے خلاف مشرکین دے نال سازباز کيتی۔ اسلامی تواریخ وچ اے کہ جدو‏ں مشرکین مکہ ـ جو بنو قریظہ دے تازہ بتازہ حلیف بن چدے سن ـ مدینہ دے قریب آپہنچے تو جنگ احزاب دے بھڑکا دینے وچ اہ‏م کردار ادا کرنے والے تے بنو نضیر تو‏ں تعلق رکھنے والے حیی بن اخطب، قریش دے نمائندے دے طور اُتے بنو قریظہ دے پاس پہنچیا تے انہاں نو‏ں مسلماناں دے خلاف جنگ وچ قریش دے نال تعاون کرنے اُتے آمادہ کیتا۔

ایہ خبر رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نو‏‏ں ملی تو آپؐ نے صحابہ وچو‏ں سعد بن معاذ، اسید بن حضیر تے سعد بن عبادہ نو‏‏ں تحقیق دے لئے بنو قریظہ دے پاس روانہ کیتا۔ مروی اے کہ بنو قریظہ نے آپؐ دے ایلچیاں دے نال نہایت توہین آمیز سلوک روا رکھیا تے مسلماناں دے نال اپنے عہد و پیمان دا صاف انکار کیتا۔

یہ اوہ وقت سی جدو‏ں مسلما‏ن خندق دے اس پار مشرکین تے انہاں دے حلیفاں دے خلاف برسر پیکار سن جو مدینہ اُتے چڑھائی دے لئے آئے سن ۔

مدینہ دے جنوب مشرق وچ بنو قریظہ دا مسکن ایسے مقام اُتے واقع سی کہ اوہ آسانی تو‏ں خندق دے دفاع وچ مصروف مسلماناں اُتے پشت تو‏ں حملہ کرسکدے سن ؛ چنانچہ بنو قریظہ دی پیمان شکنی دی خبر نے مسلماناں دے حوصلاں اُتے تباہ کن اثرات مرتب کيتے۔ بعض روایات دے مطابق، جس وقت مشرکین نے مدینہ دا محاصرہ کررکھیا سی، بنو قریظہ نے رات دے وقت مسلماناں اُتے شب خون مارنے دا فیصلہ کیتا تے اسی مقصد تو‏ں انھاں نے مشرکین نو‏‏ں بعض پیغامات وی بھجوائے تے انہاں تو‏ں افرادی قوت دی درخواست کيتی۔ ایہ خبر سن کر پیغمبر اسلامؐ نے 200 افراد مدینہ دے تحفظ دے لئے تعینات کيتے جنہاں نے صبح تک تکبیر کہی تے اجالا پھیل گیا تو بنو قریظہ دا خطرہ ٹل گیا۔ اک شب یہودیاں دے تقریبا 10 دلیر جنگجؤاں نے شہر اُتے حملہ کیتا لیکن مسلماناں دے اک گروہ تو‏ں مختصر سی جھڑپ دے بعد پلٹ کر چلے گئے۔ ابوبکر کہیا کردے سن کہ (غزوہ خندق دے دوران) اسيں جتنے مدینہ وچ بنو قریظہ دی طرف تو‏ں اپنی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں لاحق خطرے تو‏ں خائف سن اتنے قریش تے غطفان تو‏ں خوفزدہ نہ سن ۔

اسی وجہ تو‏ں رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے غزوہ خندق وچ دشمناں دے منتشر ہونے دے دن ہی جنگ بنی قریظہ دی طرف عزیمت فرمائی۔

فائل:قلعه های بنی قریظه.jpg

بنو قریظہ دے قلعات دے باقیات

جنگ تے اس دا انجام

مسلماناں نے بنو قریظہ دے قلعاں تے گھراں دا محاصرہ کیتا۔ محاصرہ 15 تو‏ں 25 دن تک جاری رہیا۔ بنو قریظہ نے خود ہی بنو نضیر دی طرح ہتھیار ڈالنے تے مسلماناں دے سامنے سر تسلیم خم کرنے دی تجویز دتی بشرطیکہ انہاں دے نال اوہی سلوک روا رکھیا جائے جو قبل ازاں بنو نضیر دے نال روا رکھیا گیا تے انھاں نے اموال تے املاک تو‏ں چشم پوشی کردے اپنی جاناں لے ک‏ے مدینہ ترک کردتا سی ۔ اُتے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے انہاں دی شرطاں ماننے تو‏ں انکار کیتا تے تے انہاں دی تجویز ایہ کہہ کر منظور کرلی کہ "جو آپؐ کدرے بنوقریظہ نو‏‏ں اوہی ماننا پڑے گا"؛ [کیونکہ بنو نضیر نے مدینہ ترک کرنے دے باوجود غزوہ احزاب وچ بھرپور کردار ادا کیتا سی تے اپنے وعدے دا پاس نئيں رکھ سدے سن ]۔

بنو قریظہ ہی دی تجویز پر، آنحضرتؐ نے اوس دے زعیم تے قبیلۂ بنو عبد الاشہل دے سربراہ سعد بن معاذ نو‏‏ں ثالث دے طور اُتے مقرر فرمایا۔

بنو قریظہ دی طرف تو‏ں فیصلے دے لئے سعد بن معاذ دا نام پیش کيتے جانے دا سبب ایہ سی کہ انہاں دا قبیلہ (اوس) قبل از اسلام انہاں دے حلیف قبائل وچ شمار ہُندا سی ۔ سعد نے تورات دے احکامات تے جنگ تو‏ں قبل رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال انہاں دے منعقدہ معاہدے وچ مندرجہ نکات تو‏ں استناد کردے فیصلہ سنایا کہ "جس نے وی رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے خلاف حزب و و گروہ تشکیل دتا ہو، اوہدی سزا موت اے، تے انہاں دی عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قیدی بنایا جائے گا۔ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم نے فرمایا کہ سعد دا حکم اللہ دی مشیت دے مطابق سی ۔ سورہ انفال دی آیات 56، 57 تے 58 تے سورہ احزاب دی آیات 26 تے 27 جنگ بنی قریظہ دے سلسلے وچ نازل ہوئیاں نيں۔

بنو قریظہ دے مقتولین دے بارے وچ مختلف آراء تے خیالات تاریخ وچ منقول نيں؛ جداں: بنو قریظہ دے مرداں تے بالغ لڑکےآں نو‏‏ں قتل کیتا گیا جنہاں دی تعداد 600 تو‏ں 800 تک سی ؛ اک قریظی عورت وی اک مسلما‏ن دے قتل دے الزام وچ ماری گئی؛ بنو قریظہ دا اک مرد بنام "رفاعہ بن سموئل سلمی بنت قیس دی سفارش اُتے بخش دتا گیا۔ سلمی والدہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دی والدہ دی طرف تو‏ں آپؐ دی خالاواں وچ شمار ہُندی سن۔ اُتے مستند روایات وچ بیان کیتا گیا اے کہ صرف انہاں جنگجو افراد نو‏‏ں مارا گیا جنہاں نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم تے مسلماناں دے خلاف جارحانہ اقدامات کيتے سن ۔

بنو قریظہ دے اموال نو‏‏ں مسلماناں وچ ونڈ دتا گیا؛ پہلی بار مال غنیمت وچ سواراں تے پیاداں دا حصہ معین ہويا۔ سوار نو‏‏ں دو حصے تے پیادے نو‏‏ں اک حصہ دتا گیا۔ اموال تے بالخصوص ہتھیاراں دی فہرست تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اس معردے وچ بنو قریظہ تو‏ں ہتھ آنے والا مال غنیمت قابل توجہ سی، تے شاید مال غنیمت دی وڈی مقدار دی وجہ تو‏ں ہی تقسیم غنائم دی نويں روش اُتے عمل کرنا ممکن ہويا ا‏‏ے۔

قتال دا تاریخی جائزہ

روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مسلماناں نو‏‏ں قبل ازاں بنو قینقاع تے بنو نضیر دے مدینہ تو‏ں جلاوطن کرنے دا تجربہ سی چنانچہ اوہ ہن بنو قریظہ دی مدینہ بدری اُتے راضی نہيں ہوسکدے سن کیونکہ انہاں نو‏ں یقین سی کہ اوہ وی بنو نضیر دی مانند مکہ وچ مسلماناں دے دشمناں تے مدینہ تو‏ں باہر سکونت پذیر یہودیاں تو‏ں جا ملیاں گے۔ بہر حال قرآن دا بیان تے سورہ احزاب دی آیات 26 تے 27 مذکورہ حکم دی تائید کردیاں ناں لیکن اس دا ایہ مطلب وی نئيں اے کہ بنو قریظہ دے تمام مرد مارے گئے ہون۔ سید جعفر مرتضی اپنی کتاب الصحیح وچ سورہ احزاب دی آیت 26 دی تفسیر بیان کردے ہوئے لکھدے نيں: آیت کریمہ …فَرِيقًا تَقْتُلُونَ وَتَأْسِرُونَ فَرِيقًا تو‏ں مراد صرف مرد نيں کیونکہ لفظ تاسرون مرداں دے لئے قابل استفادہ اے تے عورتاں نو‏‏ں اسیر بنانے دے لئے لفظ "سبایا" استعمال ہُندا اے ؛ اگرچہ بعض لوگاں نے تاسرون نو‏‏ں بچےآں تے عورتاں دے لئے قرار دتا اے تے "تقتلون" دا لفظ مرداں دے لئے۔ چنانچہ بنو قریظہ دے تمام ہالکین دی تعداد 400 بندی اے جداں کہ ابن شہر آشوب نے لکھیا اے کہ بنو قریظہ دے مرداں دی تعداد 700 سی جنہاں وچ 450 نو‏‏ں مار دتا گیا۔

یہودیاں دے قتل دی داستان

• مالک نے اس داستان دے اصل راوی یعنی ابن اسحاق نو‏‏ں دجال وچو‏ں قرار دتا اے، تے اس الزام دی دلیل بیان کردے ہوئے لکھیا اے کہ اس نے یہودیاں دے نال مسلماناں دی جنگاں دی داستان یہودیاں دے فرزنداں تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔ چنانچہ مالک بن انس نو‏‏ں اس داستان دے مخالفین وچ شمار کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔
• ابن حجر عسقلانی، ابن اسحاق نو‏‏ں ضعیف راوی دے طور اُتے متعارف کراندا اے چنانچہ کہیا جاسکدا اے کہ اوہ وی اس داستان نو‏‏ں تسلیم کرنے دے لئے تیار نئيں ا‏‏ے۔
• سید احمد برکات وی مخالف دلائل دے کر یہود بنی قریظہ دے بارے وچ ابن اسحاق دی نقل کردہ داستان دی نفی کردا ا‏‏ے۔
• ولید عرفات نے وی ابن اسحاق تے بنو قریظہ دی داستان دے درمیان حائل طویل مدت تے اس داستان دے لئے (ابن اسحاق دی طرف سے) کوئی قابل اعتماد تے صحیح سند دے فقدان نو‏‏ں اس داستان دے ضعف دی دلیل سمجھدا اے تے اوہدی داستان دی نفی دے لئے دوسری دلیلاں وی پیش کردا ا‏‏ے۔
• ڈاکٹر سید جعفر شہیدی لکھدے نيں: لگدا اے کہ بنو قریظہ دی داستان واقعۂ بنی قریظہ دے برساں بعد جدو‏ں اس محاصرے وچ موجود نسل دا خاتمہ ہوچکيا تو قبیلۂ خزرج دے کسی داستان گو شخص دے ہتھو‏ں تحریف دا شکار ہوکر تحریر کيتی گئی اے تا کہ اوہ اس ذریعے تو‏ں جتا سدے کہ رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نزدیک قبیلۂ اوس دی حرمت تے وقعت قبیلۂ خزرج جتنی نہ سی تے ایہی وجہ سی کہ آپؐ نے خزرج دے حلیفاں نو‏‏ں نئيں مارا لیکن اوس دے حلیفاں دے سر قلم کردیئے۔ ہور اس داستان گو شخص نے ایہ دسدے دی سعی دی اے کہ گویا قبیلۂ اوس دے سربراہ نے اپنے حلیفاں دا حق ادا نئيں کیتا اے !، جدو‏ں کہ عہد شکنی تے حلیفاں دی عدم رعایت، عرباں دے ہاں معیوب تے مذموم سی۔

یہودی مآخذاں وچ سعد دا فیصلہ

• سعد بن معاذ نے رسول خدا صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے نال بنو قریظہ دے عہدنامے دی بنیاد اُتے یہودیاں دے دینی مآخذ تو‏ں استناد کردے ایہ فیصلہ سنایا؛
• یہودیاں دی رائے دے مطابق اس فیصلے نو‏‏ں شرعی سزا سمجھیا جاندا سی ؛
  موجودہ تورات وچ کسی شہر دے بزور تسخیر کرنے دے احکم بیان کردے ہوئے تحریر ہويا اے "جے تیرے پروردگار نے اس (شہر) نو‏‏ں تواڈے سپرد کیتا تو اس دے تمام مرداں نو‏‏ں تہہ تیغ کرو؛ انہاں دی عورتاں، بچے، حیوانات تے جو کچھ وی اس شہر وچ اے اوہ غنیمت وچ شامل ا‏‏ے۔ پس تساں سب کچھ غنیمت دے طور اُتے اٹھاؤ تے پروردگار دی عطا کردہ غنیمت وچو‏ں کھا لو"۔

حوالے

مآخذ

• ابن سعد، الطبقات الکبری، بیروت، 1376 ہجری قمری /1957 عیسوی۔
• ابن هشام، السیرۃ النبویۃ، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قاہره، بی‌تا.
• طبري، ابو جعفر محمد، تاريخ الرسل والملوك، محمد ابوالفضل ابراہیم، الطبعہ الثانیہ، دار المعارف بمصر۔
• ابن حجر عسقلانی، تہذیب التہذیب، بیروت، دارالفکر، چاپ اول، 1404 ہجری قمری.
• ابن شہر آشوب، محمد بن على السروى المازندرانى، مناقب آل أبى طالب، المكتبہ والمطبعہ الحيدريہ في النجف، 1376 ہجری / 1956 عیسوی۔
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ناشر: دار الفکر للطباعہ والنشر و التوزیع- دار صادر ۔ بيروت۔ 1410ہجری قمری۔
• ابو زہرہ، محمد، خاتم النبيين، ترجمہی فارسی: "خاتم پیامبران"، مترجم: حسین صابری، مشہد، 1373 ہجری شمسی۔
• اصفہانی، ابو الفرج، علی بن حسین، کتاب الاغانی، بیروت، بی‌تا.
• حسنی، ہاشم معروف، سیرة المصطفیٰ، بیروت، 1406 ہجری قمری / 1986 عیسوی۔
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، چاپ دخویہ، لیدن، 1879–1896 عیسوی، چاپ افست تہران، 1965 عیسوی۔
• سید قطب، فی ظلال القرآن، بیروت، 1386 ہجری قمری /1967 عیسوی۔
• شہیدی، ڈاکٹر سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، مرکز نشر دانشگاہی، چاپ سی و ہشم، تہران 1385 ہجری شمسی۔
• عاملي، السيد جعفر مرتضي، الصحيح من سيرۃ النبی الاعظم ؐ، دار الہادي للطباعہ ـ دار السيرہ - بيروت لبنان - الطبعہ الرابعہ 1415 ہجری قمری / 1995 عیسوی۔
• کتاب مقدس، انشارات ایلام
• مقدسی، مطہر بن طاہر، کتاب البدء والتاریخ، پاریس، 1899–1919 عیسوی، چاپ افست تہران، 1962.
• واقدی، محمد بن عمر، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن، 1966.
• حموی، یاقوت معجم البلدان، بیروت، 1408 ہجری قمری /1988.
• حموي، شہاب الدين أبي عبد الله ياقوت بن عبد الله الرومي البغدادي، معجم البلدان، دار إحياء الثراث العربي بيروت - لبنان ـ 1399 ہجری قمری / 1979 عیسوی۔
• يعقوبي، أحمد بن أبي يعقوب بن جعفر، تاريخ اليعقوبي، مؤسسه ونشر فرہنگ اہل بيت ؑ - قم بی‏تا۔ دار صادر بيروت 1379 ہجری قمری / 1960 عیسوی۔

انگریزی مآخذ

• Barakat Ahmad, Muhammad and the Jews: A Re-examination, Published on January 1, 1979.
• W. N. Arafat, New Light on the Story of Banu Qurayza and the Jews of Medina, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ireland (1976)

بیرونی ربط

منبع مقالہ: (با اضافات) دانشنامہ جہان اسلام

پچھلا غزوہ: خندق یا احزاب

رسول اللہؐ دے غزوات بنی قریظہ

اگلا غزوہ: بنی لحیان