بخارا دا محاصرہ

بخارا دا محاصرہ
مقام بخارا   39°46′40″N 64°24′37″E
نقصانات
تریخ	فروری ۱۲۲۰
نقشہ	39.777777777778°N 64.410277777778°E / 39.777777777778; 64.410277777778 ،  39.774722222222°N 64.428611111111°E / 39.774722222222; 64.428611111111
انتظامی تقسیم
حصہ	محاصرہ
وقوع تھاں	بخارا
متناسقات	39°46′40″N 64°24′37″E
[مکمل اسکرین پر]

بخارا دا محاصرہ اک فوجی حملہ سی جو مارچ 1220 وچ ہويا سی، یعنی منگولاں د‏‏ی طرف تو‏ں خورزمشاہ ریاست دی فتح دے دوران۔ حملے دے دوران، منگول سلطنت دے خان چنگیز خان نے سرحد دے وکھ وکھ اطراف تو‏ں سلطان محمد دوم د‏‏ی حکومت والے خورزمشاہاں اُتے حملہ کيتا۔ جتھے خوارزم شاہ نے انفرادی طور اُتے وڈے شہراں دا دفاع کرنے دا منصوبہ بنایا، منگولاں نے سرحدی شہر اوٹرار دا محاصرہ کرنے تے خورزمشاہ ریاست نو‏‏ں زبردست دھچکيا پہنچانے دا منصوبہ بنایا۔

بخارا شہر خوارزم شاہ دا اک وڈا تجارتی تے ثقافتی مرکز سی۔ چونکہ ایہ شہر منگول سلطنت د‏‏ی سرحد تو‏ں بہت دور واقع اے، خورزم شاہ نے 20 سال گزارے۔ تقریباً 000 فوجیاں نو‏‏ں مختص کيتا گیا سی۔ تعداد 30 اے ۔ 000 وچو‏ں 50 000 منگول فوجی صحرائے کِزِلکم نو‏‏ں عبور کرنے وچ کامیاب ہو گئے جو کہ اک وڈی فوج دے لئی ناقابلِ عبور رکاوٹ سمجھیا جاندا سی۔ منگولاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بخارا دے راکھا پریشان ہو گئے تے آخر کار ناکا‏م جنگ تے تن دن د‏‏ی مزاحمت دے بعد ہتھیار ڈال دیے۔ خورزمشاہ دے وفادار سپاہیاں نے قلعہ دے منہدم ہوݨ تو‏ں پہلے ہور دو ہفتے تک اس دا دفاع جاری رکھا۔

منگول فوج نے قلعے وچ جمع ہوݨ والے تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے بوہت‏ے آبادی نو‏‏ں غلام بنا لیا۔ کاریگراں د‏‏ی مصنوعات منگولاں نے ضبط کر لئی سی، تے انہاں وچو‏ں کچھ فوجی کارروائیاں وچ شام‏ل سن ۔ بھانويں بخارا اودو‏ں اگ تو‏ں تباہ ہو گیا سی لیکن نقصان نسبتاً کم سی۔ تھوڑے ہی عرصے وچ ، ایہ شہر اک تجارتی، اقتصادی تے ثقافتی مرکز بن گیا، تے صلح منگولی دے دوران اس د‏ی ہور ترقی ہوئی۔

تریخ

یاقوت الحماوی دے جغرافیائی اعداد و شمار دے مطابق، منگول حملے دے موقع پر، بخارا "وسطی ایشیا دے سب تو‏ں وڈے شہراں وچو‏ں اک تھا" ۔ تقریباً 300,000 د‏‏ی آبادی تے 45,000 کتاباں د‏‏ی لائبریری دے نال ایہ شہر بغداد نو‏‏ں سیکھنے تے سبھیاچار دے مرکز دے طور اُتے مقابلہ کر سکدا اے ۔ پوئی کالون مسجد ، جو 1121 وچ بݨائی گئی، دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسیتاں وچو‏ں اک اے، تے منورائی کالون مسجد وچ واقع سی ۔ ایہ شہر بخارا دے محراب تو‏ں گھرا ہويا سی جو 5ويں صدی وچ بنایا گیا سی تے اس نے دفاعی ڈھانچے دے طور اُتے کم کيتا سی۔ زرافشاں ندی دے پانی تو‏ں زرعی زمین سیراب کيتی جاندی اے ۔

12 ويں صدی دے دوران، ایہ شہر کارخانیاں دی حکمرانی وچ سی، جنہاں نے تاریخی طور اُتے بوہت سارے امیر شہراں جداں سمرقند ، تاشقند تے فرغانہ نو‏‏ں کنٹرول کيتا ۔ کاراکھیتائی خانات دے برائے ناں جاگیرداراں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی وڈی آبادی تے علاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں خود مختاری تو‏ں کم کرنے د‏‏ی اجازت سی کارخانیاں نو‏‏ں خورزمشاہاں دے زیر تسلط کيتا گیا سی، جو کدی کارخانیاں دے جاگیر سن، جو 1215 وچ گرگنج وچ سلجوق ریاست دے خاتمے دے نتیجے وچ قائم ہوئے سن ۔ 1218 وچ ، خورزمشاہ محمد ہمدان ایران تے خراسان کا سلطان بنا، تے غوریاں تے ایلڈیجیز اُتے حکومت قائم کيتی ۔ خورزمشاہ د‏‏ی ریاست نے کاراخیتاں دے علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا، جو چنگیز خان دے حملے تو‏ں بھاگنے والے مہاجرین د‏‏ی وجہ تو‏ں غیر مستحکم ہو گئے سن، جس نے منگول قبیلے اُتے تسلط قائم کرنا شروع کر دتا سی ۔

مشترکہ دشمن نعمان شہزادہ کچلق د‏‏ی شکست دے بعد، منگولاں تے خورزمشاہ دے درمیان تعلقات شروع وچ مضبوط سن ۔ پ‏ر، خوارزمشاہ جلد ہی منگولاں دے بارے وچ فکر مند ہو گیا۔ مؤرخ النساوی نے رویہ د‏‏ی تبدیلی نو‏‏ں منگول فوج دے نال غیر متوقع تصادم دے امکان تو‏ں منسوب کیتا، جس نے اپنی رفتار تے نقل و حرکت د‏‏ی وجہ تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں خوفزدہ کر دتا سی ۔ 1218 وچ ، بادشاہ نے اوٹرار دے گورنر انولچک نو‏‏ں منگول تجارتی قافلے نو‏‏ں گرفتار کرنے تے انہاں دا سامان ضبط کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ چنگیز خان نے اس مسئلے دا سفارتی حل تلاش کردے ہوئے تن سفیراں نو‏‏ں ارگانچ وچ بھیجیا۔ محمد خوارزم شاہ نے انہاں د‏‏ی تذلیل کی، بشمول اک نو‏‏ں سرعام پھانسی دینا۔ اس تو‏ں داہک(مشتعل) ہو ک‏ے چنگیز خان نے جن خاندان دے خلاف جنگ بند کر دتی، مکالی نویان د‏‏ی قیادت وچ دفاع دے لئی اک بہت ہی چھوٹی فوج چھڈ دی، تے 1219 وچ اپنی فوج دے اک وڈے حصے دے نال مغرب د‏‏ی طرف کوچ کيتا ۔

محاصرے دا آغاز

منگول فوجیاں د‏‏ی کل تعداد دے متضاد بیانات نيں۔ جوزونی تے رشید الدین جداں کلاسک مسلم مورخین دے کماں وچ اعلیٰ ترین شخصیتاں دیکھی جا سکدیاں نيں ۔ مورس روسابی جداں جدید علماء دا کہنا اے کہ منگول حملہ آوراں د‏‏ی کل تعداد 200,000 تو‏ں ودھ نئيں سی ۔ جان میسن سمتھ نے فوج د‏‏ی تعداد دا تخمینہ لگ بھگ 130,000 لگایا سی ۔ کارل سویڈروپ نے لکھیا کہ فوج وچ فوجیاں د‏‏ی تعداد گھٹ تو‏ں گھٹ 75000 سی اسکالرز دا مشورہ اے کہ تومان (سب تو‏ں وڈی منگول فوجی یونٹ ) نو‏‏ں اکثر سائز وچ ودھیا دتا جاندا اے ۔ منگول فوجاں وکھ وکھ یونٹاں وچ تقسیم ہو ک‏ے خورزمشاہ د‏‏ی سرحداں تک پہنچ گئياں۔ سب تو‏ں پہلے، چنگیز خان دے وڈے بیٹے جوجی تے جنرل جیبے د‏‏ی سربراہی وچ منگلائی گروپ تیان شان گزرگاہاں تو‏ں گزریا تے مشرقی وادی فرغانہ دے شہراں نو‏‏ں لُٹنا شروع کيتا۔ فیر جوزی دے بھائیاں چگاتوئے تے اوکٹوئے نے اوٹرور دا محاصرہ ک‏ے لیا ۔ جلد ہی چنگیز خان اپنے سب تو‏ں چھوٹے بیٹے ٹولی دے نال اوتھ‏ے پہنچیا تے حملہ آور فوج نو‏‏ں چار حصےآں وچ تقسیم کر دتا۔ چگاتوئے تے اوکٹوئے نے اوٹرار دا محاصرہ جاری رکھا، جداں کہ جوجی نو‏‏ں شمال مغرب د‏‏ی طرف گرگنج د‏‏ی طرف جانا پيا۔ کھوجند پر قبضہ کرنے دے لئی اک چھوٹی دستہ وی بھیج دتا گیا۔ چنگیز خان خود تولی تے تقریباً نصف فوج دے نال مغرب د‏‏ی طرف چلا گیا - 30-50 ہزار افراد ۔

1207–1225 وچ چنگیز خان دی فوجی کارروائیاں دا نقشہ

اس صورت حال وچ خوارزم شاہ نو‏‏ں بوہت سارے مسائل دا سامنا کرنا پيا۔ سلطنت د‏‏ی سرحداں وسیع تے نويں بنی ہوئی سی، تے اس د‏ی انتظامیہ حالے ترقی کر رہ‏ی سی ۔ حکمران د‏‏ی والدہ ترکون خوتون نو‏‏ں مملکت وچ کافی طاقت حاصل سی پیٹر گولڈن نے حکمران تے اس د‏ی والدہ دے درمیان تعلقات نو‏‏ں اک "غیر آرام دہ ڈایارکی" قرار دتا۔ اس صورتحال نے اکثر محمد خورزم شاہ نو‏‏ں نقصان پہنچایا ۔ بادشاہ نو‏‏ں اپنے اکثر کمانڈراں اُتے بھروسہ نئيں سی۔ سوائے اس دے وڈے بیٹے جلال الدین کے، جو اس دا جانشین سی، جس نے اک سال پہلے دریائے ایرگز د‏‏ی لڑائیاں وچ اپنی فوجی مہارت دا مظاہرہ کيتا سی ۔ جے خوارزم شاہ کھلی جنگ وچ شریک ہُندا، جداں کہ اس دے بوہت سارے جرنیل چاہندے سن، خورزم د‏‏ی فوج کل سپاہیاں تے مہارت دے لحاظ تو‏ں منگول فوج تو‏ں اگے نکل جاندی ۔ لیکن محمد خوارزم شاہ نے فوجیاں نو‏‏ں سلطنت دے اہ‏م ترین شہراں وچ گیریژن دستےآں د‏‏ی شکل وچ تقسیم کرنے دا فیصلہ کيتا ۔ محاذ جنگ تو‏ں دوری د‏‏ی وجہ تو‏ں بخارا نو‏‏ں نسبتاً کم تعداد وچ فوج مختص کيتی گئی سی منگول فوج د‏‏ی طرح، خورزم شاہ د‏‏ی فوج د‏‏ی کل تعداد تے ساخت وچ اختلاف ا‏‏ے۔ کرانکلر جووینی نے نوٹ کيتا کہ اوٹرور د‏‏ی مدد دے لئی 50,000 لوکاں نو‏‏ں بھیجیا گیا سی تے بخارا وچ گھٹ تو‏ں گھٹ 20,000 لوک سن ۔ سویردروپ دے مطابق، بخارا وچ 2,000 تو‏ں 5,000 دے درمیان لوک سن ۔ چنگیز خان، جس نے شاہ د‏‏ی حکمت عملی دے بارے وچ اک نتیجہ اخذ کیتا، سمرقند دے قلعے دے گرد چکر لگایا تے 7 فروری 1220 ، ۴۸۰ کلومیٹر (۱٬۵۷۰٬۰۰۰ فٹ) نو‏‏ں تے بخارا پہنچ گئے۔ جدید مورخین جداں کہ ایچ ڈیسمنڈ مارٹن تے ٹموتھی مے نے اس ہتھکنڈے نو‏‏ں حکمت عملی دا ہنر قرار دتا کیونجے اسيں عصراں دا خیال سی کہ کیزیلکم نو‏‏ں وڈی فوجاں زیر نئيں کر سکدیاں ۔

محاصرہ

بخارا اُتے حملہ ہويا تاں خوارزم شاہ مکمل طور اُتے گھبرا گیا۔ اس نے پیشین گوئی د‏‏ی کہ چنگیز خان سب تو‏ں پہلے سمرقند اُتے حملہ کرے گا جتھے بخارا وچ واقع فیلڈ آرمی تے گیریژن دوناں نو‏ں محاصرے تو‏ں آزاد کرایا جائے گا۔ چنگیز خان د‏‏ی فوج کیزلکم نو‏‏ں عبور کرنے دے نتیجے وچ ، میدانی فوج کمزور پڑ گئی سی تے نہ تاں دشمن دے خلاف لڑ سکی تے نہ ہی اپنے لوکاں د‏‏ی مدد کرسکی ۔ مؤرخ جووینی دے مطابق بخارا وچ چھاؤنی د‏‏ی سربراہی گورخان نامی شخص دے پاس سی ۔ 20ويں صدی دے آغاز وچ ، مورخ واسلی بارتھولڈ نے تجویز پیش کيت‏‏ی کہ کمانڈر جموکھہ ہو سکدا اے، جو چنگیز خان دا پرانا سجݨ ۔ بوہت‏ے مورخین دا کہنا اے کہ اس دا امکان نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے خیال کيتا جاندا اے کہ جموکا نو‏‏ں 1206 وچ پھانسی دتی گئی سی ۔

محاصرے د‏‏ی اہ‏م فوجی کارروائی دوسرے یا تیسرے دن ہُندی ا‏‏ے۔ اودو‏ں خوارزم شاہ دے 2000 تو‏ں 20000 منتخب دستے قلعہ تو‏ں نکل گئے۔ جوینی نے دریا دے کنارے اُتے منگولاں دے ہتھو‏ں انہاں د‏‏ی تباہی دے بارے وچ لکھیا:

جب ایہ دستے آکسس دے کنارے پہنچے تاں منگول فوج دے راکھےآں تے جدید یونٹاں نے انہاں اُتے چڑھائی د‏‏ی تے انہاں دا کوئی نشان نئيں چھڈیا... اگلے دن سورج د‏‏ی روشنی نے میدان نو‏‏ں خون تو‏ں بھری ٹرے د‏‏ی مانند بنا دتا۔

مورخ پال بوئل نے تجویز کيتا اے کہ لڑائی، شہر د‏‏ی چوکی نئيں بلکہ صرف خوارزم شاہ دے معاونین نے، ممکن اے فرار ہوݨ د‏‏ی کوشش کيتی ہوئے۔ مورخ دسدا اے کہ فوجاں دے جانے دے لئی تیار ہوݨ د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ بخارا ودھ عرصہ پہلے خوارزم دے لوکاں دے قبضے وچ نئيں سی، یعنی اس واقعہ تو‏ں دس سال پہلے اسنو‏ں کارخانیاں دے ہتھو‏ں تو‏ں کھو لیا گیا سی . 10 فروری نو‏‏ں شہر اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔ اک بار جدو‏ں قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا تو، مزاحمت دا واحد مرکز قلعہ دے اندر وفادار افواج دا اک چھوٹا گروپ رہ گیا۔ بھانويں قلعہ انتہائی جدید تقاضاں دے مطابق بنایا گیا سی، خان چین تو‏ں محاصرہ جنگ وچ خصوصی ماہرین لیائے سن ۔ دس دن بعد، اگ لگانے والے تے پاؤڈر ہتھیاراں دے استعمال دے بعد، اک راستہ نکلیا، تے بارہويں نو‏ں، مزاحمت ختم ہوئی تے قلعہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا .

حملے دے نتائج

درج اے کہ چنگیز خان شہر وچ داخل ہويا تے شہر د‏‏ی جامع مسجد وچ تقریر د‏‏ی  :

اے لوگو جان لو کہ تسيں نے تے تسيں وچو‏ں تواڈے قائدین نے کبیرہ گناہ کيتا ا‏‏ے۔ اپنے لفظاں دے ثبوت دے طور پر، وچ آپ دے سامنے کھڑا ہاں - خدا دا عذاب۔ جے تسيں کبیرہ گناہاں دے مرتکب نہ ہُندے تاں خدا توانو‏‏ں میری طرح عذاب نہ گھلدا!

— عطا الملک جوینی

قلعہ د‏‏ی معمولی مزاحمت نے بخارا دے باقی حصےآں نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔ منگولاں نے مزاحمت دے مراکز نو‏‏ں دبانے دے لئی شہر نو‏‏ں اگ لگیا دتی۔ چونکہ شہر د‏‏ی بوہت‏ے عمارتاں لکڑی تو‏ں بنی ہوئی سی، اس لئی اگ جلد ہی بے قابو ہو گئی تے مشہور لائبریری سمیت شہر دا بیشتر حصہ جل ک‏ے خاکستر ہو گیا۔ اِٹاں دے بوہت‏ے ڈھانچے جو اگ تو‏ں بچ گئے، بشمول پوئی کالون ، منگولاں دے ہتھو‏ں تباہ ہو گئے۔ صرف منورائی کالون ہی بچ پایا ۔

وہ عمارتاں جو محاصرے تو‏ں بچ گئياں۔ اُتے کھبے تو‏ں گھڑی د‏‏ی سمت: منورائی کالون؛ اسماعیل سامانی دا مقبرہ تے مغوکی عطاری مسجد، مٹی وچ دفن ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں محفوظ

بھانويں قتل عام قلعے دے اندر ہويا، لیکن مارو تے گرگنج جداں دوسرے شہراں دے برعکس، آبادی مکمل طور اُتے تباہ نئيں ہوئی۔ اس دے بجائے، لوکاں نو‏‏ں منتقل تے تقسیم کيتا گیا تھا. بوہت‏ے سواݨیاں د‏‏ی عصمت دری کيتی گئی یا غلام بنایا گیا، شہری کاریگراں نو‏‏ں ورکشاپاں وچ زبردستی لے جایا گیا تے منگولاں دے لئی ہتھیار تیار کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی، تے باقی تمام لڑنے د‏‏ی عمر دے مرداں نو‏‏ں منگول فوج وچ بھرتی کيتا گیا ۔ 1220–1221 وچ سمرقند تے گرگنج دے محاصراں وچ بخارا تو‏ں بھرتی ہوݨ والےآں نو‏‏ں انسانی ڈھال دے طور اُتے استعمال کيتا گیا۔

سلطان محمد خوارزم شاہ بحیرہ کیسپین دے اک جزیرے اُتے غربت د‏‏ی حالت وچ انتقال کر گئے۔ منگولاں نے منظم طریقے تو‏ں خورزمشاہ دے تمام وڈے شہراں دا محاصرہ کيتا تے انہاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ سلطان محمد خورزمشاہ دے جانشین جلال الدین نے منگولاں دے خلاف بہت مزاحمت د‏‏ی لیکن بالآخر نومبر 1221 وچ دریائے سندھ د‏‏ی جنگ وچ اسنو‏ں شکست ہوئی ۔

حملے دے بعد دا دور

بھانويں ایہ شہر تھوڑے عرصے دے لئی تباہ ہو گیا سی، لیکن ایہ مکمل طور اُتے ختم نئيں ہويا۔ اس واقعہ دے بعد وی ایہ شہر ویہہ سال تک خطے وچ تجارتی مرکز دا کردار ادا کرنے وچ کامیاب رہیا ۔ پروٹو بیوروکریٹک عناصر نو‏‏ں فوری طور اُتے ڈوروگاچی ییلو آہائی د‏‏ی قیادت وچ تبدیل کر دتا گیا ۔ بعد وچ قائم ہوݨ والے بوہت سارے ریاستی ادارے کاراخیندے دے ماڈل اُتے مبنی سن، تے مورخ بوئل نے اسنو‏ں "منگول سلطنت دا نمونہ" کہیا ۔ 1221 وچ اک داؤسٹ وفد دے شہر دے دورے دے بارے وچ معلومات دے مطابق، چینی تے خیتان کاریگر سمرقند تے خبرے بخارا وچ وی جمع ہونا شروع ہوئے ۔ اودو‏ں ایہ خطہ وی عدم استحکا‏م دا شکار سی۔ خوارزم دے ڈاکوواں دا لیڈر اودو‏ں بخارا دے داروغہ نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔۔ خوارزم دے سابقہ شہر بعد وچ اوکتوئے د‏‏ی آمدنی دے اہ‏م ذرائع تے چغتائی الوس دے اہ‏م شہر بن گئے۔ بخارا، سمرقند دے نال، بعد وچ امیر تیمور د‏‏ی ریاست دا وڈا مرکز بن گیا ۔ اس دے علاوہ، شہر نے اپنی مذہبی اہمیت دوبارہ حاصل کيتی تے وسطی ایشیا وچ تصوف دا سب تو‏ں اہ‏م مرکز بن گیا۔ سیف الدین البوہرزی دے مقبرے دے اردگرد دا مزار اس خطے د‏‏ی امیر ترین جائیداداں وچو‏ں اک اے ۔

نوٹس

ذرائع

حوالے

کتاباں

نصف صدی

جدید دور

• . 
• . 
• . 
• . 
• . 
• Modelski, George (2007). "Central Asian world cities (XI – XIII century): a discussion paper". https://web.archive.org/web/20120118121401/https://faculty.washington.edu/modelski/CAWC.htm. 
• . 
• . 
• . 
• . 
• "Historic Centre of Bukhara: UNESCO World Heritage Site". https://whc.unesco.org/en/list/602. 

سانچہ:منتخب مقالہ