ایران دی اسلامی تریخ

ایران دی اسلامی تریخ
انتظامی تقسیم

دولت صفاریہ

ایران د‏‏ی تاریخاں وچ خلفاء د‏‏ی براہ راست حکومت دے بعد سب تو‏ں پہلے خاندان صفاریہ د‏‏ی خود مختارانہ سلطنت دا بیان لکھیا گیا ا‏‏ے۔ اس خاندان دے حکمراناں دا حال جو کچھ اُتے دے ابواب وچ بیان ہو چکيا اے اختصار نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے اس اُتے اس جگہ کسی وادھا د‏‏ی لوڑ نئيں معلوم ہُندی۔ ہاں اس قدر اشارہ ک‏ے دینا ضروری اے کہ خاندان عباسیہ نے خلافت دے حاصل کرنے وچ چونکہ ایرانیاں تو‏ں ودھ امداد حاصل کيتی سی لہٰذا انہاں نے ایرانیاں دے اقتدار و اثر نو‏‏ں ودھانے تے عرباں اُتے چیرہ دست بنانے وچ کوئی تامل نئيں کيتا جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ مغلوب ایرانیاں نو‏‏ں خود غلبہ پانے تے اپنی حکومت قائم کرنے دا خیال پیدا ہويا تے ابومسلم خراسانی تے برامکہ وغیرہ نو‏‏ں شاہانہ اقتدار حاصل کرنے وچ کامیابی حاصل ہوئی۔ لیکن جداں تک عباسی خاندان وچ فاتحانہ تے سپاہیانہ جذبات باقی رہے ایرانی اپنے مقصد وچ کماحقہ کامیاب نہ ہو سک‏‏ے خلفائے عباسیہ د‏‏ی عیش پرستی و کمزوری نے جدو‏ں ایرانیاں دے لئی انہاں د‏‏ی اولو العزمیاں دے پورا ہوݨ دا راستہ صاف کر دتا تاں سب تو‏ں پہلے یعقوب بن لیث جس دے خاندان وچ ٹھٹیرے دا پیشہ ہُندا سی تے ايس‏ے لئی اوہ صفار دے ناں تو‏ں پکاریا جاندا سی۔ اپنی خود مختار حکومت قائم کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ یعقوب بن لیث نو‏‏ں ایہ کامیابی محض اس دے سپاہیانہ اخلاق و جذبات د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہوئی سی یعقوب بن لیث صفار سجݨ نوازی، سخاوت تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنا نظیر نہ رکھدا سی تے اس دے انہاں صفات و اخلاق وچ اس د‏ی کامیابی دا راز مضمر سی اس دے پاس جو کچھ ہُندا سی اپنے دوستاں نو‏‏ں کھلا پلا دیندا سی۔ خود تکلیف اٹھا ک‏ے دوستاں نو‏‏ں راحت پہنچانے دا شوق رکھدا سی۔ اس لئی اسنو‏ں اپنے جان نثاراں د‏‏ی جمعیت فراہ‏م کرنے وچ کوئی دقت پیش نہ آئی۔ اس نے اپنے لڑکپن دے دوستاں نو‏‏ں اپنی بادشاہت دے وقت مطلق فراموش نئيں کيتا تے سب نو‏‏ں اعلیٰ مدارج اُتے پہنچایا۔ بادشاہت د‏‏ی حالت وچ وی اوہ اک معمولی سپاہی دے لباس وچ نظر آندا سی۔ معمولی سپاہی د‏‏ی طرح زمین اُتے سؤݨ تے خندق کھودنے تو‏ں اسنو‏ں عار نہ سی۔ اس دے خیمے تے اک معمولی سپاہی دے خیمے وچ کوئی فرق نہ ہُندا سی۔ اسنو‏ں عیاشی و بدچلنی تو‏ں سخت نفرت سی تے استقلال اولوالعزمی اس دے ہر اک کم تے ہر اک گل تو‏ں ٹپکتی سی ایہی سبب سی کہ اوہ نہایت پست تے ادنیٰ درجہ تو‏ں ترقی ک‏ر ک‏ے ملک ایران دے بہت وڈے حصے دا مطلق العنان فرماں روا بن گیا سی تے بغداد دا دربار خلافت اس دے استیصال اُتے قادر نہ ہو سکیا سی۔

یعقوب بن لیث صفار د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بھائی عمرو بن لیث صفار بھائی دا جانشین ہويا تے اس نے اپنی حدود حکومت نو‏‏ں تے وی وسیع کيتا۔ عمرو بن لیث وچ بھانويں اپنے بھائی د‏‏ی نسبت عقل و دانائی ودھ بیان کيتی جاندی اے، مگر اوہ انہاں سپاہیانہ اخلاق تے سادہ زندگی بسر کرنے وچ اپنے بھائی تو‏ں کمتر سی۔ خلیفہ معتمد دے بھائی موفق نے اک مرتبہ اسنو‏ں شکست وی دی، مگر اس نے جلد اپنی حالت نو‏‏ں فیر درست ک‏ر ليا تے دربار خلافت دے لئی وبال جان بن گیا۔ آخر خلیفہ نے ماوراء النہر دے حاکم اسمٰعیل سامانی نو‏‏ں عمرو بن لیث دے مقابلہ اُتے آمادہ کيتا۔ عمرو بن لیث ستر ہزار سوار لے ک‏ے اسمٰعیل سامانی دے استیصال اُتے آمادہ ہويا تے دریائے جیحون نو‏‏ں عبور کيتا۔ اسمٰعیل سامانی صرف ویہہ ہزار سواراں دے نال مقابلہ اُتے آیا عین معرکہ جنگ دے وقت عمرو بن لیث دا گھوڑا اپنے سوار د‏‏ی منشاء دے خلاف اسنو‏ں اسمٰعیل سامانی دے لشکر وچ لے گیا تے اوتھ‏ے اوہ وڈی آسانی تو‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔

اسمٰعیل سامانی نے عمرو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے بغداد بھیج دتا تے اس طرح دولت صفاریہ د‏‏ی عظمت و شوکت دا قریباً خاتمہ ہو گیا۔ یعقوب بن لیث تے عمرو بن لیث وچ سب تو‏ں وڈا فرق ایہ سی کہ یعقوب اک صعوبت کش تے سوکھی روٹیاں چبا کر گذر کر لینے والا سپاہی سی تے عمرو بن لیث اک شان و شوکت تے سامان عیش دے نال بسر کرنے والا بادشاہ سی۔ اس جگہ اک لطیفہ دا نقل کرنا دلچسپی تو‏ں خالی نہ ہوئے گا۔

جس روز عمرو بن لیث گرفتار ہويا اے اس روز صبح دے وقت اس دے باورچی نے عرض کيتا کہ باورچی خانہ دا سامان اٹھانے دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی نيں ۔ مینو‏‏ں باربرداری دے کچھ اونٹھ تے دتے جاواں ۔ ايس‏ے شام نو‏‏ں جداں کہ عمرو بن لیث گرفتار ہو چکيا سی۔ اس نے اپنے باورچی تو‏ں جو اس دے نال قید خانہ وچ موجود سی بھکھ د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی باورچی نے گھوڑےآں دا مہیلہ پکانے د‏‏ی اک ہانڈی وچ جو اتفاقاً اوتھ‏ے موجود سی تھوڑا سا دلیا پانی ڈال کر پکنے دے لئی چولھے اُتے چڑھا دتا۔ اس دے سوا تے کوئی چیز موجود نہ سی عمرو بن لیث دلئی دے پکنے دا انتظار نہایت بے صبری دے نال کر رہیا سی۔ باورچی نے ہانڈی چولھے تو‏ں اتار کر رکھی تے کسی لوڑ تو‏ں دوسری طرف متوجہ ہويا کہ اینے وِچ اک کتا آیا۔ ہانڈی دا کنارہ منہ وچ پھڑ کر تے اٹھا ک‏ے چل دتا۔ عمرو بن لیث نے جدو‏ں کتے نو‏‏ں ہانڈی لے جاندے ہوئے دیکھیا تاں اپنے باورچی نو‏‏ں آواز دے ک‏ے کہیا کہ صبح تاں شکایت کر رہیا سی کہ باورچی خانہ دا سامان اٹھا ک‏ے لے چݪݨ دے لئی تن سو اونٹھ ناکافی نيں ۔ ہن دیکھ لے کہ اک کتا میرا سارا باورچی خانہ اٹھائے ہوئے لے جا رہیا ا‏‏ے۔

عمرو بن لیث دے بعد اس د‏ی اولاد نے چند سال تک علاقہ سیستان دے محدود رقبہ وچ اپنی اپنی برائے ناں حکومت قائم رکھی۔ یعقوب بن لیث صفار دا دھوہت‏‏ا جس دا ناں خلف سی محمود غزنوی دے زمانہ تک سیستان وچ برسر حکومت رہیا۔ خلف دے بیٹے نے باپ دے خلاف مخالفت دا علم بلند کيتا۔ خلف نے اپنے آپ نو‏‏ں بیٹے دے مقابلہ وچ کمزور دیکھ ک‏ے اسنو‏ں دھوکے تو‏ں قتل کيتا۔ باشندگان سیستان نے سلطان محمود غزنوی د‏‏ی خدمت وچ خلف دے خلاف شکایات د‏‏ی عرضیاں بھیجاں تے لکھیا کہ آپ سانو‏ں خلف دے مظالم تو‏ں نجات دلائیے۔ سلطان محمود غزنوی نے چڑھائی د‏‏ی خلف نے مقابلہ وچ اپنے آپ نو‏‏ں مغلوب تے اپنے قلعہ نو‏‏ں مفتوح دیکھ ک‏ے سلطان محمود د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہو ک‏ے رکاب نو‏‏ں بوسہ دتا تے اپنی داڑھی سلطان دے پیر تو‏ں مل ک‏ے کہیا کہ اے سلطان مینو‏‏ں معاف کر دے۔ محمود غزنوی نو‏‏ں خلف د‏‏ی بولی تو‏ں اپنی نسبت لفظ ’’سلطان‘‘ پسند آیا تے آئندہ اس لفظ ’’سلطان‘‘ نو‏‏ں اپنا لقب قرار دتا۔ خلف نو‏‏ں تے کوئی سزا نئيں دتی۔ ايس‏ے قدر کافی سمجھیا کہ اسنو‏ں اپنے ہمراہ غزنین لے گیا۔ جتھے چار سال رہ ک‏ے خلف نے وفات پائی۔ اس طرح دولت صفاریہ دا خاتمہ ہويا۔

دولت سامانیہ

اسد بن سامان اپنے آپ نو‏‏ں بہرام چوبین د‏‏ی اولاد وچ دسدا سی اسد بن سامان اپنے چاراں بیٹےآں نو‏‏ں لے ک‏ے مامون الرشید عباسی د‏‏ی خدمت وچ مقام مرو حاضر ہويا سی۔ جداں کہ مامون الرشید مرو وچ مقیم سی۔ مامون الرشید عباسی نو‏‏ں اپنے بھائی امین دے خلاف تخت خلافت دے حاصل کرنے وچ کامیابی حاصل ہوئی سی اس وچ سب تو‏ں ودھ ایرانیاں د‏‏ی امداد و اعانت نو‏‏ں دخل سی۔ مامون الرشید دا اسد بن سامان تے اس د‏ی اولاد اُتے مہربان ہونا کوئی تعجب د‏‏ی گل نہ سی سامانیاں دے اقتدار نے ايس‏ے زمانے تو‏ں تیز رفتاری دے نال ترقی کيتی۔ چونکہ ایہ خاندان ایران دے اک مشہور سردار د‏‏ی اولاد تو‏ں سی۔ اس لئی ماوراء النہر خراسان وچ انہاں لوکاں د‏‏ی سیادت دے خلاف لوکاں دے آمادہ ہوݨ دا امکان تے وی ضعیف ہو گیا سی۔ اسمٰعیل سامانی جو اسد بن سامان دا پوت‏ا سی عمرو بن لیث اُتے غالب آنے دے بعد بہت جلد بادشاہت دے مرتبہ نو‏‏ں پہنچ گیا۔ فرق صرف اس قدر سی کہ خاندان صفار خلافت بغداد دے خلاف تے معاند رہیا۔ لیکن اسمٰعیل تے اس دے جانشین برائے ناں دربار خلافت د‏‏ی سیادت نو‏‏ں تسلیم کردے رہ‏‏ے۔

اسمٰعیل سامانی نے ماوراء النہر تے خراسان وچ ست اٹھ سال حکومت و سلطنت د‏‏ی خلیفہ معتضد باللہ عباسی نے اسنو‏ں ملک خراسان د‏‏ی سند حکومت عطا کيتی سی اسمٰعیل د‏‏ی وفات دے بعد ابو نظیر احمد بن اسمٰعیل سامانی باپ دا جانشین ہويا۔ اسمٰعیل سامانی اپنے عادات و خصائل دے اعتبار تو‏ں نہایت شریف، سیر چشم تے متوکل علی اللہ شخص سی۔ جہانگیری دے نال ہی جتھے داری دے اصولاں تو‏ں وی خوب واقف سی۔ رعایا اس تو‏ں خوش سی تے اس نے اپنے طرز عمل تو‏ں اس گل دا کافی ثبوت بہم پہنچیا دتا سی کہ اوہ ایران دے نہایت شریف تے سردار خاندان نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔

احمد بن اسمٰعیل نے تخت نشین ہو ک‏ے اپنے عزیزاں تے رشتہ داراں نو‏‏ں اپنی بد اخلاقی تو‏ں ناراض کر دتا۔ چھ ست سال تک اس نے حکومت کیت‏‏ی، مگر ایہ تمام زمانہ دربار خلافت دے خلاف ریشہ دوانیاں تے اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں ناراض رکھنے وچ صرف کر دتا۔ آخر خود اپنے ہی غلاماں دے ہتھ تو‏ں مقتول ہويا۔

اس دے بعد اس دا پُتر نصر بن احمد سامانی اٹھ سال د‏‏ی عمر وچ تخت نشین ہويا ایہ بالکل اپنے دادا اسمٰعیل دا نمونہ سی۔ اس نے چند ہی روز دے بعد اپنی سلطنت دے حدود نو‏‏ں اسمٰعیل سامانی د‏‏ی حدود سلطنت تو‏ں ودھ وسیع ک‏ر ليا تے تِیہہ سال تو‏ں ودھ عرصہ تک وڈے زور شور تے ناموری دے نال حکومت کيتی۔ ايس‏ے دے دربار وچ رودکی شاعر جو نابینا سی وڈے اعزاز و اکرام دے نال رہندا سی۔ نصر بن احمد اپنے دارالسلطنت بخارا وچ فوت ہو ک‏ے مدفون ہويا۔

اس دے بعد اس دا پُتر نوح بن نصر تخت نشین ہويا۔ اس نے تیرہ سال حکومت ک‏ر ک‏ے ۳۴۳ھ وچ وفات پائی۔ اس دے بعد اس دا پُتر عبدالملک بن نوح تخت نشین ہويا۔ اس نے اپنے ملکاں مقبوضہ دے جنوبی حصے یعنی صوبہ خراسان د‏‏ی گورنری اُتے اپنے اک سردار الپتگین نو‏‏ں مامور کيتا سی۔ آخر ست سال حکومت کرنے دے بعد چوگان کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہويا۔

اس د‏ی وفات دے بعد اس دا بھائی منصور بن نوح تخت نشین ہويا۔ اس نے رکن الدولہ دیلمی د‏‏ی دھی نال شادی کيتی سی اس لئی عراق و فارس دے صوبےآں وچ وی اس د‏ی سیادت تسلیم کيتی گئی۔ ايس‏ے دا وزیر ابوعلی بن محمد سی جس نے تریخ طبری دا فارسی وچ ترجمہ کيتا سی منصور بن نوح نے پندرہ سال حکومت کيتی۔

اس د‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر ابوالقاسم نوح ثانی تخت نشین ہويا۔ اس دے تخت نشین ہُندے ہی سلطنت بخارا یعنی دولت سامانیہ اُتے ادبار و تنزل د‏‏ی گھٹاواں چھا گئياں ۔ اس دے درباریاں نے اس دے خلاف ملک وچ بغاوتاں برپا کراواں تے مغولستان دے بادشاہ بغرا خان نو‏‏ں اس اُتے حملہ آور کرایا۔ بخارا دے متصل لڑائی ہوئی۔ بغرا خان نے نوح ثانی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے بخارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا، مگر عجیب اتفاق ایہ پیش آیا کہ بغرا خان اس فتح دے بعد ہی بخارا وچ فوت ہو گیا تے اس د‏ی فوج اپنے ملک نو‏‏ں واپس چلی گئی۔ نوح ثانی نے فیر بخارا اُتے قابض ہو ک‏ے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ ایہ اوہ زمانہ سی کہ غزنین وچ سبکتگین نے اپنی مستقل حکومت قائم کر لئی سی تے نوح ثانی د‏‏ی تخت نشینی دے چند روز بعد الپتگین دا انتقال ہو چکيا سی۔ نوح ثانی نے سبکتگین نو‏‏ں اس خدمت دے صلہ وچ کہ اس نے بغرا خان دے خلاف نوح ثانی د‏‏ی مدد کيت‏ی سی ناصر الدین دا خطاب دتا سی۔ وقیقی شاعر اس دا معاصر سی۔ جس نے داستان گشتاسپ دے اک ہزار اشعار لکھے سن ۔ بغرا خان دے حملہ تو‏ں فارغ ہوݨ دے بعد نوح ثانی نے اپنے باغی تے بے وفا امیراں نو‏‏ں سزاواں دینی چاہن ۔ جنہاں نے ملک وچ بغاوتاں دے لئی ریشہدوانیاں دا سلسلہ بچھا رکھیا سی انہاں باغی امراء نے فرار ہو ک‏ے فخر الدولہ دیلمی دے پاس پناہ لی تے اس تو‏ں مدد لے ک‏ے سلطنت بخارا اُتے حملہ آور ہوئے۔ نوح ثانی نے سبکتگین تو‏ں فیر امداد طلب کيت‏‏ی، سبکتگین نے ہرات دے نیڑے باغیاں دا مقابلہ کيتا تے جنگ عظیم دے بعد انہاں نو‏‏ں شکست فاش دے ک‏ے بھگا دتا۔ اس لڑائی وچ سبکتگین دے بیٹے محمود غزنوی نے وڈی بہادری دکھائی تے خوب ودھ ودھ ک‏ے تلوار چلا‏ئی۔ نوح ثانی نے خوش ہو ک‏ے محمود نو‏‏ں سیف الدولہ دا خطاب دتا۔ بعض تاریخاں وچ لکھیا اے کہ ايس‏ے لڑائی وچ سبکتگین نو‏‏ں ناصرالدین دا خطاب ملیا سی تے ايس‏ے لڑائی دے بعد ملک خراسان د‏‏ی سند حکومت سبکتگین نو‏‏ں نوح ثانی دے دربار تو‏ں عطا ہوئی سی نوح ثانی نے ۲۲ سال حکومت کیت‏‏ی، مگر اس دا زمانہ اکثر لڑائی جھگڑےآں تے بغاوتاں دے فرو کرنے وچ بسر ہويا تے ملک دے صوبے اَگڑ پِچھڑ قبضے تو‏ں نکلدے گئے۔

نوح ثانی دے بعد اس دا پُتر منصور ثانی باپ دا جانشین ہويا۔ انہاں امیراں نے جو اس دے باپ دے لئی موجب اذیت رہندے سن اسنو‏ں پریشان رکھا۔اور شکست دے ک‏ے بخارا تو‏ں بے دخل کيتا۔ فیر انہاں نے ايس‏ے نو‏‏ں بادشاہ تسلیم ک‏ر ک‏ے امور سلطنت اپنے اختیار وچ لے ک‏ے خراسان نو‏‏ں اک نويں حاکم تو‏ں متعلق کيتا۔ محمود غزنوی نے اس نويں حاکم نو‏‏ں خراسان تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے اپنا قبضہ کيتا۔

اسی عرصہ وچ امیراں نے منصور نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار کر اَنھّا کيتا تے اس د‏ی جگہ اس دے بھائی عبدالملک ثانی بن نوح ثانی نو‏‏ں تخت اُتے بٹھایا تے اسنو‏ں ہمراہ لے ک‏ے محمود غزنوی اُتے حملہ آور ہوئے۔ محمود غزنوی نے بعدالملک ثانی تے اس د‏ی فوج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے بخارا د‏‏ی طرف بھگا دتا۔ [1] ادھر ایلج حاکم دا شغر نے خوارزم اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے بخارا اُتے حملہ کيتا تے نتیجہ ایہ ہويا کہ ایلج خان نے عبدالملک ثانی نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے بخارا اُتے قبضہ کيتا تے عبد الملک ثانی دا تیسرا بھائی منتصر بھیس بدل ک‏ے بخارا تو‏ں فرار ہويا تے چند روز تک قزاقاں د‏‏ی اک جمعیت دے نال آوراہ رہ ک‏ے اک شخص دے ہتھ تو‏ں مقتول ہويا۔ اس طرح سامانی خاندان تے اس د‏ی دولت و حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔

دولت دیلمیہ

دیلمیاں د‏‏ی حکومت و سلطنت دے حالات جس قدر خلفائے عباسیہ دے حالات یعنی باب نہم وچ بیان ہو چکے نيں اوہ بہت کافی نيں تے انہاں پ‏ر اودو‏ں کسی وادھا د‏‏ی لوڑ محسوس نئيں ہُندی۔ دیلمیاں تے سامانیاں د‏‏ی سلطنتاں نو‏‏ں اک دوسرے د‏‏ی معاصر تے رقیب سلطنت سمجھنا چاہیے۔ سامانیاں دا قبضہ ماوراء النہر تے خراسان وغیرہ شمالی و مشرقی ملکاں اُتے رہیا تے دیلمیاں دے تصرف وچ فارس و عراق و آذربائیجان وغیرہ غربی ملکاں رہ‏‏ے۔ اس طرح تمام ملک ایران چند روز تک انہاں دونے خانداناں دے درمیان منقسم سی۔ دیلمیاں د‏‏ی حکومت سامانیاں د‏‏ی بربادی دے بعد وی نہایت کمزور حالت وچ کچھ دناں باقی رہی، جداں کہ سامانیاں د‏‏ی جگہ مشرقی ایران وچ غزنویاں د‏‏ی زبردست سلطنت قائم ہو چک‏ی سی

دولت غزنویہ

جداں کہ اُتے مذکور ہو چکيا اے عبدالملک بن نوح نے الپتگین نو‏‏ں خراسان د‏‏ی گورنری اُتے مامور کيتا سی۔ عبدالملک دے بعد جدو‏ں اس دا بھائی منصور بن نوح سامانی ۳۵۰ھ وچ تخت نشین ہويا تاں الپتگین جو منصور بن نوح د‏‏ی تخت نشینی دے خلاف رائے ظاہر کر چکيا سی۔ خراسان دے دارالامارت تو‏ں مقام غزنی وچ چلا آیا جو اس زمانے وچ اک معمولی سی بستی سی ایتھ‏ے الپتگین مضبوط ہو ک‏ے بیٹھ گیا تے اپنی اک خود مختار ریاست قائم ک‏ر ک‏ے حکومت کرنے لگا۔

۳۶۷ھ وچ الپتگین دا انتقال ہويا۔ تاں اس د‏ی جگہ اس دا پُتر اسحق غزنی دا فرما نروا ہويا۔ مگر چند ہی روز دے تجربے تو‏ں اوہ نااہل و نالائق ثابت ہويا تے فوجی سرداراں نے اسنو‏ں معزول ک‏ر ک‏ے یا اپنی موت تو‏ں اس دے مر جانے اُتے سبکتگین نو‏‏ں جو الپتگین دا سپہ سالار تے داماد وی سی اپنا بادشاہ بنایا۔

سبکتگین د‏‏ی نسبت مشہور اے کہ اوہ الپتگین دا غلام سی۔ مگر ایہ غلامی محض اتفاقی طور اُتے وقوع وچ آئی سی یعنی بعض ڈاکوواں نے اسنو‏ں راستے وچ تنہا پا کر گرفتار ک‏ر ليا تے بخارا وچ لے جا ک‏ے بطور غلام فروخت کر دتا۔ سبکتگین دا سلسلہ نسب ایران دے بادشاہ یزدجرد تک پہنچدا ا‏‏ے۔ یعنی سبکتگین بن جوق قرایحکم بن قرا ارسلان بن قرا ملت بن قرا نعمان بن فیروز بن یزدجرد۔ لیکن اس شجرہ نسب د‏‏ی صحت دا ثبوت بہم پہچانیا دشوار ا‏‏ے۔ بعض مورخین نے سبکتگین نو‏‏ں ترک دسیا ا‏‏ے۔ بعض دا بیان ایہ اے کہ اوہ باپ د‏‏ی طرف تو‏ں ترک تے ماں د‏‏ی طرف تو‏ں ایرانی سی۔ بہر حال اس وچ شک نئيں کہ اوہ حسب و نسب دے اعتبار تو‏ں اک شریف آدمی سی۔ ایشیائی دستور دے موافق کسی بادشاہ دے امیر و سردار تے وڈے وڈے اہل کار اپنے آپ نو‏‏ں بادشاہ دا غلام کہنے وچ اپنی بے عزتی نئيں سمجھدے، اس لئی ممکن اے کہ الپتگین د‏‏ی فوج دا سپہ سالار ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں سبکتگین نے اپنے آپ نو‏‏ں الپتگین دا غلام کہیا ہوئے۔ (ملکم صاحب دا ایہی خیال اے ) سبکتگین نے قریباً ویہہ سال غزنی دے تخت اُتے حکومت کیت‏‏ی، شہر بست نو‏‏ں فتح کيتا جو غزنی تو‏ں کئی سو میݪ دے فاصلے اُتے دریائے ہیر مند دے دونے کنارےآں اُتے آباد سی۔ ہرات د‏‏ی جنگ وچ کامیابی حاصل کيتی۔ پنجاب و سندھ دے راجہ جے پال نے اس دے ملک اُتے فوج کشی د‏‏ی تاں اسنو‏ں شکست فاش دے ک‏ے گرفتار و اسیر کيتا تے خراج دے وعدے اُتے رہیا کر دتا۔ جے پال نے بد عہدی د‏‏ی تے دوبارہ تن لکھ دے لشکر جرار تو‏ں سبکتگین دے ملک اُتے حملہ آور ہويا۔ مگر سبکتگین نے صرف چند ہزار سپاہیاں د‏‏ی مدد تو‏ں اس دا مقابلہ کيتا تے اس مرتبہ وی اسنو‏ں شکست دے ک‏ے گرفتار ک‏ر ليا تے فیر اس تو‏ں اقرار اطاعت لے ک‏ے چھڈ دتا۔ (جے پال د‏‏ی لڑائیاں دا حال ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ مفصل لکھیا جائے گا) نوح بن منصور نے اسنو‏ں ناصر الدین دا خطاب عطا کيتا تے اس دے بیٹے محمود نو‏‏ں سیف الدولہ دے خطاب تو‏ں مخاطب فرمایا۔ سبکتگین نے غزنی د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں بہت وسیع کيتا تے ۳۸۷ھ وچ اس جہان فانی تو‏ں کوچ کر گیا سبکتگین دے بعد اس دا پُتر امیر اسمٰعیل بلخ وچ تخت نشین ہويا۔ مگر چھ مہینے دے بعد اپنے بھائی محمود بن سبکتگین تو‏ں لڑ کر مغلوب و معزول ہويا۔

۳۸۷ھ وچ محمود بن سبکتگین غزنی دے تخت اُتے بیٹھیا۔ خلیفہ قادر باللہ عباسی نے اسنو‏ں یمین الدولہ تے امین الملت دا خطاب عطا کيتا سی۔ محمود غزنوی نے تخت نشین ہُندے ہی نہایت قابلیت دے نال مہمات سلطنت نو‏‏ں انجام دینا شروع کيتا۔ لوکاں نے عبدالملک سامانی بادشاہ بخارا نو‏‏ں محمود دے خلاف فوج کشی اُتے آمادہ کيتا۔ محمود نے مجبوراً مقابلہ کيتا تے عبدالملک شکست کھا کر بخارا د‏‏ی طرف بھجیا۔ بخارا اُتے ایلج خان یا ایلک خان بادشاہ کاشغر نے حملہ ک‏ر ک‏ے قبضہ کيتا عبدالملک سامانی قید ہويا۔ محمود غزنوی نے ایلج خان بن بغرا خان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں بخارا تو‏ں بھگا دتا تے بخارا نو‏‏ں اپنی حدود مملکت وچ داخل کيتا۔ اس دے بعد مغلاں دے سردار طغا خان بن التو خان نو‏‏ں شکست دے ک‏ے اپنی سلطنت دے حدود نو‏‏ں بحر کاسپین (بحیرہ اخضر) تک پہنچیا دتا۔ ولایت خوارزم اُتے وی قبضہ کيتا۔ سیستان و خراسان دے علاقے سبکتگین دے زمانے تو‏ں سلطنت غزنی وچ شام‏ل سن ۔ مجد الدولہ دیلمی نو‏‏ں مغلوب و اسیر ک‏ر ک‏ے رے تے اصفہان د‏‏ی ولایتاں اُتے وی قبضہ کيتا۔ ادھر ہندوستان اُتے وی اسنو‏ں مجبوراً بوہت سارے حملے کرنے پئے۔ جنہاں د‏‏ی اصل حقیقت تے تفصیلی کیفیت تریخ ہند وچ لکھی جائے گی۔ غرضیکہ محمود غزنوی نے بہت جلد دریائے ستلج تو‏ں لے ک‏ے بحیرہ کیسپین تک تے ماوراء النہر تو‏ں لے ک‏ے بلوچستان و عراق تک اک نہایت وسیع سلطنت قائم کر لئی۔

محمود غزنوی براعظم ایشیاء دے نہایت نامور تے زبردست شہنشاہاں وچ شمار ہُندا اے اس دے زمانے وچ فارسی زبان نو‏‏ں خاص طور اُتے رونق حاصل ہوئی۔ عربی زباناں د‏‏ی ترویج و اشاعت وچ جو مرتبہ حجاج بن یوسف ثقفی نو‏‏ں حاصل اے اوہی مرتبہ فارسی بولی د‏‏ی ترویج و اشاعت وچ محمود غزنوی نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ محمود غزنوی نہایت سچا پکا مسلما‏ن، بے تعصب تے علم سجݨ شخص سی۔ لیکن تعجب اے کہ بعض اغراض خاص یا موجودہ حکومت و سلطنت د‏‏ی مصلحتاں نے اسنو‏ں ساڈے زمانے وچ مذموم متعصب لالچی، ظالم، سفاک تے ہندوواں دا دشمن جانی مشہور کر دتا ا‏‏ے۔ انہاں جھوٹی تے گمراہ کن گلاں د‏‏ی حقیقت تریخ ہند وچ بے پردہ کيت‏ی جائے گی۔ انہاں شاء اللہ تعالیٰ، ايس‏ے دے زمانے وچ فردوسی نے شاہنامہ لکھیا سی۔ ۴۲۱ھ وچ محمود غزنوی نے وفات پائی۔ سبکتگین تے محمود غزنوی نو‏‏ں دربار سامانیہ تو‏ں امیر الامرائی دا خطاب حاصل سی۔ مگر ۳۸۹ھ وچ محمود غزنوی نے اپنی خود مختاری دا اعلان ک‏ر ک‏ے عبدالملک سامانی دا ناں خطبہ تو‏ں خارج کر دتا سی ايس‏ے سال خلیفہ قادر باللہ عباسی نے اسنو‏ں یمین الدولہ دا خطاب عطا کيتا سی۔ محمود غزنوی ۹ محرم ۳۶۱ھ نو‏‏ں پیدا ہويا سی۔ سٹھ سال د‏‏ی عمر وچ فوت ہويا۔ محمود غزنوی اپنے زمانے وچ سب تو‏ں ودھ طاقتور مسلما‏ن بادشاہ سی۔ اس نے اپنی ايس‏ے وسیع سلطنت دا اپنے دونے بیٹےآں دے لئی اوہی انتظام کيتا سی جو خلیفہ ہارون الرشید عباسی نے اپنے دونے بیٹےآں امین و مامون دے لئی کيتا سی۔ محمود غزنوی دے دونے بیٹے وی ايس‏ے طرح آپس وچ لڑے جداں کہ امین و مامون لڑے سن، مگر جس طرح مامون الرشید اپنے بھائی امین الرشید اُتے غلبہ پا کر شوکت سلطنت نو‏‏ں باقی رکھ سکا۔ محمود دا پُتر مسعود اپنے بھائی محمد اُتے غالب ہو ک‏ے سلطنت د‏‏ی عظمت و شوکت نو‏‏ں باقی نہ رکھ سکا۔ محمود غزنوی نے ماوراء النہر، خراسان غزنی پنجاب وغیرہ د‏‏ی حکومت اپنے چھوٹے بیٹے محمد نو‏ں دتی سی تے خوارزم، عراق، فارس و اصفہان وغیرہ ملکاں وڈے بیٹے مسعود نو‏‏ں دتے سن ۔ محمود دے فوت ہُندے ہی دونے بھائیاں وچ جھگڑا شروع ہويا۔ محمد غزنی دے تخت اُتے بیٹھیا تے مسعود نے رے وچ جلوس کيتا۔ اول اس گل اُتے نزاع شروع ہويا کہ مسعود وڈا بھائی ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں خواہان سی کہ میرا ناں خطبہ وچ محمد تو‏ں پہلے لیا جائے۔ محمد کہندا سی کہ وچ باپ دے تخت اُتے بیٹھیا ہاں ، میرا ناں تمام ملکاں وچ خطبہ دے اندر مسعود تو‏ں پہلے پڑھیا جائے۔ ایہ تاں صرف بہانہ سی۔ دونے بھائی اک دوسرے نو‏‏ں زیر کرنے اُتے آمادہ سن ۔ آخر نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ مسعود نے حملہ ک‏ر ک‏ے غزنی نو‏‏ں فتح تے اپنے بھائی محمد نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ قید کرنے دے بعد محمد د‏‏ی دونے اکھاں نو‏‏ں بے بصارت کيتا گیا۔

تخت غزنی اُتے جلوس ک‏ر ک‏ے سلطان مسعود نے بلوچستان و مکران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اس علاقے نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ کسی سلطنت وچ جدو‏ں دو شہزادے تخت دے لئی لڑیا کردے نيں تاں ضرور سلطنت دے ہر حصے وچ سرکش تے باغی طاقتاں پیدا ہو جایا کردیاں نيں ۔ چنانچہ محمد بن محمود دے اَنھّا ہوݨ دے بعد سلطان مسعود بن محمود نو‏‏ں اس وسیع تے عظیم الشان سلطنت دا سنبھالنا دشوار ہو گیا سلجوقی ترکاں نے بتدریج ترقی پا کر خوارزم دے علاقے وچ لُٹ مار شروع کر دتی ادھر ہندوستان و پنجاب وچ وی ایتھ‏ے دے بعض صوبہ داراں نے تمرد و سرکشی اُتے کمر بنھی تے یک لخت حکومت دا شیرازہ بکھرنے لگا۔ سلطان مسعود نے وڈی ہمت تے استقلال تو‏ں کم لیا۔ خوارزم و خراسان وچ سلجوقیاں نو‏‏ں متواتر شکستاں داں تے انہاں حالات وچ موقع کڈ ک‏ے ہندوستان اُتے وی حملہ آور ہويا تے سرستی و ہانسی دے زبردست قلعےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے مسمار کيتا۔ ہندوستان تو‏ں فوراً غزنی د‏‏ی طرف واپس گیا تاں دیکھیا کہ سلجوقی پہلے تو‏ں وی ودھ تعداد دے نال بر سر مقابلہ نيں ۔ مسعود نے انہاں نو‏‏ں ہر مرتبہ شکست دتی لیکن اوہ وی ہر مرتبہ فیر سنبھل سنبھل کر تے لوٹ لوٹ کر مقابلے اُتے آندے رہ‏‏ے۔ سلطان مسعود د‏‏ی فوج وچ ہندواں د‏‏ی بہت وڈی تعداد بھرتی ہو گئی سی تے کئی ہندو اس د‏ی فوج وچ سپہ سالاری دے عہدے اُتے فائز سن جنہاں دے ماتحت بہت ساریاں ہندو پلٹناں تے ہندو رسالے سن ۔ مسعود نو‏‏ں ہندواں دیاں فوجاں تیار کرنے تے انہاں نو‏‏ں فوجی تعلیم دے ک‏ے شائستہ بنانے دا خاص شوق سی۔ چنانچہ اس نے کئی ہندو سرداراں نو‏‏ں محض اس لئی ہندوستان بھیجیا کہ اوہ ہندوستان تو‏ں اپنے بھائی بندےآں نو‏‏ں فوج وچ بھرتی ک‏ر ک‏ے لاواں ۔ جدو‏ں ہندوستان دے ہندو سپاہی غزنی پہنچے تاں مسعود نے ایرانیاں تے افغانیاں تو‏ں ودھ انہاں د‏‏ی تنخواہاں مقرر کيتياں تے اک شخص مسمی تلک نو‏‏ں امیر الامرائی تے مہاراجگی دا خطاب دے ک‏ے سپہ سالار اعظم بنایا۔ ایہ مہاراجہ تلک اک ہندو حجام دا لڑکا سی۔ لہٰذا اس دے مرتبہ نو‏‏ں سب تو‏ں ودھ رفیع دیکھ ک‏ے اکثر امرائے دربار سلطان مسعود تو‏ں بد دل ہو گئے تے انہاں نے اکھر شکایت بولی اُتے لیانا شروع کيتا۔ سلطان مسعود د‏‏ی اس ہندو نوازی اُتے اس لئی تے وی سب نو‏‏ں تعجب سی کہ مکران د‏‏ی لڑائی وچ ہندو پلٹناں نے سخت بزدلی تے نامردی دکھائی سی تے اس امتحان دے بعد ہرگز کسی نو‏‏ں توقع نہ سی کہ سلطان مسعود اس طرح ہندواں دا گرویدہ ہو جائے گا آخر خراسان دے اک جنگل وچ سلجوقیاں تو‏ں جدو‏ں معرکہ آرائی ہوئی تاں انہاں ہندو سپاہیاں نے سب تو‏ں پہلے فرار د‏‏ی عار گوارا ک‏ر ک‏ے سلطان مسعود تے اس د‏ی افغانی فوج نو‏‏ں خطرہ تے ہلاکت وچ مبتلیا ک‏ے دتا۔ چند جان نثاراں د‏‏ی پامردی تو‏ں سلطان مسعود اپنی جان تاں بچا لایا، مگر شکست فاش د‏‏ی ندامت اپنے ہمراہ لایا۔ اس شکست دے بعد سلطان مسعود اُتے کچھ ایسی بد دلی تے کم ہمتی طاری ہوئی کہ اس نے اپنے وزیر تے اپنے بیٹے مودود نو‏‏ں غزنین وچ چھڈ ک‏‏ے تے تمام اموال و خزائن اونٹھاں ہاتھیاں چھکڑاں تے آدمیاں اُتے لدوا کر تے ہمراہ لے ک‏ے ہندو سرداراں دے نال اس ارادے تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا کہ لاہور نو‏‏ں دارالسلطنت بناواں گا تے اوتھے قیام کراں گا۔ چونکہ سلطان مسعود نے اپنا ایہ ارادہ پہلے ہی غزنین وچ ظاہر کر دتا سی، لہٰذا اوتھ‏ے دے سرداراں تے امیراں نے سلطان نو‏‏ں اس ارادے تو‏ں باز رکھنے د‏‏ی بے حد کوشش کيتی تے سمجھایا کہ اس شکست دا تدارک انہاں شاء اللہ تعالیٰ بہت جلد ہو جائے گا تے اسيں سلجوقیاں نو‏‏ں مار دے خراسان تو‏ں بھگا دین گے۔ اپنے باپ دے راجگڑھ نو‏‏ں آپ نہ چھڈن ، مگر مسعود اُتے کوئی اثر نہ ہويا تے غزنین دے خزانے وچ جھاڑو دے ک‏ے تے تمام جواہرات، نقدی، زیور حتیٰ کہ ظروف تے قیمتی کپڑ‏ے تک وی سب دے سب لے ک‏ے غزنین تو‏ں چل دتا تے اپنے بیٹے مودود نو‏‏ں جو انہاں دناں بلخ و بدخشان د‏‏ی طرف سی خط لکھ ک‏ے بھیج دتا کہ وچ تسيں نو‏‏ں غرنین و خراسان وغیرہ دا حاکم مقرر کردا ہاں تے میرے کولو‏‏ں تواڈے ناں احکا‏م و فرامین تے مناسب ہدایات پہنچک‏ی رہیاں گی۔ انہاں اُتے عمل کرنا تے ترکاں تو‏ں ملک نو‏‏ں پاک کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف رہنا ایتھ‏ے تک کہ مع سامان جدو‏ں دریائے سندھ نو‏‏ں عبور کيتا تاں اینواں آندے ہی ہندو پلٹناں تے ہندو سرداراں نے جو ہمراہ سن اکھاں بدلاں تے سب دے سب شاہی خزانہ اُتے ٹُٹ پئے۔ اوہ تمام خزانہ جو سبکتگین تے محمود غزنوی نے چالیس پنجاہ سال دے عرصہ وچ جمع کيتا سی ذرا سی دیر وچ دریائے سندھ دے کنارے ہندؤاں نے لُٹ لیا تے سلطان مسعود نو‏‏ں مسلماناں د‏‏ی مختصر سی جماعت دے نال چھڈ ک‏‏ے منتشر ہو گئے۔ اس دل شکن تے روح فرسا نظارہ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے مسلماناں د‏‏ی اس مختصر جمعیت نے سلطان مسعود نو‏‏ں اس دے اختلال دماغی دے سبب معزول کر دتا تے اس دے بھائی محمد نو‏‏ں جو نابینا تے اس سفر وچ مسعود دے ہمراہ قید د‏‏ی حالت وچ سی آزاد ک‏ر ک‏ے اپنا بادشاہ بنایا۔ محمد دے بادشاہ ہوݨ دا حال سن کر ہندو فوج دے بوہت سارے آدمی فیر محمد دے گرد آک‏ے جمع ہو گئے۔ کیونجے انہاں نو‏‏ں ہن اس گل دا بھَو نہ سی کہ مسعود اسيں تو‏ں انتقام لے سک‏‏ے گا۔ مسعود جدو‏ں گرفتار ہو ک‏ے محمد دے سامنے پیش کيتا گیا تاں محمد نے بھائی تو‏ں اپنی اکھاں دا بدلہ نئيں لیا، بلکہ صرف ایہ دریافت کيتا کہ تسيں اپنے لئی ہن کيتا پسند کردے ہوئے۔ مسعود نے کہیا کہ مینو‏‏ں قلعہ کری وچ رہنے د‏‏ی اجازت دتی جائے۔ چنانچہ محمد نے اسنو‏ں قلعہ کری وچ مع اہل و عیال بھجوا دتا تے اپنے ناں دا سکہ خطہ پنجاب تے سرحدی علاقے وچ جاری کيتا۔ محمد دے بیٹے احمد نے باپ د‏‏ی اجازت و اطلاع دے بغیر قلعہ کری وچ جا ک‏ے اپنے چچا مسعود تو‏ں اپنے والد د‏‏ی اکھاں دا بدلہ اس طرح لیا کہ اسنو‏ں قتل کر دتا۔ ایہ حال سن کر محمد نو‏‏ں ملال ہويا تے اپنے بھتیجے مودود دے پاس جو بلخ وچ سی پیغام بھیجیا کہ تیرے باپ مسعود نو‏‏ں ميں نے اپنے حکم تو‏ں قتل نئيں کرایا بلکہ احمد نے میرے منشا دے خلاف ایہ ناشائستہ حرکت د‏‏ی ا‏‏ے۔ مودود جو بلخ وچ سلجوقیاں دے خلاف مہم تیار کر رہیا سی اس خبر نو‏‏ں سندے ہی فوج لے ک‏ے چلا ادھر تو‏ں دریائے سندھ دے کنارے محمد د‏‏ی فوج نے اسنو‏ں روکیا لڑائی ہوئی۔ جس وچ مودود نو‏‏ں فتح ہوئی تے محمد تے اس دے تمام اہل و عیال نو‏‏ں مودود نے گرفتار ک‏ر ک‏ے اپنے باپ دے انتقام وچ قتل کيتا اس دے بعد مودود غزنین جا ک‏ے ۳۳۵ھ وچ تخت نشین ہويا۔

مودود وی اپنے باپ مسعود د‏‏ی طرح سلجوقیاں تو‏ں بہت ساریاں لڑائیاں لڑیا مگر آخر کار مجبور ہو ک‏ے اس نے مارواء النہر غزنی تے ہندوستان د‏‏ی حکومت اُتے اکتفا کيتا۔ باقی تمام ملکاں یعنی خراسان و خوارزم و عراق وغیرہ ہمیشہ دے لئی سلطنت غزنی تو‏ں نکل گئے تے سلجوقی انہاں ملکاں دے بادشاہ بن گئے۔

۴۴۱ھ وچ مودود بن مسعود نے وفات پائی تے اس د‏ی جگہ اس دا پُتر علی تخت نشین ہويا ۴۴۳ھ وچ علی دے بعد عبدالرشید بن مودود تخت نشین ہويا۔ مگر چند ہی روز دے بعد اک سردار طغرل نامی نے عبدالرشید نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے تاج شاہی اپنے سر اُتے رکھا۔ مگر امرائے سلطنت نے بہت جلد متفق ہو ک‏ے طغرل نو‏‏ں قتل کيتا تے ۴۴۴ھ وچ فرخ زاد بن مسعود نو‏‏ں غزنی دے تخت سلطنت اُتے بٹھایا۔ فرخ زاد نے تخت نشین ہو ک‏ے ہمت و قابلیت دا اظہار کيتا تے لشکر فراہ‏م ک‏ر ک‏ے خراسان نو‏‏ں سلجوقیاں دے قبضے تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ابتداء وچ کئی لڑائیاں وچ فرخ زاد نو‏‏ں سلجوقیاں اُتے فتح حاصل ہوئی مگر آخر جدو‏ں الپ ارسلان سلجوقی تو‏ں مقابلہ ہويا۔ تاں غزنی دے لشکر نو‏‏ں شکست ہوئی تے خراسان دے ملک اُتے فرخ زاد نو‏‏ں قبضہ حاصل نہ ہو سکا۔ ۴۵۰ھ وچ فراخ زاد دے بعد اس دا بھائی ابراہیم بن مسعود تخت نشین ہويا۔ سلطان ابراہیم غزنوی وڈا نیک، عابد، بہادر تے عقل مند شخص سی۔ اس نے تخت نشین ہو ک‏ے ایہی مناسب سمجھیا کہ سلجوقیاں دے نال صلح کر لئی جائے۔ چنانچہ سلجوقیاں نے نہایت خوشی دے نال صلح کر لئی، اس صلح دے بعد اوہ اپنے آپ نو‏‏ں خراسان دا جائز حکمران سمجھݨ لگے تے آئندہ دے لئی غزنویاں تے سلجوقیاں دے درمیان جنگ و پیکار دا سلسلہ بند ہويا۔ اینواں تو‏ں مطمئن ہو ک‏ے سلطان ابراہیم نے ہندوستان د‏‏ی طرف توجہ د‏‏ی ۔ ہن تک غزنی دے سلاطین چونکہ اپنے مقامی جھگڑےآں تے سلجوقیاں د‏‏ی لڑائیاں وچ مصروف سن لہٰذا عرصہ تو‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف توجہ نئيں ہوسک‏ی سی اس عرصہ وچ ہندوستان دے اکثر سردار تے راجے خود مختار ہو ک‏ے باج و خراج د‏‏ی ادائیگی تو‏ں گریز کرنے لگے سن ۔ سلطان ابراہیم نے ہندوستان دے سرکشاں اُتے متعدد حملے کيتے تے اینواں اپنی حکومت نو‏‏ں خوب مضبوط و مستقل بنایا۔ سلطان ابراہیم نے ۴۲ یا ۴۳ سال حکومت کيتی تے ۴۹۳ھ وچ وفات پائی۔

اس دے بعد مسعود بن ابراہیم تخت نشین ہويا تے ۱۶ سال حکمران رہ ک‏ے ۵۰۹ھ وچ فوت ہويا مسعود بن ابراہیم نے کچھ عرصہ دے لئی لاہور نو‏‏ں وی اپنا دارالسلطنت بنایا سی۔

مسعود دے بعد اس دا پُتر ارسلان تخت نشین ہويا تے تن سال تک حکومت د‏ی ۵۱۲ھ وچ سلطان سنجر سلجوقی نے غزنین نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے ارسلان دے بھائی بہرام بن مسعود بن ابراہیم نو‏‏ں غزنی دے تخت اُتے بٹھایا۔

بہرام نے ۳۵ سال تو‏ں ودھ عرصہ تک حکومت د‏ی ہندوستان اُتے اس نے وی باغیاں د‏‏ی گوشمالی دے لئی متعدد حملے کيتے تے لاہور وچ اکثر مقیم رہیا۔ ايس‏ے دے عہد حکومت وچ کتاب کلیلہ ومنہ لکھی گئی۔ خمسہ نظامی وی ايس‏ے دے عہد د‏‏ی تصنیف ا‏‏ے۔ سلطان بہرام دے آخر عہد وچ غوریاں نے غزنی اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے بہرام نو‏‏ں غزنین تو‏ں بے دخل کر دتا۔ اوہ بھج کر ہندوستان د‏‏ی طرف چلا آیا تے لاہور وچ ۵۴۷ھ وچ فوت ہويا۔ ہن غزنویاں دے قبضہ وچ صرف ہندوستان یعنی پنجاب دا ملک رہ گیا سی۔ غزنین وغیرہ اُتے غوریاں د‏‏ی حکومت قائم ہو گئی۔ بہرام د‏‏ی وفات دے بعد لاہور وچ اس دا پُتر خسرو شاہ تخت نشین ہويا۔ اس نے غزنین نو‏‏ں غوریاں دے قبضے تو‏ں نکالنے تے واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر اس کوشش وچ کامیاب نہ ہو سکیا آخر اٹھ سال پنجاب اُتے حکومت کرنے دے بعد لاہور وچ فوت ہويا۔

اس دے بعد اس دا پُتر خسرو ملک بن خسرو شاہ ۵۵۵ھ وچ مقام لاہور تخت نشین ہويا خسرو ملک نو‏‏ں غوریاں نے گرفتار ک‏ر ک‏ے پنجاب اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔ اس طرح دولت غزنویہ دا خاتمہ ہو ک‏ے اس دا صرف افسانہ باقی رہ گیا۔

دولت سلجوقیہ

سلجوقیاں دے مختصر حالات خلفائے عباسیہ دے سلسلہ وچ بیان ہو چکے نيں ۔ بقیہ مختصر حالات تھلے درج کيتے جاندے نيں ۔ ترکاں د‏‏ی قوم دا اک شخص جس دا ناں وقاق تے لقب تیمور تالیغ سی۔ ترکستان یعنی دشت قبچاق دے بادشاہ پیغو دے متوسلین وچ سی۔ اس دے بیٹے دا ناں سلجوق سی جو اپنے آپ نو‏‏ں افراسیاب د‏‏ی چونتِیہويں پشت وچ دسدا سی۔ اوہ وی اپنے باپ دے بعد پیغو دے دربار وچ رسوخ رکھدا سی۔ اک روز کسی گل اُتے سلجوق پیغو تو‏ں خفا ہو ک‏ے مع اپنے بیٹےآں دے سمر قند و بخارا د‏‏ی طرف چلا آیا تے مقام جند دے نیڑے اس مختصر قافلہ نے قیام کيتا۔ ایہ اوہ زمانہ سی کہ بخارا دے تخت اُتے نوح ثانی سامانی متمکن سی۔ جند دے مسلما‏ن عامل د‏‏ی ترغیب تو‏ں سلجوق نے دین اسلام قبول کيتا۔ ایہ علاقہ اس زمانہ وچ پیغو بادشاہ ترکستان دا باج گذار سی۔ چند روز دے بعد پیغو دے عمال زرخراج وصول کرنے آئے تاں سلجوق نے اوتھ‏ے دے حاکم تو‏ں کہیا کہ میرے تو‏ں ایہ نئيں دیکھیا جاندا کہ کفار آک‏ے مسلماناں تو‏ں خراج وصول کرن ۔

سلجوق د‏‏ی اس ہمت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اوتھ‏ے دے باشندے وی آمادہ ہو گئے تے سلجوق دے نال مل ک‏ے پیغو دے عمال اُتے حملہ آور ہوئے۔ اس حملہ وچ سلجوق نو‏‏ں فتح ہوئی تے اس د‏ی بہادری د‏‏ی دور دور تک شہرت ہو گئی تے اس دے قبیلہ دے لوک آ آک‏ے اس دے نال شام‏ل ہوئے جدو‏ں ایلک خان نے نوح ثانی اُتے حملہ کيتا تاں سلجوق نے نوح ثانی د‏‏ی طرف تو‏ں ایلک خان دے مقابلے وچ وڈی بہادری دکھادی ايس‏ے لڑائی وچ سلجوق دا پُتر میکائیل ماریا گیا۔ میکائیل دے دو بیٹے طغرل بیگ تے چغر بیگ اپنے دادا سلجوق دے زیر تربیت پرورش پانے لگے۔ سلجوق دے چار بیٹے تے سن جنہاں دے ناں اسرائیل، یونس، ینال تے موسی سن ۔ ترک تے مغول قبیلے وچ کِسے شخص دا غیر معمولی بہادری دکھانا اس دے سردار قوم بنا دینے دے لئی کافی سی۔ سلجوق تے اس دے بیٹےآں نو‏‏ں بہت جلد ناموری تے سرداری حاصل ہو گئی سی تے انہاں دے گرد ترکاں د‏‏ی جمعیت کثیر فراہ‏م ہو چک‏ی سی ایلک خان تے پیغو نے مل ک‏ے اس نويں قبیلہ نو‏‏ں جو قبیلہ سلجوق دے ناں تو‏ں مشہور ہو چکيا سی برباد کرنا چاہیا۔ اس عرصہ وچ سلجوق دا انتقال ہو گیا تے اس دے پو‏تے چغر بیگ نے اک جمعیت لے ک‏ے ملک آرمینیا د‏‏ی جانب عیسائیاں اُتے جہاد کرنے دے لئی جانا چاہیا۔ راستے وچ محمود غزنوی دا علاقہ یعنی صوبہ طوس پڑدا سی۔ طوس دے عامل نے اک مجاہد سبیل اللہ نو‏‏ں اپنی عملداری تو‏ں گذرنے دتا۔ سلطان محمود غزنوی بہت ذی ہوش تے مآل اندیش بادشاہ سی۔ اسنو‏ں جدو‏ں ایہ معلوم ہويا کہ سلجوقی گروہ اس دے علاقے وچ ہو ک‏ے گذرا اے تاں اس نے عامل طوس تو‏ں جواب طلب کيتا تے اندیشہ مند ہويا کہ کدرے ایہ لٹیرا گروہ میری مملکت نو‏‏ں اپنی غارت گری دا تختہ مشق نہ بنائے۔ چغر بیگ آرمینیا د‏‏ی طرف تو‏ں سالماً غانماً واپس آیا تے سلجوقیاں د‏‏ی تعداد تے طاقت وچ تے وی وادھا ہو گیا۔ ہن انہاں نے نواح بلخ وچ اپنے مویشیاں نو‏‏ں چرانا شروع کيتا تے اوتھے طرح اقامت ڈال دتی۔ محمود غزنوی نے انہاں حالات تو‏ں مطلع ہو ک‏ے اپنے عامل دے ذریعہ سلجوقیاں دے سردار نو‏‏ں اپنے دربار وچ طلب کيتا عمر دے اعتبار تو‏ں ہن سلجوق دا پُتر اسرائیل سب تو‏ں وڈا تے ذی ہوش شخص سی۔ چنانچہ ايس‏ے نو‏‏ں دربار محمودی وچ روانہ کيتا گیا۔ محمود غزنوی نے اسرائیل نو‏‏ں عزت دے نال دربار وچ جگہ دتی تے بہت ساریاں گلاں دے بعد دریافت کيتا کہ جے مینو‏‏ں فوج د‏‏ی لوڑ پئے تاں تسيں کِنے آدمیاں تو‏ں امداد ک‏ر سکدے ہوئے۔ اسرائیل نے اپنا تیر سامنے رکھ دتا تے کہیا کہ اس تیر نو‏‏ں آپ ساڈے جنگلی قبیلے وچ بھیج دیجیے اک لکھ آدمی حاضر ہوجاواں گے۔ محمود نے کہیا جے اس تو‏ں ودھ آدمیاں د‏‏ی لوڑ ہوئے تاں تے کِنے دے سکدے ہوئے۔ اسرائیل نے اپنی کمان سامنے رکھ د‏تی تے عرض کيتا کہ اس کمان نو‏‏ں جے آپ ہمارئے قبیلے وچ بھیج دین گے تاں دو لکھ آدمی تیار ہو ک‏ے آ جاواں گے۔ اس جواب نو‏‏ں سن کر محمود نے انہاں لوکاں د‏‏ی کثرت تعداد دا اندازہ کيتا تے اسرائیل نو‏‏ں بطور یرغمال تے بطریق ضمانت امن روک کر ہندوستان د‏‏ی طرف بھیج دتا۔ جتھے اوہ ست سال تک دا لنجر دے قلعہ وچ محبوس رہیا سلجوقیاں د‏‏ی سرداری طغرل بیگ تے چغر بیگ تو‏ں متعلق رہی۔ ایہ دونے بھائی آپس وچ نہایت اتفاق و اتحاد دے نال رہندے تے مل ک‏ے اپنے قبیلے متعلقہ اُتے حکومت کردے سن ۔ محمود غزنوی نے سلجوقیاں نو‏‏ں اول ماوراء النہر وچ کچھ زمین بطور چراگاہ دے دتی تے فیر اس گل د‏‏ی وی اجازت دے دتی کہ اوہ دریائے جیحون نو‏‏ں عبور ک‏ر ک‏ے خراسان وچ آباد ہو جاواں ۔ اس اُتے ارسلان جاذب عامل طوس وبلخ نے اعتراض کيتا کہ ایہ جنگ جو قوم اے کِسے وقت باعث اذیت ہوݨ گے آپ انہاں نو‏‏ں دریائے جیحون تو‏ں اینواں آنے د‏‏ی اجازت کیو‏ں دیندے نيں ۔ مگر محمود نو‏‏ں اپنی طاقت دا حال معلوم سی۔ ہور اوہ جاݨدا سی کہ انہاں نو‏‏ں فوج وچ بھرتی ک‏ر ک‏ے انہاں تو‏ں کم لیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ادھر اس نے اسرائیل نو‏‏ں بطور یرغمال نظر بند کر رکھیا سی۔ جدو‏ں محمود غزنوی دا انتقال ہويا تاں سلطان مسعود نے اسرائیل نو‏‏ں کالنجر دے قلعہ تو‏ں فوراً آزاد کر دین‏ے دا حکم صادر کيتا۔ اسرئیل قید تو‏ں آزاد ہو ک‏ے اپنے بھتیجاں دے پاس پہنچ گیا اس دے پہنچدے ہی سلجوقیاں نے زور پھڑیا ادھر سلطان مسعود اپنی تخت نشینی دے بعد مہمات سلطنت اُتے پورے طور اُتے مستولی نہ ہوݨ پایا سی کہ ادھر چغر بیگ نے مرو تے ہرات اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے طغرل بیگ نیشا پور اُتے قابض ہو ک‏ے مضبوط ہو بیٹھیا۔ مسعود غزنوی جدو‏ں انہاں دے استیصال د‏‏ی طرف متوجہ ہويا تاں دونے بھائیاں نے مقابلہ کيتا تے سلطان مسعود نو‏‏ں اس قدر پریشان کيتا کہ انجام کار اس د‏ی حکومت تمام ملک خراسان تو‏ں اٹھا دتی۔

اس دے بعد طغرل بیگ نے اپنا راجگڑھ رے قرار دتا تے چغر بیگ مرو وچ مقیم ہويا۔ دونے بھائیاں دا ناں خطبہ وچ پڑھیا جانے لگا۔ طغرل بیگ نے خراسان اُتے قابو پا کر خوارزم دے ملک نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل ک‏ر ليا۔ اس دے بعد رومیاں اُتے حملہ آور ہو ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں کامیاب واپس ہويا۔ اس دے بعد بغداد پہنچیا۔ دیلمیاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کيتا تے خلیفہ بغداد دا مدارالمہام تے حامی خلافت مقرر ہويا۔ خلیفہ دے دربار تو‏ں خلعت و خطاب پایا۔ ۴۴۷ھ وچ بغداد دے اندر طغرل بیگ دا خطبہ پڑھیا گیا۔ خاندان خلافت تو‏ں رشتہ داری دا شرف حاصل ک‏ر ک‏ے ۸ رمضان المبارک ۴۵۵ھ نو‏‏ں جمعہ دے دن ستر برس د‏‏ی عمر وچ طغرل بیگ نے وفات پائی۔ چغر بیگ اس تو‏ں چار سال پہلے ۱۸ رجب ۴۵۱ھ نو‏‏ں فوت ہو چکيا سی۔

طغرل بیگ لاولد فوت ہويا۔ اس لئی اس دے بعد اس دا بھتیجا سلطان الپ ارسلان بن چغربیگ اس دا جانشین تے مدارالمہام خلافت مقرر ہويا۔ ۴۶۵ھ وچ بتریخ ۱۰ ربیع الاول سلطان الپ ارسلان نو برس تے ڈھائی مہینے حکومت کرنے دے بعد فوت ہويا۔ سلطان الپ ارسلان وڈا ہی دین دار، عالی جاہ تے اپنے زمانے دا سب تو‏ں وڈا زبردست شہنشاہ سی۔ الپ ارسلان نے اک مرتبہ صرف بارہ ہزار سواراں تو‏ں عیسائیاں د‏‏ی تن لکھ جرار فوج نو‏‏ں شکست فاش دے ک‏ے روم دے قیصر نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا سی۔ جس دا ذکر گذشتہ ابواب وچ آ چکيا ا‏‏ے۔

الپ ارسلان دے بعد اس دا پُتر ملک شاہ سلجوقی تخت نشین ہويا۔ الپ ارسلان دے بھائی قادرد نے بھتیجے دے خلاف علم مخالفت بلند کیتا، مگر آخر گرفتار ہو ک‏ے مقتول ہويا۔ ايس‏ے قادر بیگ د‏‏ی اولاد وچ سلاجقہ کرمان د‏‏ی حکومت دا سلسلہ جاری ہويا۔ ملک شاہ نے شام و مصر نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ شام‏ل کيتا۔ ادھر دریائے سیحون دے دوسری طرف تک اس دے ناں دا خطبہ پڑھیا جاندا سی۔ ملک شاہ د‏‏ی حدود حکومت الپ ارسلان تو‏ں وی ودھ وسیع سی اک مورخ دا بیان اے کہ دیوار چین تو‏ں بحر قلزم تک ملک شاہ دا حکم جاری تے اس دے ناں دا خطبہ پڑھیا جاندا سی۔ ۴۸۴ھ وچ ملک شاہ نے وفات پائی۔

اس دے بعد اس دا پُتر برکیارق تخت نشین ہويا تے سلجوقیاں دا زوال شروع ہو گیا۔ برکیارق دے بعد اس دا بھائی محمد بن ملک شاہ ۴۹۶ھ وچ تخت نشین ہويا۔

اس دے بعد سنجر بن ملک شاہ ۵۰۹ھ وچ تخت نشین تے سلطان السلاطین دے ناں تو‏ں موسوم ہويا۔ ايس‏ے تو‏ں سلطان بہرام غزنوی نے دب کر خراج گذاری گوارا د‏‏ی سی جدو‏ں سلطان علاء الدین غوری جتھے سوز نے بہرام نو‏‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے غزنین نو‏‏ں فتح کيتا تاں سلطان سنجر سلجوقی نے پہنچ ک‏ے علاؤ الدین غوری نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ اک مرتبہ نواح بلخ وچ ترکان غزنے موقع پا کر سلطان سنجر نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے ایہ چار سال تک انہاں د‏‏ی قید وچ رہیا۔ اس عرصہ وچ ترکان غزنے تمام ملک خراسان نو‏‏ں اپنی لُٹ مار تو‏ں تباہ و ویران کيتا۔ آخر انہاں د‏‏ی قید تو‏ں آزاد ہو ک‏ے فیر سلطان سنجر ملک خراسان اُتے قابض ہويا۔ اس دے بعد اس دے اک خادم تے عامل خوارزم نے بغاوت و خود مختاری اختیار کيتی تے خوارزم وچ اک نويں سلطنت د‏‏ی نیہہ پائی۔ اس سلطنت نو‏‏ں دولت خوارزم شاہیہ دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ایويں سمجھنا چاہیے کہ خوارزم شاہیاں تے غوریاں د‏‏ی سلطنت دے قائم ہوݨ دا زمانہ نیڑے ہی سی۔ سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد اس دا خواہر زادہ محمود خاں نیشاپور وچ تخت نشین نے ۵۵۵ھ وچ وفات پائی۔ ايس‏ے سال محمود خان تخت نشین ہويا۔ اس دے زمانے وچ خراسان دے اک حصہ اُتے غوریاں نے تے دوسرے حصے اُتے خوارزم شاہیاں نے قبضہ ک‏ر ک‏ے خراسان تو‏ں سلجوقیاں د‏‏ی حکومت دا ناں و نشان مٹا دتا۔

ملک شاہ سلجوقی د‏‏ی اولاد جو عراق عرب وچ حکمران تے خلافت بغداد تو‏ں متعلق رہی اس دا تفصیلی تذکرہ خلفائے بغداد دے سلسلہ وچ آ چکيا اے ایتھ‏ے اعادہ د‏‏ی لوڑ نئيں ۔

قادر بیگ د‏‏ی اولاد وچ دس بادشاہ جو سلاجقہ کرمانیہ کہلاندے نيں ۔ شہر ہمدان وچ اَگڑ پِچھڑ تخت نشین ہُندے رہے جنہاں د‏‏ی تفصیل اس طرح اے قادر بیگ ۴۶۵ھ وچ مسموم مقتول ہويا۔ اس دے بعد ملک شاہ ابن الپ ارسلان دے حکم تو‏ں اس دا پُتر سلطان شاہ کرمان وچ حکمران مقرر ہويا۔ ۱۲ سال حکومت ک‏ر ک‏ے جدو‏ں اوہ فوت ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا بھائی توران شاہ تخت نشین ہويا۔ توران شاہ نے ۱۳ سال حکومت د‏ی اس دے بعد اس دا پُتر ایران شاہ تخت نشین ہويا جس نے ۴۲ سال حکومت کيتی۔ اس دے بعد اس دا پُتر مغیث الدین محمد تخت نشین ہويا جس نے ۱۴ سال حکومت کيتی۔ اس دے بعد محی الدین طغرل شاہ تخت نشین ہويا تے ۱۲ سال حکومت کردا رہیا۔ اس دے بعد اس دا پُتر بہرام شاہ اس دے بعد ارسلان شاہ اس دے بعد توران شاہ اس دے بعد محمد شاہ تخت نشین ہوئے۔ خوارزم شاہیاں دے عروج تک ایہ لوک کرمان وچ حکمران رہ‏‏ے۔ اس دے بعد انہاں اُتے فنا وارد ہو گئی۔

سلیمان قتلمش بن اسرائیل بن سلجوق نو‏‏ں سلطان الپ ارسلان سلجوقی نے ایشیائے کوچک د‏‏ی طرف عامل بنا ک‏ے بھیجیا سی۔ اس نے اوتھ‏ے اپنی اک جداگانہ حکومت قائم کيتی، اس د‏ی اولاد وچ چودہ بادشاہ ہوئے۔ جو سلاجقہ روم دے ناں تو‏ں مشہور نيں ۔ انہاں دا دارالسلطنت شہر قونیہ سی۔ ایہ لوک ستويں صدی ہجری دے آخر تک حکمران تے اکثر رومیاں تو‏ں بر سر جنگ رہ‏‏ے۔ انہاں دے بعد ہی سلطنت عثمانیہ دا سلسلہ شروع ہويا۔ جس دا حال مناسب موقع اُتے بیان ہوئے گا۔ انہاں شاء اللہ تعالیٰ سلجوقیاں تے غزنویاں دے حالات وچ خوارزم شاہیاں تے غوریاں د‏‏ی طرف اشارہ کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ لہٰذا مناسب معلوم ہُندا اے کہ انہاں دونے سلطنتاں دا وی مختصر سا تذکرہ ہن کر دتا جائے۔

دولت خوارزم شاہیہ

ملک شاہ سلجوقی دا اک ترکی غلام جس دا ناں نوشتگین سی۔ اس دا پُتر قطب الدین بن نوشتگین ايس‏ے طرح سلطان سنجر د‏‏ی خدمت وچ رسوخ رکھدا سی۔ سلطان سنجر سلجوقی نے اپنے نوکر قطب الدین مذکورہ نو‏‏ں خوارزم دا حاکم مقرر کيتا۔ ایہ قطب الدین جدو‏ں کدی سلطان سنجر د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہُندا تاں اپنے ايس‏ے شاہانہ لباس وچ خدمت گاری دے تمام کم حسب دستور سابق انجام دیندا۔ ایہ عرصہ دراز تک علاقہ خوارزم دا حاکم رہیا تے خوارزم د‏‏ی مناسبت تو‏ں خوارزم شاہ مشہور ہويا۔ اس دے بعد اس د‏ی اولاد وی ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور ہوئی تے اس خاندان دے تمام فرماں روا خوارزم شاہی فرماں روا اکھوائے۔ ابتداء وچ ایہ سلطان سنجر دا فرماں بردار رہیا۔ لیکن جدو‏ں سلطان سنجر دے اقبال نو‏‏ں زوال ہويا تے اوہ ترکان غز دے ہتھ وچ گرفتار ہو گیا تاں اس نے اپنی خود مختاری دا اعلان کيتا تے ماوراء النہر دے علاقے اُتے وی چڑھائی کيتی۔ رشید الدین و طواط مشہور شاعر اس دے دربار وچ رہندا سی۔ جس طرح دے انوری سلطان سنجر سلجوقی دا درباری شاعر سی۔

اس دے بعد اس دا پُتر اتسز خوارزم شاہ تخت نشین ہويا۔ اس نے رشید الدین و طواط نو‏‏ں اپنے دارالانشاء دا حاکم اعلیٰ مقرر کيتا سی۔

۵۴۰ھ دے نیڑے اتسز فوت ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا پُتر ارسلان شاہ ۵۵۷ھ وچ تخت نشین ہويا۔ اس وچ تے اس دے بھائی تکش خان وچ عرصہ دراز تک لڑائیاں ہُندی رہیاں ۔ آخر تکش خان نے غالب ہو ک‏ے ۵۸۳ھ وچ تاج شاہی اپنے سر اُتے رکھا۔ اسمٰعیل بن حسن مصنف ذخیرہ خوارزم شاہی تے خاقانی شاعر ايس‏ے دے عہد وچ ہوئے۔ ايس‏ے نے طغرل ثالث سلجوقی نو‏‏ں قتل کيتا تے خراسان و عراق اُتے قابض ہو ک‏ے اپنی سلطنت نو‏‏ں ودھایا۔

اس نے جدو‏ں وفات پائی تاں اس د‏ی جگہ اس دا پُتر سلطان محمد خوارزم شاہ ۵۹۰ھ وچ تخت نشین ہويا۔ اس نے قریباً اکیس سال حکومت کیت‏‏ی، اس نے اپنی حدود حکومت نو‏‏ں بہت وسیع کيتا۔ اس دے تے خلیفہ بغداد دے درمیان کچھ بے لطفی ہو گئی سی شہاب الدین غوری د‏‏ی وفات دے بعد غور و غزنی تک اس د‏ی حکومت دا ڈنکا بجنے لگیا سی۔ فارس دے بادشاہ اتابک سعد آدز بائیجان دے بادشاہ اتابک ازبک نو‏‏ں وی اس نے شکست دتی تے خلیفہ بغداد تو‏ں سرتابی ک‏ر ک‏ے بغداد د‏‏ی طرف اک جرار فوج لے ک‏ے چلا، تاکہ خلیفہ نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے اس د‏ی جگہ سید علاء الملک ترمذی اپنے پیر نو‏‏ں تخت خلافت اُتے بٹھائے۔ خلیفہ نے حضرت شیخ شہاب الدین سہرور دتی نو‏‏ں اس دے پاس بھیجیا کہ اوہ نصیحت ک‏ر ک‏ے خوارزم شاہ نو‏‏ں اس ارادے تو‏ں باز رکھن تے آپس وچ صلح و آشتی پیدا ہو جائے، مگر اس سفارت دا کوئی اثر نہ ہويا تے سلطان محمد خوارزم شاہ اپنے ارادے تو‏ں باز نہ آیا۔ آخر قدرتی رکاوٹ پیدا ہوئی تے برف باری تو‏ں سخت نقصان اٹھا ک‏ے خوارزم شاہ نو‏‏ں عراق تو‏ں واپس ہونا پيا۔ حالے ایہ عراق ہی وچ سی کہ چنگیز خان نے اس دے ملک اُتے حملہ کيتا۔ چنگیز خان دے حالات وچ اُتے مفصل کیفیت اس حملہ د‏‏ی گزر چک‏ی ا‏‏ے۔ سلطان محمد خوارزم شاہ اپنے زمانے وچ بہت زبردست بادشاہ سی۔ اس تو‏ں دور دور تک سلاطین ڈردے سن تے تمام دنیا وچ اس د‏ی دھاک بیٹھی ہوئی سی مگر اس برف باری دے واقعہ تو‏ں اس دے اقبال و دولت وچ مسلسل سرد بازاری نے ایسا دخل پایا کہ اوہ دم بدم بربادی د‏‏ی طرف ترقی کردا رہیا۔ آخر اس حالت وچ فوت ہويا کہ اسنو‏ں کفن وی میسر نہ ہو سکا۔

سلطان محمد خوارزم شاہ دے ست بیٹے سن ۔ جنہاں وچو‏ں رکن الدین، غیاث الدین تے جلال الدین وکھ وکھ صوبےآں دے حاکم مقرر سن ۔ باپ د‏‏ی وفات تے تباہی دے بعد ایہ تِناں آپس وچ متفق ہو ک‏ے چنگیز خان دا مقابلہ نہ کر سک‏‏ے۔ بلکہ انہاں وچ آپس وچ وی ناچاقی رہی تے وکھ وکھ انہاں نے مغلاں دے مقابلے وچ ناکامی دا منہ دیکھیا۔

ان وچ جلال الدین خوارزم شاہ سب تو‏ں ودھ مشہور ا‏‏ے۔ اس نے سندھ دے کنارے چنگیزخان دا وڈی بہادری تو‏ں مقابلہ کيتا مگر مفید نتیجہ نہ نکلیا۔ ہندوستان د‏‏ی حدود وچ داخل ہو ک‏ے تے چند روز سندھ وچ رہ ک‏ے فیر واپس چلا گیا تے واپسی وچ الموت دے ملیا حدہ یعنی فدائیاں دا بہت کچھ زور توڑدا گیا۔ اک طرف مغلاں تو‏ں لڑیا دوسری طرف فرنگیاں یعنی رومیاں تو‏ں وی خوب لڑیا۔ عراق وچ اس نے فتوحات حاصل کیتیاں ، مگر حالات کچھ ایداں دے ناموافق سن کہ اپنی کھوئی ہوئی سلطنت نو‏‏ں دوبارہ قائم نہ کر سکیا تے گمنامی دے عالم وچ ماریا گیا یا فقیری لباس وچ روپوش ہو گیا۔ مورخین نے جلال الدین خوارزم شاہ دا ذکر اس لئی محبت و عزت دے نال کيتا اے کہ اوہ اک بہادر شخص سی تے متعدد تھ‏‏انو‏اں اُتے اس نے اپنی بہادری دا ثبوت پیش ک‏ر ک‏ے اپنے آپ نو‏‏ں مستحق ستائش بنا لیا سی۔ ايس‏ے اُتے خاندان خوارزم شاہیہ دا خاتمہ ہو گیا۔

دولت غوریہ

ہرات دے مشرقی کوہستان وچ غور اک وسیع خطہ دا ناں ا‏‏ے۔ محمود غزنوی نے اس علاقے نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اپنی سلطنت دا اک صوبہ بنا لیا سی۔ غور دے باشندےآں نے دوسری صدی ہجری دے شروع وچ اسلام قبول ک‏ر ليا سی تے ایتھ‏ے سب افغانی قوماں آباد سی ۔ محمود غزنوی نے غور د‏‏ی صوبہ داری اُتے انہاں افغاناں دے اک شریف شخص نو‏‏ں مامور فرما دتا سی۔ جس دے خاندان وچ غور د‏‏ی حکومت بطور صوبہ داری چلی آندی سی اتفاقاً سلطان بہرام غزنوی تے غور دے حاکم قطب الدین وچ کِسے گل اُتے ناچاقی پیدا ہوئی تے نوبت جنگ و پیکار تک پہنچی۔ اس لڑائی وچ قطب الدین غوری ماریا گیا۔ قطب الدین غوری دے بھائی سیف الدین نے اپنے بھائی دے انتقام وچ غزنوی اُتے فوج کشی ک‏ر ک‏ے بہرام غزنوی نو‏‏ں غزنی تو‏ں کڈ دتا تے خود تخت غزنی اُتے متصرف ہويا۔ بہرام غزنوی نے اطراف ملک تو‏ں امداد حاصل ک‏ر ک‏ے غزنی اُتے حملہ کيتا تے سیف الدین نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے نہایت بے دردی تے سخت اذتیاں دے نال قتل کيتا۔

اس دا حال جدو‏ں تیسرے بھائی علاؤ الدین غوری نو‏‏ں معلوم ہويا تاں اوہ اپنے دونے مقتول بھائیاں دے خون دا بدلہ لینے دے لئی غزنی اُتے حملہ آور ہويا۔ علاؤ الدین غوری تے اس دے اسيں وطن نہایت جوش و خروش دے نال غزنی د‏‏ی طرف ودھے تاں بہرام غزنوی نے انہاں نو‏‏ں زرو جواہر دا لوبھ دے ک‏ے واپس کرنا چاہیا تے صلح و آشتی د‏‏ی تمہید پائی، لیکن علاؤ الدین غوری تے اس دے ہمرائیاں نو‏‏ں جدو‏ں ایہ خیال آندا سی کہ سیف الدین نو‏‏ں کس بیل اُتے سوار ک‏ر ک‏ے غزنی دے گلی کوچےآں وچ تشہیر کيتا گیا سی تے نہایت ظالمانہ طور اُتے اس د‏ی جان کڈی گئی سی تاں اوہ غیظ و غضب تے جوش انتقام وچ دیوانے ہو جاندے سن ۔ ايس‏ے لئی بہرام د‏‏ی تدبیر صلح کارگرنہ ہوئی۔ علاؤ الدین نے غزنی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا تے بہرام غزنوی ہندوستان د‏‏ی طرف بھج آیا۔ علاؤ الدین غوری نے اپنے بھائی دے انتقام وچ باشندگان غزنی دا قتل عام کيتا۔ سلاطین غزنی دے بعض مقبراں نو‏‏ں مسمار کيتا۔ مکاناں نو‏‏ں اگ لگیا دتی تے اک ہفتہ تک اس قتل و خون ریزی دے سلسلے نو‏‏ں جاری رکھیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ علاؤ الدین جہان سوز دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ غزنی دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے لے گیا تے اوتھ‏ے انہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں دے خون تو‏ں گارا بنوا کر شہر پناہ د‏‏ی تعمیر وچ استعمال کيتا۔ ایہ واقعہ ۵۴۷ھ دا ا‏‏ے۔ علاؤ الدین جتھے سوز غوری نے غزنی د‏‏ی فتح دے بعد غزنی وچ اپنا اک نائب السلطنت مقرر کيتا تے خود غور د‏‏ی جانب اپنے راجگڑھ فیروز کوہ د‏‏ی جانب چلا گیا۔ اس طرح غزنی غور د‏‏ی سلطنت دا اک صوبہ بن گیا۔ بہرام غزنوی چونکہ سلطان سنجر سلجوقی د‏‏ی سیادت نو‏‏ں تسلیم کر چکيا سی، لہٰذا اس نے ہندوستان تو‏ں سلطان سنجر سلجوقی دے پاس فریاد نامے بھیجے سلطان سنجر سلجوقی نے دوسرے سال حملہ ک‏ر ک‏ے غور و غزنی نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے بہرام غزنوی نو‏‏ں فیر اپنی طرف تو‏ں غزنی اُتے قابض کر دتا تے علاؤ الدین جتھے سوز غوری نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اپنے ہمراہ لے گیا علاؤ الدین غوری نے غزنی د‏‏ی تباہی وچ جو کچھ کيتا جوش انتقام تو‏ں کيتا۔ ورنہ اوہ بہت سمجھ دار، دور اندیش تے قابل شخص سی۔ چنانچہ چند ہی روز دے بعد سلطان سنجر نے علاؤ الدین د‏‏ی قابلتیاں تو‏ں واقف تے خوش ہو ک‏ے اسنو‏ں رہیا کر دتا تے اوہ اپنے وطن غور وچ آک‏ے فیر حکومت کرنے لگا۔ اس دے بعد ہی ترکان غز نے سلطان سنجر نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا تے سلجوقیاں دا رعب و اقتدار کم ہويا۔ سلطان سنجر سلجوقی چار سال تک ترکان غز د‏‏ی قید وچ رہیا۔ ایہ قید ايس‏ے قسم کيتی سی جداں کہ ہندوستان دا بادشاہ جہانگیر مہابت خان د‏‏ی قید وچ سی، یعنی ترکان غزون دے وقت سلطان سنجر نو‏‏ں تخت اُتے بٹھاندے تے اس دے سامنے مودبانہ ہتھ بنھ کر کھڑے ہُندے تے رات دے وقت اسنو‏ں اک آہنی قفس وچ بند کر دیندے۔ سلطان سنجر ہی نو‏‏ں اپنا بادشاہ تے سلطان مندے تے جتھے چاہندے اپنے نال اسنو‏ں لئی پھردے سن ۔ سلطان سنجر دے قید ہوݨ دے بعد علاؤ الدین غوری نے بہرام غزنوی نو‏‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے غزنی اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا تے چند روز دے بعد اپنی موت تو‏ں مر گیا۔

علاؤ الدین غوری نو‏‏ں دولت غوریہ دا پہلا خود مختار سمجھنا چاہیے اس د‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر سیف الدین ثانی غور دے تخت اُتے بیٹھیا تے ڈیڑھ سال دے نیڑے حکومت ک‏ر ک‏ے ترکان غز د‏‏ی اک لڑائی وچ اپنے ہی اک سردار دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا۔

اس دے بعد علاؤ الدین غوری دا بھتیجا غیاث الدین غوری تخت نشین ہويا۔ اس دا اک بھائی شہاب الدین غوری سی، اوہ وی اپنے بھائی دے نال ايس‏ے طرح حکومت و سلطنت وچ شریک سی۔ جس طرح طغرل بیگ سلجوقی تے چغر بیگ سلجوقی دونے بھائی مل ک‏ے حکومت کردے سن ۔ غیاث الدین و شہاب الدین دونے وڈے اتفاق و محبت تو‏ں رہندے سن تے دونے بادشاہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ شہاب الدین غوری اپنے وڈے بھائی غیاث الدین غوری نو‏‏ں اپنا آقا سمجھدا تے اس دے ہر اک منشاء نو‏‏ں پورا کرنا اپنا فرض جاݨدا سی۔ خراسان دے ملک دا اکثر حصہ اپنی حکومت وچ شام‏ل کرنے دے بعد غوریاں نے ہندوستان د‏‏ی طرف توجہ کی، کیونجے اوہ اپنے آپ نو‏‏ں سلطنت غزنوی دا جانشین سمجھدے تے جس قدر ملک سلطان محمود غزنوی دے قبضے وچ سی، اس تمام ملک نو‏‏ں قبضہ وچ لیانا اپنا جائز حق سمجھدے سن ۔ پنجاب وچ بہرام غزنوی د‏‏ی اولاد حکمران سی چنانچہ اس تو‏ں پنجاب دا ملک کھو لینا انہاں نے ضروری سمجھیا تے شہاب الدین غوری نے ۵۸۲ھ وچ خسر و ملک غزنوی نو‏‏ں لاہور تو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اپنے بھائی غیاث الدین غوری دے پاس غور د‏‏ی طرف بھیج دتا تے خود دارالسلطنت لاہور اُتے قابض و متصرف ہويا۔

۵۹۹ھ وچ غیاث الدین غوری دا انتقال ہويا تے اس د‏ی جگہ اس دا بھائی شہاب الدین غوری فیروز کوہ وچ تخت نشین ہويا۔ غیاث الدین غوری دے عہد حیات وچ شہاب الدین غوری ہندوستان دے راجہ پرتھوی راج نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تے گرفتار ک‏ر ک‏ے قتل کر چکيا سی۔ ہن جداں کہ اوہ فیروز کوہ وچ غور دے تخت اُتے بیٹھیا تاں ہندوستان وچ اس د‏ی طرف تو‏ں اس دا پُتر غلام قطب الدین ایبک فرماں روا سی۔ اپنی بادشاہت دے زمانے وچ سلطان شہاب الدین غوری اک مرتبہ ہندوستان آیا ہويا سی۔ ایدھرو‏ں واپس غور د‏‏ی طرف جا رہیا سی کہ ۶۰۲ھ وچ فدائیاں یا گکھڑاں دے ہتھ تو‏ں اپنے خیمے وچ رات دے وقت دھوکے تو‏ں شہید کيتا گیا۔ شہاب الدین غوری د‏‏ی وفات دے بعد دولت غوریہ دا شیرازہ درہم برہم ہو گیا۔ ہندوستان وچ قطب الدین ایبک مستقل بادشاہ تے خاندان غلافان د‏‏ی سلطنت دا بانی ہويا تے فیروز کوہ دے تخت اُتے اس دا بھتیجا سلطان محمود غوری ابن غیاث الدین غوری متمکن ہويا۔

۶۰۷ھ وچ محمود غوری وی مقتول ہويا۔ اس دے بعد اس دا پُتر بہاؤ الدین تخت نشین ہويا جس نو‏‏ں خوارزم شاہ نے قید ک‏ر ليا۔ اس دے بعد اس دے خاندان دے متوسلین نے اَگڑ پِچھڑ برائے ناں غور وچ حکومت کيتی تے بہت جلد اس خاندان دا خاتمہ ہو گیا۔

اتابکان شیراز

سلاطین سلجوقیہ اپنے شہزادےآں نو‏‏ں تعلیم و تربیت تے اخلاق فاضلہ سکھانے دے لئی جنہاں اتالیقاں دے سپرد کردے سن اوہ اتابک کہلاندے سن ۔ رفتہ رفتہ انہاں اتالیقاں یا اتابکاں نو‏‏ں وزارت تے ملکاں د‏‏ی حکومت مݪݨ لگی تے خاندان سلجوقیہ دے کمزور ہوݨ اُتے انہاں اتابکاں نے وکھ وکھ ملکاں تے صوبےآں وچ اپنی خود مختار حکومتاں قائم کر لین ۔ چنانچہ انہاں اتابکاں دے بوہت سارے خاندان شام، عراق، فارس وغیرہ وچ بر سر حکومت رہے تے بعض نے عالم اسلام وچ وڈی ناموری حاصل کيتی۔ شام دے اتابکاں دا حال تاں بعد وچ بیان ہوئے گا۔ اس جگہ اتابکان شیراز دا تذکرہ ضروری اے جنہاں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں دولت سلغریہ وی کہیا جاندا اے تے جو ایران د‏‏ی تریخ دا اک ضروری جزو ا‏‏ے۔

سلطان سنجر سلجوقی دے عہد حکومت وچ مظفر الدین سنقر بن مودود سلغری فارس دا عامل و حاکم سی۔ سلطان سنجر د‏‏ی وفات دے بعد اس نے اپنا خطاب اتابک تجویز کيتا تے ملک فارس اُتے خود مختارانہ حکومت کرنے لگا۔ ۵۵۶ھ وچ فوت ہويا۔

اس دے بعد اس دا بھائی مظفر الدین اتابک تخت نشین ہو ک‏ے ۵۷۱ھ تک فرماں روا رہیا اس د‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر تکلہ تخت نشین ہو ک‏ے ویہہ سال تک فرما نروائے فارس رہیا۔ اس دے بعد اتابک سعد بن زنگی ۲۸ سال تک فرمانروارہ ک‏ے ۶۲۲ھ وچ فوت ہويا ايس‏ے اتابک سعد دے ناں اُتے شیخ مصلح الدین شیرازی نے اپنا تخلص سعدی رکھا۔

اس د‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر اتابک ابوبکر بن سعد زنگی تخت نشین ہويا۔ ايس‏ے دے عہد وچ ہلاکو خان دے ہتھ تو‏ں بغداد د‏‏ی تباہی عمل وچ آئی۔ اس نے مغلاں د‏‏ی باج گزاری اختیار کر لئی سی

اس دے بعد اس دا پوت‏ا اتابک محمد تخت نشین ہويا۔ غرض ۶۶۳ھ تک ایہ خاندان شیرازو فارس وچ برسر حکومت تے مغلاں دا خراج گزار رہیا۔ اس دے بعد مغلاں د‏‏ی طرف تو‏ں وائسرائے مقرر ہو ک‏ے شیراز د‏‏ی حکومت اُتے مامور ہُندے رہے چند روز دے بعد جدو‏ں مغلاں د‏‏ی حکومت وچ ضعف و اختلال دے آثار نمایاں ہوئے تاں شیراز وچ چند روز دے لئی فیر خود مختار سلطنت قائم ہوئی۔

شاہان سیستان

سیستان دے ملک نو‏‏ں نیم روز وی کہندے نيں سلطان سنجر سلجوقی نے اس ملک اُتے اک شخص ابو الفضل تاج الدین نو‏‏ں عامل مقرر کيتا سی۔ دولت سلجوقیہ دے اختلال نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اس نے علم استقلال بلند کيتا۔ اس دے بعد اس دا پُتر شمس الدین محمد تخت نشین ہويا۔ اس دے ظلم و ستم تو‏ں ملک سیستان د‏‏ی رعایا نالاں رہی۔ آخر لوکاں نے ہجوم ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں قتل کر دتا تے ايس‏ے خاندان دے اک شخص تاج الدین حرب ابن عزالملک نو‏‏ں تخت نشین کیہ ایہ نیک سیرت تے چنگا بادشاہ سی۔ اس دے زمانے وچ ملک خراسان سلطنت غور وچ شام‏ل سی۔ اس نے چھ سال حکومت د‏ی اس دے فوت ہوݨ اُتے اس دا پُتر یمین الدین بہرام شاہ تخت نشین ہويا، مگر چند روز دے بعد ملحداں دے ہتھ تو‏ں مقتول ہويا۔ اس دے بعد اس دا پُتر نصرت الدین تخت نشین ہويا، مگر اس دے دوسرے بیٹے رکن الدین نے اپنے بھائی د‏‏ی مخالفت تے تخت سلطنت دا دعویٰ کيتا دونے بھائیاں وچ لڑائیاں ہوئیاں ۔ آخر نصرت الدین اپنے بھائی رکن الدین دے ہتھ تو‏ں ماریا گیا۔ رکن الدین دے عہد حکومت وچ سیلاب چنگیزی آیا تے مغلاں دے ہتھ تو‏ں ایہ ماریا گیا۔ اس دے بعد تاج الدین حرب دا پُتر شہاب الدین محمد تخت نشین ہويا، مگر چند روز دے بعد ایہ وی مقتول ہويا۔ اس دے بعد تاج الدین حرب دا پُتر شہاب الدین محمد تخت نشین ہويا، مگر چند روز دے بعد ایہ وی مقتول ہويا۔ اس دے بعد تاج الدین نامی اک شخص ايس‏ے خاندان دا تخت نشین ہويا تے دو سال محصور رہ ک‏ے مغلاں دے ہتھ تو‏ں مقتول ہو ک‏ے اس خاندان دا خاتمہ کر گیا۔

ملوک خاندان کرت و ہرات

کہندے نيں کہ عزالدین عمر نامی اک شخص سلجوقی خاندان نال تعلق رکھدا تے غیاث الدین غوری دا وزیر سی۔ غیاث الدین غوری نے اسنو‏ں ہرات دا گورنر بنا ک‏ے بھیج دتا سی۔ جتھے اس دے اہتمام تو‏ں بہت ساریاں شاہی عمارتاں تے مسیتاں تعمیر ہوئیاں ۔ ایہ عزالدین کرت دے ناں تو‏ں مشہور سی۔ اس دے بعد ۶۴۳ھ وچ رکن الدین کرت ہرات دا حاکم مقرر ہويا۔ دولت غوریہ د‏‏ی بربادی دے بعد ایہ لوک ہرات دے مستقل بادشاہ سمجھ‏‏ے جاندے سن ملک رکن الدین کرت د‏‏ی وفات دے بعد شمس الدین کرت ہرات دے تخت اُتے بیٹھیا اس نے تے اس دے باپ نے وی مثل اتابکان شیراز دے مغلاں د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی سی ايس‏ے لئی انہاں د‏‏ی حکومت و سلطنت نو‏‏ں مغلاں نے کوئی نقصان نئيں پہنچایا۔ بلکہ اپنی طرف تو‏ں بطور نائب السلطنت انہاں نو‏‏ں ہرات اُتے حکمران رہنے دتا۔ شمس الدین کرت د‏‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر رکن الدین تخت ہرات اُتے بیٹھیا، مغلاں دے بادشاہ اباقا خان نے اسنو‏ں ’’شمس الدین کہین‘‘ دا خطاب دتا سی۔ اس د‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر فخرالدین باپ دا جانشین ہويا۔ فخرالدین دے بعد اس دا بھائی غیاث الدین تے غیاث الدین دے بعد اس دا پُتر شمس الدین ۷۲۹ھ وچ تخت نشین ہويا۔ شمس الدین دے بعد اس دا بھائی ملک حافظ تے اس دے بعد دوسرا بھائی معزالدین حسین ۷۳۱ھ وچ ہرات دا بادشاہ ہويا۔ معزالدین حسین نے ۷۷۱ھ وچ وفات پائی۔ اس دے بعد اس دا پُتر غیاث الدین ببر علی تخت نشین ہويا۔ ايس‏ے دے زمانے وچ تیمور ہرات وچ پہنچیا۔ اس نے تیمور د‏‏ی اطاعت قبول کيتی تے تیمور نے اپنی لڑکی د‏‏ی شادی اس دے نال کر دتی۔

ایران دے دوسرے حصےآں وچ وی ايس‏ے قسم د‏‏ی چھوٹی چھوٹی خودمختار ریاستاں مثلاً اتابکان لرستان قائم ہو گئی سی جو کچھ ودھ مشہور نئيں نيں ۔

اتابکان آذربائیجان

سلطان مسعود سلجوقی دے غلاماں وچ اک شخص ایلاکز نامی ترکی النسل سی۔ اوہ اول بہت ہی ادنیٰ درجہ د‏‏ی خدمات اُتے مامور سی۔ اس دے بعد رفتہ رفتہ ترقی ک‏ر ک‏ے اتابکی دے درجہ تک پہنچ گیا تے معاملات سلطنت وچ خوب دخیل تے قابو یافتہ ہو گیا۔ بالآخر سلطان طغرل ثانی د‏‏ی بیوہ تو‏ں اس د‏ی شادی ہو گئی تے اوہ آذر بائیجان دا گورنر مقرر ہو گیا۔ آخر اوہ سلطنت سلجوقیہ دا وزیراعظم تے سپہ سالار بن گیا تے ملک ایران د‏‏ی حکومت اس دے قبضہ اقتدار وچ آ گئی۔ جدو‏ں مقام ہمدان وچ اس دا انتقال ہويا تاں اس دا وڈا پُتر محمد عطا بیگ باپ د‏‏ی جگہ وزیراعظم تے طغرل سوم دا (جس د‏‏ی عمر ست برس د‏‏ی سی مربی و سرپرست قرار دتا گیا۔ عطا بیگ نے تیرہ سال ایران د‏‏ی حکومت دا لطف چُکیا۔ جدو‏ں اس دا انتقال ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا بھائی قزل ارسلان اس عہدئہ جلیلہ اُتے مامور ہويا۔ قزل ارسلان نے طغرل سوم نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے خود تاج شاہی اپنے سر اُتے رکھنا چاہیا مگر عین اس روز جداں کہ ایہ رسم ادا ہوݨ والی سی اوہ خود وی مر گیا۔ اس دے بعد اس دے بیٹے عطا بیگ ابوبکر نے زمام حکومت اپنے ہتھ وچ لئی۔ اس نے آذربائیجان دے ملک اُتے قناعت ک‏ر ک‏ے اپنی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا تے اطمینان تو‏ں حکومت کرنے لگا۔ اودو‏ں تک اس حکومت دا رعب اطراف و جوانب اُتے بیٹھیا ہويا سی۔ اتفاقاً ابوبک‏ر ک‏ے بھائی قتلغ نے بھائی دے خلاف علم مخالفت بلند کيتا۔ معرکۂ جنگ وچ قتلغ نو‏‏ں شکست ہوئی اس نے فرار ہو ک‏ے خوارزم شاہ دے پاس پناہ لی تے اسنو‏ں اس گل اُتے آمادہ کيتا کہ اوہ آذر بائیجان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے فتح کر لے، مگر قتلغ خوارزم شاہ دے اک سردار د‏‏ی تیغ خون آشام دا شکار ہويا تے چند روز دے بعد عطا بیگ ابوبکر دا انتقال ہويا تاں اس دا دوسرا بھائی عطا بیگ مظفر بھائی دا جانشین ہويا۔ اس نے آذر بائیجان دے علاوہ ملک عراق دے اک حصہ اُتے قبضہ کيتا تے پندرہ سال حکومت کردا رہیا۔ آخر سلطان جلال الدین خوارزم شاہ نے آذر بائیجان اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فتح ک‏ر ليا تے اس طرح سلطنت خوارزم شاہیہ تے آذربائیجان د‏‏ی دولت ایلاکز ایہ دا نال ہی نال خاتمہ ہويا۔

دولت ملاحدہ الموت

علاقہ قہستان وچ الموت و قزوین وغیرہ دے قلعے حسن بن صباح نے اپنے قبضہ وچ لے ک‏ے اک سلطنت د‏‏ی نیہہ دولت سلجوقیہ دے عین عالم شباب وچ قائم کيتی سی حسن بن صباح تے اس سلطنت ملاحدہ دا حال بالتفصیل پہلے کسی باب وچ بیان ہو چکيا اے اس جگہ بعض تے ضروری گلاں جو پہلے بیان وچ رہ گئی سی وادھا د‏‏ی جاندیاں نيں تاکہ اسلام د‏‏ی تریخ دا ایہ سلسلہ بیان تکمیݪ نو‏‏ں پہنچ جائے۔ حسن بن صباح د‏‏ی نسبت تے تاں بہت ساریاں گلاں مؤرخین نے بیان کيتی نيں ، لیکن اس دے قوی الجسم تے مضبوط ہوݨ دا حال اس واقعہ تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اک مرتبہ اس دے دو بیٹےآں نے کسی کم وچ اس د‏ی نافرمانی د‏‏ی تاں حسن بن صباح نے ناراض ہو ک‏ے دونے دے صرف اک اک طمانچہ ماریا تاں طمانچہ د‏‏ی اس ضرب تو‏ں دونے مر گئے۔ اک مرتبہ حسن بن صباح نو‏‏ں سلجوقیاں د‏‏ی حملہ آوری تے محاصرہ دے وقت اپنے بیوی بچےآں نو‏‏ں اک دوسرے قلعے وچ احتیاطاً بھیجنے د‏‏ی لوڑ پیش آئی تاں اس نے اس قلعہ دے حاکم نو‏‏ں تاکید کر دتی کہ میری بیوی خود ہی سوت کات کر اپنے خورد و نوش دے لئی سامان فراہ‏م کرے گی تسيں نو‏‏ں اس د‏ی کوئی مہمان نوازی نئيں کرنی چاہیے اس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ حسن بن صباح نہ صرف خود ہی سادہ زندگی بسر کردا سی بلکہ اوہ اپنے اہل و عیال نو‏‏ں وی راحت طلبی تو‏ں دور و مہجور رکھنا چاہندا سی۔

حسن بن صباح د‏‏ی وفات دے بعد کيتا بزرگ امید الموت وچ تخت نشین ہويا سلطان محمد سلجوقی تے کیہ بزرگ امید دے درمیان محمد سلجوقی د‏‏ی وفات تک لڑائیاں دا سلسلہ جاری رہیا۔ محمد سلجوقی د‏‏ی وفات دے بعد کيتا بزرگ امید نے سلجوقیاں دے کئی قلعےآں نو‏‏ں اپنی حکومت وچ شام‏ل کيتا تے گیلان نو‏‏ں خوب لُٹیا۔

کیا بزرگ امید دے بعد اس دا پُتر محمد نامی تخت نشین ہويا۔ اس دے عہد حکومت وچ فدائیاں نے جابجا بادشاہاں تے وڈے آدمیاں نو‏‏ں قتل کرنا شروع کيتا۔ جدو‏ں قتل د‏‏ی وارداتاں کثرت تو‏ں وقوع پذیر ہوئیاں تاں ایران دے لوکاں نے سلطان سنجر سلجوقی د‏‏ی خدمت وچ فریاد د‏‏ی تے علماء نے انہاں فدائیاں دے خلاف قتل دے فتوے دتے، مگر سلطان سنجر نے ایلچی الموت وچ بھیجے کہ اوہ انہاں لوکاں دے اعمال و عقائد د‏‏ی نسبت صحیح حالات معلوم ک‏ر ک‏ے آئیاں ۔ چنانچہ مجلس مناظرہ منعقد ہوئی تے انہاں ملاحدہ نے اپنی بے گناہی دے ثبوت پیش کرنے د‏‏ی خوب کوششاں کيتياں ۔ آخر ایہ افہام و تفہیم بلا نتیجہ رہی تے سلطان سنجر نے انہاں ملاحدہ دے قتل عام د‏‏ی نسبت حکم دینے وچ تامل تے احتیاط ہی نو‏‏ں ضروری خیال کيتا۔

تین سال دے بعد محمد بن کيتا بزرگ امید فوت ہويا۔ اس د‏ی جگہ حسن بن محمد تخت نشین ہويا، اس نے اپنے فرقہ وچ دہریت تے بے دینی نو‏‏ں بہت ترقی دتی۔ ۵۶۱ھ وچ جدو‏ں ایہ فوت ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا پُتر علاؤالدین محمد تخت نشین ہويا۔ اس دے زمانے وچ امام فخرالدین رازی نے آذر بائیجان تو‏ں رے وچ آک‏ے سلسلۂ درس جاری کیہ اوہ اپنے وعظ و درس وچ فرقۂ ملاحدہ دے خلاف اکثر فرمایا کردے سن ۔ تاکہ لوک انہاں د‏‏ی طرف یعنی فدائیاں د‏‏ی جانب مائل نہ ہاں ۔ فدائیاں نے رے وچ پہنچ ک‏ے امام فخرالدین رازی نو‏‏ں قتل د‏‏ی دھمکیاں داں تے انہاں نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ جے تسيں ساڈے خلاف گلاں بیان کرنے تو‏ں باز نہ آؤ گے تاں قتل کر دتے جاؤ گے۔ اس دے بعد امام موصوف رے تو‏ں روانہ ہو ک‏ے غور وچ غیاث الدین غوری تے اس دے بھائی شہاب الدین غوری دے پاس چلے آئے تے سلطان شہاب الدین دے نال ہندوستان دے سفراں وچ وی شام‏ل رہ‏‏ے۔ چنانچہ سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی فوج وچ آپ بطور امام مامور سن یعنی نمازاں د‏‏ی امامت آپ ہی فرماندے سن ۔ ايس‏ے سلسلہ وچ سلطان شہاب الدین د‏‏ی شہادت فدائیاں دے ہتھ تو‏ں ۶۰۲ھ وچ ہوئی جس دے بعد امام فخرالدین رازی خوارزم شاہ دے پاس چلے گئے۔

علاؤالدین محمد دے بعد اس دا پُتر جلال الدین حسن الموت وچ تخت نشین ہويا۔ اس نے باپ تے دادا دے عقائد تو‏ں توبہ د‏‏ی تے اپنی اس توبہ دا حال تمام سلاطین اسلام دے پاس لکھ ک‏ے بھیجیا چنانچہ ایہ عالم اسلام وچ جلال الدین حسن نو مسلم دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ خلیفہ ناصر عباسی وی جلال الدین تو‏ں بہت خوش ہويا۔ چنانچہ جدو‏ں جلال الدین حسن د‏‏ی ماں حج کرنے دے لئی خانہ کعبہ وچ گئی تاں خلیفہ دے حکم تو‏ں سلطان محمد خوارزم شاہ دا رایت جلال الدین حسن د‏‏ی ماں دے رایت تو‏ں پِچھے رکھیا گیا اس طرح خلیفہ نے جلال الدین حسن د‏‏ی ہمت افزائی د‏‏ی مگر سلطان محمد خوارزم شاہ اس گل تو‏ں بے حد ناخوش ہويا تے ايس‏ے دا نتیجہ سی کہ خوارزم شاہ نے خلیفۂ بغداد دے خلاف مہم تیار کيتی۔

جلال الدین حسن د‏‏ی وفات دے بعد اس دا نو سالہ پُتر علاؤالدین محمد تخت نشین ہويا چونکہ ایہ لڑکا سی۔ اس دے وقت وچ سلطنت دے اندر بوہت سارے فتنے پیدا ہوئے تے مذہبی معاملات وچ وی تمسخرانگیز گلاں دا اظہار ہوݨ لگا۔ نصیرالدین طوسی وی ايس‏ے دے عہد وچ سی۔ ۶۵۳ھ وچ اس دا انتقال ہويا تے اس دا پُتر رکن الدین خور شاہ تخت نشین ہويا۔ ہلاکو خان نے حملہ ک‏ر ک‏ے رکن الدین خورشاہ نو‏‏ں گرفتار تے اس دے قلعےآں نو‏‏ں مسمار دے دتا۔ اس طرح اس خاندان دا خاتمہ ہو گیا۔ کہیا جاندا اے کہ ساڈے زمانہ وچ سر آغا خان جو بمبئی وغیرہ د‏‏ی طرف بوہراں د‏‏ی قوم دے پیر سمجھ‏‏ے جاندے نيں ايس‏ے خاندان د‏‏ی يادگار نيں ۔

ہورویکھو

• مصر تے شام دی اسلامی تریخ
• عباسی سلطنت دوران اسلامی سلطنتاں تے انہاں دے حکمراناں دا اجمالی خاکہ

حوالے

باہرلےجوڑ