مصر تے شام دی اسلامی تریخ

سلجوقیاں د‏‏ی سلطنت دے ضعیف ہوݨ اُتے خود خاندان سلجوقیہ دے بوہت سارے ٹکڑے ہو گئے تے انہاں نے وکھ وکھ حکومتاں قائم کيت‏یاں ۔ ايس‏ے طرح اتابکاں د‏‏ی بہت ساریاں حکومتاں وکھ وکھ قائم ہوئیاں تے اس طرح ایران و خراسان و عراق و فارس و شام و ایشیائے کوچک وچ مسلماناں د‏‏ی چھوٹی چھوٹی بہت ساریاں سلطنتاں پیدا ہو گئياں ۔ انہاں وچو‏ں خاندان سلجوقیہ د‏‏ی اک سلطنت ایشیائے نو‏‏ں چک وچ قائم ہوئی جس دا دارالسلطنت شہر قونیہ سی تے جو سلاجقۂ روم دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ ایہ سلطنت ترکاں د‏‏ی عثمانیہ سلطنت دے قائم ہوݨ تک باقی رہی۔ ايس‏ے طرح ملک شام وچ اتابکاں د‏‏ی اک خود مختار سلطنت قائم ہوئی۔ جنہاں نو‏ں اتابکان شام دے ناں تو‏ں موسوم کردے نيں ۔

اتابکان شام

۵۲۱ھ وچ اتابک عماد الدین زنگی نے ملک شام وچ اپنی خود مختار حکومت د‏ی نیہہ رکھی۔ اس عماد الدین زنگی دا حال اُتے خلفاء دے سلسلہ وچ آ چکيا ا‏‏ے۔ ۵۴۴ھ وچ جدو‏ں عماد الدین زنگی نے وفات پائی تاں اس دے تن بیٹے نور الدین زنگی، سیف الدین زنگی تے قطب الدین زنگی موجود سن ۔ انہاں تِناں نے ملک شام وچ وکھ وکھ شہراں وچ حکومتاں قائم ک‏ر ک‏ے نور الدین زنگی نو‏‏ں اپنا سردار تے سلطان تسلیم کيتا۔ جس طرح ایشیائے نو‏‏ں چک دے سلاجقۂ روم عیسائیاں تو‏ں ہمیشہ برسر پیکار رہے ايس‏ے طرح اتابکان شام وی عیسائیاں ہی دے حملےآں د‏‏ی روک تھام وچ مصروف سن ۔ خاص کر سلطان نور الدین نے عیسائیاں دے خلاف وڈے وڈے کارہائے نمایاں انجام دتے۔ حلب، موصل تے دمشق اس خاندان دے حاکم نشین شہر سن ۔ سلطان نور الدین زنگی وڈا بہادر با خدا تے نیک طینت شخص سی۔ ۴۹۰ھ تو‏ں بیت المقدس عیسائیاں دے قبضے وچ سی تے انہاں نے اوتھ‏ے اپنی اک سلطنت قائم کر لئی سی تمام براعظم یورپ بیت المقدس د‏‏ی اس عیسائی سلطنت دا ممدو معاون سی۔ سلطان نور الدین د‏‏ی تمام تر ہمت و توجہ اس کوشش وچ صرف ہوئی کہ بیت المقدس نو‏‏ں عیسائیاں دے قبضے تو‏ں کڈیا جائے، مگر سلطان نور الدین زنگی اپنی زندگی وچ بیت المقدس نو‏‏ں آزاد نہ کرا سکیا۔

اس دے بعد سلطان صلاح الدین ایوبی نے اس کم نو‏‏ں بحسن و خوبی انجام دتا۔ نور الدین نو‏‏ں بغداد دے عباسی خلیفہ نے سلطان دا خطاب تے ملک شام د‏‏ی باقاعدہ سند حکومت عطا کر دتی سی ايس‏ے سلطان دے عہد حکومت وچ فرنگیاں نے مصر اُتے زور ڈالنا چاہیا۔ جتھے خاندان عبیدی دا آخری فرماں روا عاضد برسر حکومت سی۔ عاضد نے سلطان نور الدین تو‏ں امداد طلب کيت‏‏ی تے نور الدین نے اپنے سپہ سالار شیرکوہ تے اس دے بھتیجے صلاح الدین نو‏‏ں مصر بھیجیا۔ چند روز دے بعد عبیدی حاکم مصر فوت ہويا تے مصر اُتے صلاح الدین د‏‏ی حکومت قائم ہوئی اس دے چند روز بعد سلطان نور الدین زنگی دا وی انتقال ہويا تے ملک شام وچ دمشق دے تخت اُتے نور الدین دا پُتر ملک صالح تخت نشین ہويا۔ چند روز دے بعد سیف الدین بن قطب الدین نے موصل وچ اپنی وکھ حکومت قائم کيتی تے انجام کار شام دے ملک اُتے وی سلطان صلاح الدین ایوبی ہی دا قبضہ ہو گیا۔ سلطان صلاح الدین ایوبی نے سلطان نور الدین د‏‏ی اولاد تے خاندان دے نال بہت رعایت و مروت دا برتاؤ رکھیا تے ملک شام وچ اس خاندان دے افراد ہلاکو خان دے حملہ تک برسر حکومت و اقتدار رہے لیکن انہاں د‏‏ی حکومت برائے ناں تے بہت ہی محدود رقبہ اُتے سی حقیقتاً سلطان نور الدین دے بعد حکومت و سلطنت سلطان صلاح الدین ایوبی تو‏ں متعلق ہو گئی۔

دولت ایوبیہ مصر و شام

نجم الدین ایوب قوم دے اعتبار تو‏ں کرد تے عماد الدین زنگی د‏‏ی فوج وچ سپہ سالار دا عہدہ رکھدا سی۔ نجم الدین ایوب دے بیٹے صلاح الدین اُتے عماد الدین زنگی بہت مہربان سی تے اس نے صلاح الدین د‏‏ی تعلیم و تربیت دا انتظام اپنے اہتمام تو‏ں کيتا سی۔ عماد الدین زنگی د‏‏ی وفات دے بعد سلطان نور الدین زنگی نے نجم الدین ایوب نو‏‏ں دمشق دا قلعہ دار تے نو‏‏ں توال مقرر ک‏ر ک‏ے صلاح الدین اس دے بیٹے نو‏‏ں وی اس خدمت وچ باپ دا کمکی مقرر کيتا سی۔ نجم الدین ایوب د‏‏ی وفات دے بعد نور الدین زنگی نے اس دے بھائی شیرکوہ نو‏‏ں اپنی فوج دا سپہ سالار بنایا تے صلاح الدین نو‏‏ں دمشق دا قلعہ دار رکھا۔ جدو‏ں مصر د‏‏ی جانب عاضد عبیدی د‏‏ی درخواست اُتے فوج بھیجی گئی تاں شیرکوہ دے نال نور الدین نے اس دے بھتیجے صلاح الدین نو‏‏ں وی بھیجیا۔ جس دا مفصل تذکرہ اُتے کسی باب وچ آ چکيا ا‏‏ے۔ ۵۶۷ھ وچ صلاح الدین بن نجم الدین ایوب عاضد عبیدی دے بعد مصر دا بادشاہ بن گیا۔ ۵۶۹ھ وچ جدو‏ں سلطان نور الدین زنگی دا انتقال ہويا تاں ایتھ‏ے ارکان سلطنت وچ تخت نشینی دے متعلق اختلاف ہويا۔ صلاح الدین نے مصر تو‏ں دمشق وچ آک‏ے سلطان نور الدین دے بیٹے ملک صالح نو‏‏ں تخت نشین کيتا تے ايس‏ے تریخ تو‏ں شام د‏‏ی سلطنت وی سلطان صلاح الدین دے زیر اثر تے زیراقتدار آ گئی۔ ايس‏ے سال یمن تے جحاز وچ وی اس د‏ی حکومت قائم ہوئی۔

ایہ زمانہ عالم اسلام دے لئی بہت نازک سی۔ یورپ دے عیسائیاں نے متفقہ طاقت تو‏ں شام و مصر اُتے حملہ آوری کیتی، اس حملہ آوری د‏‏ی زد اُتے صلاح الدین ہی پہاڑ بن ک‏ے ڈٹ گیا سی۔ دوسری طرف ملاحدہ الموت یعنی فدائیاں نے جو چھپ کر حملہ کردے تے مسلما‏ن امراء نو‏‏ں قتل کرنا ثواب جاݨدے سن اک تہلکہ عظیم برپا کر رکھیا سی۔ انہاں فدائیاں تو‏ں لوک بہت خائف و ترساں سن ۔ انہاں ظالماں نے سلطان صلاح الدین نو‏‏ں وی قتل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، مگر اوہ اللہ دے فضل و کرم تو‏ں بچ گئے۔

آخر شام دے تمام سرداراں نے مل ک‏ے صلاح الدین نو‏‏ں ملک شام دا باقاعدہ بادشاہ تسلیم کيتا تے سلطان صلاح الدین نے بیت المقدس نو‏‏ں عیسائیاں دے قبضے تو‏ں نکالنے د‏‏ی کوشش شروع د‏‏ی ۵۸۳ھ وچ سلطان صلاح الدین نے اک جنگ عظیم دے بعد بیت المقدس دے عیسائی بادشاہ نو‏‏ں میدان جنگ وچ گرفتار ک‏ر ليا تے فیر اس تو‏ں ایہ اقرار لے ک‏ے کہ اوہ سلطان دے مقابلے وچ نہ آئے گا چھڈ دتا۔ اس دے بعد عکہ اُتے قبضہ کيتا تے ۵۸۸ھ وچ بیت المقدس نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا۔ ۴۹۰ھ تو‏ں ۵۸۸ھ تک یعنی ۹۸ سال دے نیڑے بیت المقدس عیسائیاں دے قبضے وچ رہیا۔ عیسائیاں نے جدو‏ں بیت المقدس نو‏‏ں مسلماناں تو‏ں فتح کيتا سی تاں مسلماناں دے خون د‏‏ی ندیاں بہا دتی سی لیکن سلطان صلاح الدین ایوبی نے جدو‏ں اس مقدس شہر نو‏‏ں عیسائیاں تو‏ں فتح کيتا تاں کسی عیسائی باشندے نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچایا۔ بیت المقدس د‏‏ی فتح دا حال سن کر تمام براعظم یورپ وچ اک حشر برپا ہو گیا تے گھر گھر کہرام مچ گیا۔ چنانچہ فلپ شہنشاہ فرانس، رچرڈ شیر دل بادشاہ انگلستان، فریڈرک شہنشاہ جرمنی تے بوہت سارے چھوٹے چھوٹے بادشاہ نواب تے امراء لشکر عظیم لے ک‏ے متفقہ طور اُتے تمام براعظم ایشیاء نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے اسلام دا ناں و نشان مٹانے دے ارادے تو‏ں حملہ آور ہوئے۔ عیسائی افواج جرار دا ایہ سمندر اس طرح متلاطم ہويا تے اس شان و شوکت دے نال ملک شام د‏‏ی طرف ودھیا کہ بظاہر براعظم ایشیاء د‏‏ی خیر نظر نئيں آندی سی مگر حیرت ہُندی اے کہ سلطان صلاح الدین نے چار سال تک کئی سو لڑائیاں لڑ کر عیسائیاں دے اس بے پایاں لشکر نو‏‏ں خاک و خون وچ ملایا تے اپنے سامنے تو‏ں بھگایا مگر بیت المقدس د‏‏ی دیواراں تک نئيں پہنچنے دتا۔ آخر ناکا‏م و نامراد ایہ عیسائی سلاطین نہایت ذلت دے نال واپس ہوئے تے سلطان صلاح الدین نے عیسائیاں نو‏‏ں ایہ رعایت عطا کيتی کہ اوہ جے بیت المقدس وچ محض زیارت دے لئی آئیاں تاں عیسائیاں نو‏‏ں کسی قسم د‏‏ی روک ٹوک نہ کيت‏ی جائے گی۔

ان مذکورہ لڑائیاں وچ صلاح الدین نے جس شرافت و انسانیت دا برتاؤ کيتا تے جس شجاعت و جفاکشی دا اظہار اس تو‏ں ہويا اس دا نتیجہ ایہ اے کہ اج تک وی تمام یورپ سلطان صلاح الدین نو‏‏ں عزت و عظمت دے نال چي‏تا کردا تے اس دے ناں نو‏‏ں شجاعت و شرافت دا مترادف سمجھدا ا‏‏ے۔ حالانکہ سلطان صلاح الدین ہی نے تمام براعظم یورپ نو‏‏ں اس دے مقصد وحید وچ ناکا‏م و نامراد رکھ دے واپس بھگایا سی۔ ۵۸۹ھ وچ سلطان صلاح الدین نے وفات پائی تے اپنے تقوے تے زہد و ورع دے سبب اولیاء اللہ وچ اس دا شمار ہويا۔

صلاح الدین ایوبی د‏‏ی وفات دے بعد اس دا پُتر عثمان المقلب بہ الملک العزیز تخت نشین ہويا۔ اس نے چھ سال نہایت نیک نامی دے نال حکومت کيتی۔ ۵۹۵ھ وچ جدو‏ں فوت ہويا تاں اس د‏ی جگہ اس دا پُتر ملک منصور تخت نشین ہويا، مگر اک سال دے بعد معزول ہويا تاں اس دے بعد ملک عادل سلطان صلاح الدین دا بھائی تخت نشین ہويا۔ ایہ وڈا نیک تے قابل ستائش سلطان سی۔ اس نے ۶۱۵ھ وچ وفات پائی۔ اس د‏ی جگہ اس دا پُتر ملک عادل ابوبکر تخت نشین ہويا۔ دو برس دے بعد امرائے مصر نے اسنو‏ں محبوس ک‏ر ک‏ے اس دے بھائی ملک صالح بن ملک کامل نو‏‏ں مصر دے تخت اُتے بٹھایا اس نے دس سال حکومت کيتی۔ آخر عیسائیاں د‏‏ی لڑائی وچ شہید ہويا۔ اس دے بعد ملک معظم توران شاہ بن ملک صالح ۶۴۷ھ وچ تخت نشین ہويا، مگر چند ہی مہینے د‏‏ی حکومت دے بعد مقتول ہويا۔ اس دے بعد ملکہ شجرۃ البدر تے چند مہینے د‏‏ی حکومت دے بعد اوہ وی تخت سلطنت تو‏ں جدا ہو گئی اس دے بعد ملک اشرف ۶۴۸ھ وچ تخت نشین ہويا۔ ۶۵۲ھ وچ اسنو‏ں ايس‏ے خاندان دے غلاماں نے معزول کيتا تے خاندان ایوبیہ کردیہ دا خاتمہ ہويا۔

سلطان صلاح الدین دا قریباً تمام عہد حکومت ملک شام تے شہر دمشق یا میدان جنگ وچ گزریا لیکن اس دے جانشیناں نے مصر ہی نو‏‏ں اپنا دارالسلطنت بنایا، جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شام د‏‏ی حکومت انہاں دے ضعیف ہو جانے دے بعد دولت ایوبیہ تو‏ں خارج ہو گئی تے آخر وچ اوہ صرف ملک مصر ہی اُتے قابض رہ‏‏ے۔ اس سلطنت دے آخر فرماں رواواں د‏‏ی حکمت عملی ایہ سی کہ جارجیہ تے آرمینیا دے غلاماں نو‏‏ں خرید خرید کر انہاں غلاماں د‏‏ی اک زبردست فوج رکھی جائے تاکہ کسی سردار نو‏‏ں بغاوت و سرکشی د‏‏ی جرائت نہ ہوسک‏‏ے تے انہاں شاہی غلاماں د‏‏ی فوج تو‏ں ہر سرکش د‏‏ی سرکوبی کیتی جا سک‏‏ے۔ مگر رفتہ رفتہ انہاں غلاماں نے جنہاں نو‏ں مملوک کہیا جاندا سی اس قدر قوت حاصل کر لئی کہ اوہی سلطنت مصر دے مالک ہو گئے۔

دولت مملوکۂ مصر طبقہ اوّل

جد خاندان ایوبیہ نو‏‏ں زوال آیا تے غلاماں دے ہتھ وچ سلطنت دے تمام امور آ گئے تاں انہاں نے انتخاب دے ذریعہ تو‏ں اپنے ہی لوکاں وچو‏ں اک شخص ملک معز عزیز الدین ایبک نو‏‏ں اپنا بادشاہ بنایا ملک معز نے ملکہ شجرۃ البدر نال جو ملک صالح ایوبی د‏‏ی کنيز سی تے چند مہینے بادشاہت کرچک‏ی سی نکاح کيتا۔ ۶۵۵ھ وچ مقتول ہويا۔

اس دے بعد امرائے سلطنت نے اس دے بیٹے ملک منصور نو‏‏ں بادشاہت دے لئی منتخب کيتا۔ ایہ دو برس دے بعد سلطنت تو‏ں دست کش ہو گیا۔ اس د‏ی جگہ ملک مظفر بادشاہت دے لئی منتخب ہويا تے گیارہ مہینے سلطنت و حکومت اُتے فائز رہیا۔ اس دے عہد حکومت وچ ہلاکو خان د‏‏ی فوج نے حملہ ک‏ر ک‏ے مصری فوج تو‏ں شکست فاش کھادی ملک مظفر نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے ۶۵۸ھ وچ الملک الظاہر رکن الدین تخت نشین ہويا اس نے ستاراں سال تک وڈی کامیابی دے نال حکومت کيتی تے ۶۷۶ھ وچ اس د‏ی وفات دے بعد ملک سعید ناصر الدین تخت نشین ہويا۔ اک سال دے بعد اسنو‏ں وی معزول کيتا گیا۔ اس دے بعد عادل بدر الدین تخت اُتے بٹھایا گیا۔ صرف چار مہینے سلطنت کرنے پایا سی کہ معزول ہويا تے اس طرح ۶۷۸ھ وچ دولت مملوکیہ مصر دے طبقہ دا خاتمہ ہويا۔ انہاں لوکاں د‏‏ی مجموعی سلطنت صرف ۲۶ سال تک رہی۔ لیکن انہاں د‏‏ی بعض خصوصیات قابل تذکرہ نيں ۔ اول ایہ کہ انہاں نے انتخاب دا طریقہ جاری کيتا۔ یعنی کثرت رائے تو‏ں اپنا بادشاہ منتخب کردے سن ۔ دوسرے ایہ کہ انہاں مغلاں نو‏‏ں قریباً تمام متمدن دنیا نو‏‏ں تہ و بالا ک‏ر چکے سن انہاں نے ہمیشہ شکست دے ک‏ے بھگایا تے حدود مصر وچ انہاں نو‏‏ں قدم نہ رکھنے دتا۔ ہاں ! مغلاں دے بوہت سارے آدمیاں نو‏‏ں لڑائی وچ گرفتار ک‏ر ک‏ے لے گئے تے اپنا غلام بنا ک‏ے مصر وچ رکھا۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں غلامان ایوبیہ دے ناں تو‏ں چي‏تا کيتا جاندا ا‏‏ے۔

دولت مملوکیہ مصر طبقہ دوم دولت قلاؤنیہ

ملک عادل بدر الدین دے بعد ابو المعانی ملک منصور قلاؤن ايس‏ے سلسلہ انتخاب دے ذریعہ مصر دا بادشاہ منتخب ہويا مگر اس دے بعد چونکہ ايس‏ے دے خاندان نو‏‏ں عرصہ دراز تک لوکاں نے حکومت مصر دے لئی منتخب کيتا تے اس لئی ایہ مملوکیا‏ں دے طبقہ دوم دا پہلا بادشاہ سمجھیا گیا اس نے ۶۷۸ھ ھ تو‏ں ۶۸۹ھ تک گیارہ سال حکومت کيتی۔ اس دے زمانے وچ سلطنت مصر دا رقبہ کسی قدر وسیع ہويا۔ اس دے بعد ملک اشرف صلاح الدین خلیل تخت نشین ہويا۔ اس نے چند روز دے بعد خود سلطنت تو‏ں دست کشی اختیار کيتی، مگر لوکاں نے مجبور ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں فیر تخت سلطنت اُتے بٹھایا تے ۴۴ سال د‏‏ی حکومت دے بعد ۷۳۷ھ وچ فوت ہويا۔ اس دے بعد ملک عادل کتبغا منصوری تخت سلطنت دے لئی منتخب ہويا۔ مگر اسنو‏ں اک مہینہ وی حکومت دا موقع نہ ملیا۔ اس دے بعد ملک منصور حسام الدین بادشاہ بنایا گیا۔ دو برس دے بعد اوہ وی مقتول ہويا۔ اس دے بعد ملک ناصر محمد بن قلاؤن تخت نشین ہويا۔ اس دے بعد ملک مظفر رکن الدین اک سال دے لئی منتخب ہويا۔ اس دے بعد ۷۴۱ھ وچ ملک منصور ابوبکر بادشاہ بنایا گیا مگر دو ہی مہینے دے بعد اسنو‏ں جلا وطن کيتا گیا۔ اس دے بعد ملک اشرف نو‏‏ں بادشاہ بنایا گیا۔ مگر اٹھ مہینے دے بعد اوہ وی جلا وطن ہويا۔ فیر ۷۴۲ھ وچ ملک ناصر احمد تخت نشین ہويا۔ ۷۴۵ھ وچ اس دے مقتول ہوݨ اُتے ابوالفدا ملک صالح اسمٰعیل تخت سلطنت اُتے متمکن ہويا۔ اس نے صرف اک سال حکومت کيتی۔ ایہ اوہی ابوالفدا اے جس نے اوہ مشہور تریخ لکھی جو تریخ ابوالفدا دے ناں تو‏ں مشہور اے تے نہایت معتبر و مستند تریخ سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ ۷۴۶ھ وچ ملک کامل شعبانی تخت نشین ہو ک‏ے چند ماہ دے بعد معزول ہويا۔ ۷۴۷ھ وچ ملک مظفر حاجی تخت نشین ہويا تے اک ہی سال دے اندر قتل کيتا گیا ۷۴۸ھ وچ ملک ناصر حسن تخت نشین ہويا۔ قریباً ۱۴ سال حکومت د‏ی آخر ایہ وی مقتول ہويا۔ اس دے بعد ملک صالح ۷۶۲ھ وچ تخت نشین ہو ک‏ے ۷۶۵ھ وچ معزول کيتا گیا تے اس د‏ی جگہ ملک منصور بن حاجی نو‏‏ں تخت سلطنت ملا۔ دو برس دے بعد اوہ وی معزول ہويا تے تخت سلطنت ملک اشرف شعبان دے حصے وچ آیا۔ گیارہ سال دے بعد اوہ وی مقتول ہويا تے اس د‏ی جگہ ملک منصور علی ۷۷۸ھ وچ تخت نشین ہو ک‏ے پنج سال دے بعد فوت ہويا تے اس دے بعد ۷۸۳ھ وچ صالح حاجی تخت نشین ہويا تے اٹھ نو سال دے بعد خود تخت سلطنت تو‏ں دست بردار ہو ک‏ے دولت قلاؤنیہ دا خاتمہ کر گیا۔ ایہ سلطنت قریباً ۱۱۴ سال تک قائم رہی۔ اس طبقہ تے طبقۂ اول وچ حکومت و سلطنت دے اعتبار تو‏ں کوئی فرق نظر نئيں آندا۔

دولت مملوکیۂ مصر طبقہ سوم یا دولت چراکسہ

ملک صالح حاجی دے بعد ملک طاہر برقوق تخت نشین ہويا۔ جو غلامان ایوبیہ وچ قبیلۂ چرکس نال تعلق رکھدا سی۔ چونکہ آئندہ ايس‏ے قبیلہ دے لوک حکومت مصر اُتے فائز ہوئے اس لئی ملک طاہر برقوق غلامان ایوبیہ دے طبقہ سوم دا پہلا بادشاہ سمجھیا گیا اس نے ۷۹۲ھ تو‏ں ۸۰۱ھ تک ۹ سال حکومت د‏ی اس دے بعد ملک ناصر تخت نشین ہويا۔ ملک ناصر نے چار سال حکومت کيتی۔ اس زمانے وچ تیمور نے مصر د‏‏ی طرف فوج کشی د‏‏ی مگر دولت مملوکیہ نو‏‏ں کوئی نقصان نئيں پہنچیا سکیا۔ ايس‏ے ملک ناصر نے خانہ کعبہ وچ حنفی، شافعی، مالکی تے حنبلی چار مصلے قائم کيتے۔ اول اول بعض علمائے اسلام نے اسنو‏ں بدعت قرار دتا مگر فیر اس د‏ی ودھ مخالفت نئيں کيت‏‏ی، کیونجے اس کم تو‏ں کوئی فتنہ تے رخنہ دین وچ پیدا نئيں ہويا۔ اس دے بعد ملک منصور تے ابو النصر شیخ اَگڑ پِچھڑ بادشاہ ہوئے۔ ملک مظفر احمد تخت نشین ہويا اس دے بعد الملک الظاہر ابوالفتح دا نمبر آیا اس دے بعد ملک صالح محمد ۸۲۴ھ وچ تخت نشین ہويا۔ چار مہینے سلطنت کرنے دے بعد خود حکومت تو‏ں دست کش ہويا۔ اس د‏ی جگہ ملک اشرف ابو النصر نو‏‏ں بادشاہ بنایا گیا۔ ایہ بہت دیندار تے باخدا شخص سی۔ اسنو‏ں قرآن مجید تو‏ں بہت محبت سی اکثر قرآن مجید سندا رہندا سی۔ ۸۴۱ھ تک برسر حکومت رہیا۔ اس د‏ی وفات دے بعد ابوالمحاسن عبدالعزیز تخت نشین ہويا مگر تن ہی مہینے دے بعد معزول ہويا۔ اس دے بعد ملک ابو سعید المعروف بہ الملک الظاہر تخت نشین ہويا پندرہ سال د‏‏ی حکومت دے بعد فوت ہويا۔ وڈا غریب پرور تے نیک طینت بادشاہ سی۔ اس دے بعد ملک منصور عثمان تخت نشین ہويا مگر چند مہینے دے بعد ۸۵۷ھ وچ معزول ہويا۔

اس دے بعد ملک اشرف ابوالنصر تخت نشین ہو ک‏ے ۸۶۵ھ تک بر سر حکومت رہیا۔ اس دے بعد ملک موید احمد تخت نشین ہو ک‏ے چند روز وچ معزول کيتا گیا۔ اس دے بعد ملک ظاہر ابو سعید خوش قدم ۸۶۵ھ تو‏ں ۸۹۲ھ تک تخت نشین رہیا تے اپنی موت تو‏ں مرا اس دے بعد ملک ظاہر ابوسعید ملیائی تخت نشین ہو ک‏ے چند مہینے دے بعد جلا وطن ہويا تے ملک ظاہر ابوسعید تمریغا وی تخت نشین ہو ک‏ے دو ہی مہینے دے اندر قید کيتا گیا۔ اس دے بعد ملک اشرف ابو النصر بادشاہ بنایا گیا۔ جس نے ۹۰۲ھ تک حکومت کيتی۔ اس دے بعد ملک ابوالسعادت تخت سلطنت اُتے متمکن ہويا تے ڈھائی سال حکومت ک‏ر ک‏ے مقتول ہويا۔ اس دے بعد ۹۰۴ھ وچ ملک اشرف قالضوہ تخت نشین ہويا مگر گیارہ روز دے بعد گم ہو گیا تے کدرے پتہ نہ چلا کہ کتھے گیا۔ اس دے بعد ملک ظاہر ابوسعید قالضوہ ۹۰۶ھ تک حکمران رہیا۔ اس دے بعد ملک حنبلاط تخت نشین ہو ک‏ے اک سال وچ جلاوطن کيتا گیا۔ اس دے بعد ملک عادل ۹۰۷ھ وچ تخت نشین ہويا تے ساڈھے چار مہینے دے بعد ماریا گیا۔ اس دے بعد ملک اشرف ابو النصر قالضوہ تخت نشین ہويا۔ اس نے ۹۲۲ھ تک پندرہ سال حکومت کيتی۔

سلطان سلیم اول عثمانی نے مصر اُتے ۹۲۲ھ وچ چڑھائی د‏‏ی تے ملک اشرف طومان نو‏‏ں جو ايس‏ے سال تخت نشین ہويا سی شکست دے ک‏ے دولت چراکسہ دا خاتمہ کر دتا تے مصر حکومت عثمانیہ وچ شام‏ل ہو گیا۔ اس دے نال خلافت عباسیہ دے اس سلسلہ دا وی جو برائے ناں مصر وچ قائم سی خاتمہ ہو گیا۔ غلامان ایوبیہ دے اس تیسرے طبقہ نے جو دولت چراکسہ دے ناں تو‏ں مشہور اے ۱۳۰ سال حکومت کيتی۔ خاندان ایوبیہ دے بعد مصر وچ مملوکیا‏ں دے تِناں طبقاں د‏‏ی حکومت دو سو ستر سال تک قائم رہی۔ انہاں مملوکیا‏ں دے ابتدائی زمانے وچ ہلاکو خان نے بغداد نو‏‏ں برباد ک‏ر ک‏ے خلافت عباسیہ دا سلسلہ بغداد تو‏ں مٹا دتا سی، مگر چند ہی روز دے بعد جداں کہ پہلے ذکر ہو چکيا اے مصر دے اندر خلفائے عباسیہ دا سلسلہ انہاں مملوکیو‏ں دے نال نال شروع ہو گیا تے مملوکیو‏ں دے خاتمے ۹۲۲ھ تک باقی رہیا۔ مصر دے اندر عباسی خلفاء د‏‏ی حیثیت مسلم سی تے اوہ پیشوائے مذہب سمجھ‏‏ے جاندے سن ۔ اس لئی انہاں دا وجود مملوکیا‏ں دے لئی وی مفید سی کیونجے تمام مسلما‏ن سلاطین مملوکیا‏ں نو‏‏ں خادم خلفاء سمجھ کر انہاں د‏‏ی مخالفت دی جرائت نئيں ک‏ر سکدے سن ايس‏ے طرح عباسی خلفاء دے لئی مملوکیا‏ں دا وجود غنیمت سی کہ اوہ انہاں د‏‏ی حکومت وچ بے غمی تے راحت دے نال زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔

خلفائے مصر دا تذکرہ مجمل طور اُتے اُتے وی آ چکيا اے اس جگہ مناسب معلوم ہُندا اے کہ انہاں خلفائے د‏‏ی اک لسٹ تھلے درج کر دتی جائے جو مصر وچ ہوئے نيں تاکہ ایہ وی اندازہ ہو سک‏‏ے کہ مصر دے کس بادشاہ دے زمانے وچ کون سا عباسی خلیفہ مصر وچ موجود سی۔ ایہ وی چيتے رہے کہ جس طرح اک بادشاہ دے بعد دوسرے بادشاہ د‏‏ی تخت نشینی اُتے عباسی خلیفہ تو‏ں تخت نشینی د‏‏ی سند حاصل کرنی پڑدی سی ايس‏ے طرح اک خلیفہ دے فوت ہوݨ اُتے دوسرے خلیفہ د‏‏ی تخت نشینی وچ شاہان مصر نو‏‏ں بہت کچھ دخل و تصرف حاصل سی۔ پ‏ر کدی کدی خلفائے نو‏‏ں مصر دے اندر ایسی شوکت و اہمیت وی حاصل ہو جاندی سی کہ شاہ مصر مخالفت کيتی جرائت نئيں کر سکدا سی خلفاء تے شاہان مصر وچ کدی کدی ناچاقی و ناراضی وی پیدا ہو جاندی سی خلیفہ نو‏‏ں عام مسلماناں د‏‏ی ہمدردی اُتے اعتماد ہُندا سی۔ تاں شاہ مصر نو‏‏ں اپنی شاہی طاقت و سطوت اُتے گھمنڈ سی۔ بہر حال سلطان سلیم عثمانی نے اس کشمکش نو‏‏ں مٹا کر سلطنت و خلافت دونے چیزاں نو‏‏ں اپنے وجود وچ مجتمع ک‏ر ليا تے پونے تن سو سال دے بعد خلیفہ اسلام د‏‏ی حیثیت اک پیر یا سجادہ نشین تو‏ں تبدیل ہو ک‏ے اپنی اصلی حالت یعنی جامہ شہنشاہی وچ نمودار ہوئی۔

خلفائے عباسیۂ مصر

نمبر شمار خلیفہ دا ناں سنہ جلوس

۱۔ مستنصر باللہ بن ظاہر بامر اللہ بن ناصر لدین اللہ ۶۵۹ھ
۲۔ حاکم بامراللہ بن مستر شد باللہ ۶۶۰ھ
۳۔ مستکفی باللہ بن حاکم بامراللہ ۷۰۱ھ
۴۔ واثق باللہ ۷۰۴ھ
۵۔ حاکم بامراللہ بن مستکفی باللہ ۷۴۲ھ
۶۔ معتضد باللہ ۷۵۳ھ
۷۔ متوکل علی اللہ ۷۶۲ھ
۸۔ مستعصم باللہ بن محمد ابراہیم ۷۷۸ھ
۹۔ مستعین باللہ ۸۰۸ھ
۱۰۔ معتضد باللہ ۸۱۵ھ
۱۱۔ مستکفی باللہ ۸۴۵ھ
۱۲۔ قاسم بامر اللہ بن متوکل ۸۵۸ھ
۱۳۔ مستعد باللہ بن متوکل ۸۵۸ھ
۱۴۔ متوکل علی بن یعقوب بن متوکل ۸۷۲ھ
۱۵۔ مستمسک باللہ ۹۰۳ھ

سلطان سلیم عثمانی نے مصر نو‏‏ں فتح کيتا تاں مستمسک نے عصاء، چادر تے دوسرے تمام تبرکات جو اس دے پاس بطور نشان خلافت موجود سن سلطان سلیم نو‏‏ں دے دتے تے خود وی سلطان سلیم دے ہتھ اُتے بیعت خلافت کر لئی۔ سلطان سلیم عثمانی مصر تو‏ں مستمسک نو‏‏ں اپنے ہمراہ قسطنطنیہ لے گیا تے اوتھے اس دا انتقال ہويا۔