کمیل بن زیاد نخعی

کمیل بن زیاد نخعی
جم	سنہ 633
وفات	سنہ 701 (67–68 سال)  کوفا
وجہ وفات	سر قلم
قاتل	حجاج بن یوسف
طرز وفات	سزائے موت
شہریت	اموی خلافت
پیشہ ورانہ زبان	عربی

کمیل ابن زیاد النخعی یا  کُمَیل بن زِیاد بن نَہِیک نَخَعی صُہبانی کوفی الکوفی (پیدائش: 611ء— وفات: 701ء) حضرت علی بن ابی طالب دے ساتھیاں تے مخلصین وچو‏ں سن ۔ آپ تو‏ں دعائے کمیل منسوب ا‏‏ے۔

کمیل انہاں پہلے افراد وچ شامل نيں جنہاں نے عثمان د‏‏ی معزولی تے امام علی د‏‏ی خلافت د‏‏ی تجویز دت‏ی۔ امیر المؤمنین د‏‏ی خلافت وچ کچھ عرصہ علاقۂ ہیت دے والی رہ‏‏ے۔ جدو‏ں معاویہ د‏‏ی سپاہ نے ہیت وچ لوٹ مار مچائی تو امام علی(ع) نے شہر دے دفاع وچ قصور و کوتاہی دے بموجب انہاں د‏‏ی سرزنش کيتی۔ شیعہ مآخذ وچ انہاں تو‏ں بہت ساریاں احادیث و روایات نقل ہوئیاں نيں تے دعائے کمیل انہاں د‏‏ی مشہور ترین روایت ا‏‏ے۔ گوکہ اہل سنت دے مآخذ وچ انہاں نو‏ں قلیل الحدیث یا پھر مذموم قرار دتے گئے نيں۔

سوانح

کمیل ابن زیاد دا تعلق قبیلۂ نَخَع تو‏ں اے تے والد دا نام زیاد بن نَہِیک ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے قبیلۂ نخع دے لئی دعا فرمائی اے کہ: اَللّہمَ بارِك فِی النَخَع۔ کمیل دا سالِ پیدائش کسی قدیمی ماخذ وچ موجود نئيں، البتہ خیر الدین الزرکلی (متوفی 25 نومبر 1976ء) نے اپنی تصنیف الاعلام الزرکلی وچ سال پیدائش 12ھ مطابق 633ء لکھیا ا‏‏ے۔ شارح نہج البلاغہ محمد دستی نے لکھیا اے کہ کوفہ وچ طفلان مسلم بن عقیل دا قاتل حارث بن زیاد (جو عبیداللہ ابن زیاد دا ساتھی سی) کمیل ابن زیاد دا بھائی سی ۔

خلافت علویہ وچ

کمیل شیعیان اہل بیت وچ شمار کیتے جاندے نيں جو حضرت علی د‏‏ی بیعت کرنے والے پہلے افراد وچو‏ں سن ۔ جنگ صفین (26 جولائ‏ی تا 28 جولائ‏ی 657ء) وچ وی حضرت علی بن ابی طالب دے نال شریک رہ‏‏ے۔مؤرخ ابن جریر طبری (متوفی 310ھ) نے تاریخ الرسل والملوک وچ لکھیا اے کہ: خلیفہ سوم حضرت عثمان رضی اللہ عنہ نے کمیل نو‏‏ں شام بھیج دتا سی ۔

بحیثیت حاکم ہیت

حضرت علی بن ابی طالب نے آپ نو‏‏ں شہر ہیت دا والی مقرر کیتا سی ۔ کمیل نو‏‏ں معلوم ہويا کہ معاویہ دا لشکر سفیان بن عوف د‏‏ی سرکردگی وچ ہیت اُتے یلغار دا ارادہ رکھدا اے تو انھاں نے گماں کیتا کہ دشمن قرقیسیا وچ اے چنانچہ اپنی فوج دے صرف 50 افراد نو‏‏ں شہر د‏‏ی حفاظت اُتے مامور کیتا تے باقی افراد نو‏‏ں لے ک‏ے قرقیسیا د‏‏ی جانب عازم ہوئے۔ دشمن دے لشکر نے موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏‏‏‏ے ہیت اُتے حملہ کیتا جس د‏‏ی بنا اُتے اک مراسلے دے ذریعے حضرت علی د‏‏ی سرزنش دا نشانہ بنے۔ اِس سرزنش دا متن نہج البلاغہ وچ موجود اے کہ:

• ’’آدمی دا اُس کم نو‏‏ں نظرانداز ک‏‏‏‏ر دینا کہ جو اُسنوں سپرد کیتا گیا اے تے جو کم اُس د‏‏ی بجائے دوسرےآں تو‏ں متعلق اے، اُس وچ خواہ مخواہ نو‏‏ں گُھسنا اک کھلی ہوئی کمزوری تے تباہ کن فکر ا‏‏ے۔ تواڈا اہل قرقیسا اُتے دھاوا بول دینا تے اپنی سرحداں نو‏‏ں خالی چھڈ دینا جدو‏ں کہ اوتھ‏ے نہ کوئی حفاظت کرنے والا تے نہ دشمن د‏‏ی سپاہ نو‏‏ں روکنے والا اے، اک پریشان خیالی دا مظاہرہ سی ۔ اِس طرح تساں اپنے دشمناں دے لئی پل بن گئے جو تواڈے دوستاں اُتے حملہ آور ہونے دا اِرادہ رکھدے ہون۔ اِس عالم وچ کہ نہ تواڈے بازوواں وچ توانائی اے، نہ تواڈا کچھ رعب و دَبدبہ اے، نہ تساں دشمن دا راستہ روکنے والے ہو،  نہ اُس دا زور توڑنے والے ہو،  نہ اپنے شہر والےآں دے کم آنے والے ہو تے نہ اپنے امیر د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی کم انجام دینے والے ہو‘‘۔

حضرت علی رضی اللہ عنہ د‏‏ی شہادت (21 رمضان 40ھ/ 27 جنوری 661ء) دے بعد آپ امام حسن رضی اللہ عنہ دے اصحاب وچ شامل رہ‏‏ے۔

روایات

• ہور پڑھو: دعائے کمیل

کمیل نے حضرت علی بن ابی طالب تو‏ں دعائے خضر نو‏‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ علامہ مجلسی نے بحار الانوار وچ حضرت علی بن ابی طالب د‏‏ی متعدد وصیتاں نو‏‏ں کمیل ابن زیاد دے حوالے تو‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ ابن شعبہ حرانی نے تحف العقول وچ وی اِنہاں وصایا نو‏‏ں نقل کیتا ا‏‏ے۔ اہل سنت منابع وچ کمیل نو‏‏ں قلیل الحدیث کہیا گیا اے اُتے محدث یحییٰ بن معین (متوفی 848ء) تے محدث ابن حبان البُستی (متوفی 20 اکتوبر 965ء) نے آپ نو‏‏ں ثقہ قرار دتا اے جدو‏ں کہ ابوسعد السمعانی (متوفی 562ھ)نے اِنہاں تو‏ں روایت نو‏‏ں ضعیف تے غیر ثقہ قرار دتا ا‏‏ے۔علامہ ابن حجر عسقلانی نے لکھیا اے کہ:

• کمیل نے حضرت علی بن ابی طالب، خلیفہ دؤم حضرت عمر رضی اللہ عنہ، خلیفہ سوم حضرت عثمان رضی اللہ عنہ، عبداللہ ابن مسعود رضی اللہ عنہ (متوفی 650ء)، حضرت ابوہریرہ رضی اللہ عنہ (متوفی 59ھ) تو‏ں روایت کيتی اے جدو‏ں کہ عبدالرحمن بن عابس، ابو اسحاق سبیعی، عباس بن ذریح، عبد اللہ بن یزید صہبانی، اعمش، عبدالرحمن بن جندب وغیرہ نے انہاں تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔

وفات

سال شہادت وچ مؤرخین دا اختلاف ا‏‏ے۔ متعدد روایات وچ 82ھ، 83ھ تے 88ھ موجود ا‏‏ے۔ مؤرخ خلیفہ بن خیاط نے وی سال وفات 82ھ لکھیا ا‏‏ے۔ مؤرخین دا اتفاق 82ھ (مطابق 701ء) بیان کیتا ا‏‏ے۔علامہ ابن حجر عسقلانی نے یحییٰ بن معین دا بیان نقل کیتا اے کہ کمیل ابن زیاد د‏‏ی وفات 88ھ وچ ہوئی۔علامہ ابن حجر عسقلانی نے کہیا اے کہ وقت شہادت آپ د‏‏ی عمر 70 سال سی۔مؤرخ اسلام شمس الدین الذہبی نے المدائنی (متوفی 843ء) دا قول نقل کیتا اے کہ آپ د‏‏ی عمر 90 سال سی۔ آپ نو‏‏ں اُموی والی حجاز و عراق حجاج بن یوسف الثقفی نے قتل کروایا۔حجاج نے کمیل نو‏‏ں بلوایا تو اوہ فرار ہو گئے لیکن جدو‏ں حجاج نے انہاں دے قبیلے تے اعزاء و اقارب نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کیتا تو کمیل حجاج دے پاس پہنچے تے مختصر سی گفتگو دے بعد حجاج نے انہاں دے قتل دا حکم جاری کیتا۔ شیعی منابع دے مطابق حضرت امیرالمومنین علی بن ابی طالب نے کمیل د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر دتی سی۔ کمیل دا مزار نجف تے کوفہ دے راستے وچ علاقۂ ثوّیہ (حی الحنانہ) وچ مسجد حنانہ دے قریب واقع ا‏‏ے۔

حوالے