پہلی جنگ عظیم دیاں وجہاں

پہلی جنگ عظیم د‏‏ی وجوہات متنازعہ رني‏‏‏‏ں۔ پہلی جنگ عظیم بلقان وچ 28 جولائ‏ی ، 1914 وچ شروع ہوئی تے 11 نومبر ، 1918 نو‏‏ں اختتام پذیر ہوئی ، جس وچ 17 ملین افراد ہلاک تے 20 ملین زخمی ہوئے ۔

جنگ تو‏ں کچھ دیر پہلے ہی یورپی سفارتی صف بندی۔ جنگ دے آغاز دے فورا بعد ہی عثمانیاں نے جرمنی دے نال شمولیت اختیار کرلئی- اٹلی 1914 وچ غیر جانبدار رہیا تے 1915 وچ اینٹینٹی وچ شامل ہويا۔

1917 وچ پہلی جنگ عظیم وچ شریک ہونے والے افراد دے نال دنیا دا نقشہ۔ اتحادی سبز رنگ وچ نيں ، وسطی طاقتاں سنگتری وچ نيں ، تے غیر جانبدار ملکاں بھوری رنگ وچ ني‏‏‏‏ں۔

سکالر طویل عرصے تو‏ں دیکھنے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے نيں کہ 1914 تک روسی سلطنت ، فرانس ، برطانوی سلطنت تے بعد وچ ریاستہائے متحدہ روسی طاقتاں دے دو جرمن سیٹ (جرمن سلطنت تے آسٹریا ہنگری) تنازعہ وچ کیو‏ں آئے۔ اوہ سیاسی ، علاقائی تے معاشی مسابقت ، عسکریت پسندی ، اتحاد و اتحاد دا اک پیچیدہ جال ، سامراجیت ، قوم پرستی دی نمو تے عثمانی سلطنت دے زوال دے سبب پیدا ہونے والے طاقت و خلا جداں عوامل نو‏‏ں دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ دوسرے اہ‏م طویل مدتی یا ساختی عوامل جنہاں دا اکثر مطالعہ کيتا جاندا اے انہاں وچ غیر حل شدہ علاقائی تنازعات ، طاقت دے یورپی توازن نو‏‏ں سمجھیا جانا ، مجرم تے بکھری ہوئی حکمرانی ، پچھلی دہائیاں د‏‏ی اسلحے د‏‏ی دوڑ تے فوجی منصوبہ بندی شامل ني‏‏‏‏ں۔

1914 دے موسم گرما وچ قلیل مدتی تجزیہ د‏‏ی توجہ دے خواہشمند سکالر پُچھدے نيں کہ کیہ تنازعہ نو‏‏ں روکیا جاسکدا سی یا گہری وجوہات نے اسنو‏ں ناگزیر بنا دتا سی۔ فوری وجوہات جولائ‏ی دے بحران دے دوران ریاست دے ماہرین تے جرنیلاں دے فیصلےآں وچ عائد ہُندیاں نيں ، جو بوسنیا دے سرب قوم پرست گیوریلو پرنسپ دے ذریعہ آسٹریا دے آرچک فرانز فرڈینینڈ دے قتل دے نتیجے وچ پیدا ہويا سی ، جنھاں سربیا وچ اک قوم پرست تنظیم د‏‏ی حمایت حاصل سی۔ ایہ بحران اس وقت بڑھدا گیا جدو‏ں آسٹریا ہنگری تے سربیا دے وچکار تنازعہ انہاں دے اتحادیاں روس ، جرمنی ، فرانس تے بالآخر بیلجیئم تے برطانیہ نے شامل کيتا۔ سفارتی بحران دے دوران جنگ دے نتیجے وچ سامنے آنے والے ہور عوامل وچ ارادے د‏‏ی غلط فہمیاں (جداں جرمنی دا ایہ خیال اے کہ برطانیہ غیر جانبدار رہے گا) ، مہلکیت جو جنگ ناگزیر اے ، تے بحران د‏‏ی رفتار ، تے سفارتی مواصلات وچ غلط فہمیاں تاخیر تو‏ں ودھ گئی سی۔

اس بحران دے بعد 1914 تو‏ں پہلے د‏‏ی دہائیاں وچ یورپی تے نوآبادیات‏ی امور اُتے عظیم طاقتاں ( اٹلی ، فرانس ، جرمنی ، برطانیہ ، آسٹریا - ہنگری تے روس ) دے وچکار سفارتی جھڑپاں دے بعد تناؤ وچ اضافہ ہويا سی۔ اس دے نتیجے وچ ، عوامی جھڑپاں دا پتہ لگیانے تو‏ں 1867 دے بعد تو‏ں یورپ وچ طاقت دے توازن وچ تبدیلی کيت‏ی جاسکدی ا‏‏ے۔

جنگ کيت‏ی ابتداء اُتے اتفاق رائے ہن وی مستحکم اے چونکہ مورخین اہ‏م عوامل اُتے متفق نئيں نيں تے مختلف عوامل اُتے مختلف تاکیدی زور دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ وقت گزرنے دے نال نال تاریخی دلائل تو‏ں مرکب ہُندا اے ، خاص طور اُتے جدو‏ں درجہ بندی شدہ تاریخی آرکائیو دستیاب ہوجاندے ني‏‏‏‏ں۔ مورخین دے وچکار گہری تقسیم انہاں لوکاں دے وچکار اے جو جرمنی تے آسٹریا-ہنگری دے ڈرائیونگ دے واقعات دیکھدے نيں تے جو لوک اداکاراں دے وسیع گروپ وچ طاقت د‏‏ی حرکیات اُتے توجہ دیندے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں لوکاں دے وچکار ثانوی غلطی د‏‏ی لائناں موجود نيں جو ایہ مندے نيں کہ جرمنی نے جان بجھ کر یورپی جنگ کيت‏ی منصوبہ بندی کيت‏ی سی ، اوہ لوک جو ایہ سمجھدے نيں کہ جنگ وڈی حد تک غیر منصوبہ بند سی لیکن اس د‏ی وجہ جرمنی تے آسٹریا ہنگری نے خطرہ مول لیا سی ، تے اوہ لوک جو ایہ مندے نيں کہ کچھ یا دوسرے روایات دے مطابق ، طاقتاں (روس ، فرانس ، سربیا ، برطانیہ) نے جنگ نو‏‏ں اگے ودھانے وچ زیادہ اہ‏م کردار ادا کيتا۔

یورپ دا پولرائزیشن ، 1887–1914

1914 وچ جنگ کيت‏ی طویل مدتی ابتداء نو‏‏ں سمجھنے دے لئی، ایہ سمجھنا ضروری اے کہ طاقتاں مشترکہ مقاصد تے دشمناں دے مشترکہ مقاصد دے دو مدمقابل سیٹ بن گئياں۔ دونے سیٹ اگست 1914 تک جرمنی تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی اک طرف تے دوسری طرف روس ، فرانس تے برطانیہ بن گئے۔

جرمنی دا آسٹریا - ہنگری تے روس دا فرانس د‏‏ی طرف سمت بدلنا، 1887–1892

1887 وچ ، اوٹو وان بسمارک دے ذریعہ ترتیب دیۓ گئے خفیہ ری انشورنس معاہدے دے ذریعہ جرمن تے روسی صف بندی نو‏‏ں محفوظ بنایا گیا۔ اُتے ، 1890 وچ ، بسمارک اقتدار تو‏ں گر گیا ، تے اس معاہدے نو‏‏ں جرمنی تے آسٹریا ہنگری دے وچکار دوہرے اتحاد (1879) دے حق وچ ختم ہونے د‏‏ی اجازت مل گئی۔ اس ترقی دا ذمہ دار کاؤنٹی لیو وان کیپریوی سی ، جو پروشی جنرل سن ، جس نے بسمارک نو‏‏ں بطور چانسلر مقرر کيتا سی۔ ایہ دعوی کيتا جاندا اے کہ کیپریوی نے یوروپی نظام نو‏‏ں سنبھالنے وچ ذا‏تی طور اُتے نااہلی نو‏‏ں تسلیم کيتا کیونجے اس دے پیش رو نے فریڈرک وان ہولسٹین ورگی عصری شخصیتاں نو‏‏ں بسمارک د‏‏ی پیچیدہ تے اس تو‏ں وی متنازعہ حکمت عملی دے برخلاف ، زیادہ منطقی نقطہ نظر اُتے عمل کرنے د‏‏ی صلاح دتی سی۔ چنانچہ ، بحری معاہدے وچ ترمیم کرنے تے "انتہائی خفیہ اضافہ" ناں تو‏ں منسوب اک ایسی فراہمی د‏‏ی قربانی دینے دے لئی روس د‏‏ی رضامندی دے باوجود آسٹریا ہنگری دے نال معاہدہ کيتا گیا ، جو آبنائے ترکی سے تعلق رکھدا ا‏‏ے۔

کیپریوی دے اس فیصلے نو‏‏ں وی اس یقین تو‏ں متاثر کيتا گیا سی کہ جے فرانس نے جرمنی اُتے حملہ کيتا تاں ، روسی غیر جانبداری نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی دوبارہ انشورنس معاہدے د‏‏ی ضرورت نئيں اے ، تے ایہ معاہدہ فرانس دے خلاف کارروائی نو‏‏ں وی روک دے گا۔ بسمارک د‏‏ی تزویراندی ابہام د‏‏ی صلاحیت دے فقدان تو‏ں ، کیپریوی نے اک ایسی پالیسی اختیار کيتی جو "روس نو‏‏ں برلین دے نیک نیندی دے وعدےآں نو‏‏ں قبول کرنے تے سینٹ پیٹرزبرگ نو‏‏ں ویانا دے نال براہ راست تفہیم وچ شامل ہونے د‏‏ی ترغیب دینے د‏‏ی طرف ، بغیر کسی تحریری معاہدے د‏‏ی طرف مبنی تھی"۔ 1882 تک ، دوہری اتحاد نو‏‏ں ودھیا کر اٹلی نو‏‏ں شامل کيتا گیا۔ اس دے جواب وچ ، روس نے ايس‏ے سال فرانکو روسی اتحاد حاصل کرلیا ، اک مضبوط فوجی رشتہ جو 1917 تک قائم رہنا سی۔ اس اقدام نو‏‏ں روس د‏‏ی طرف تو‏ں اتحادی د‏‏ی ضرورت د‏‏ی وجہ تو‏ں اس لئی حوصلہ افزائی کيتی گئی جدو‏ں اوہ اک وڈے قحط تے حکومت مخالف انقلابی سرگرمیاں وچ اضافے دا سامنا کر رہیا سی۔ اتحاد آہستہ آہستہ سالاں تو‏ں اس وقت تو‏ں تعمیر ہويا جدو‏ں اس وقت تو‏ں جدو‏ں بسمارک نے برلن وچ روسی بانڈز د‏‏ی فروخت تو‏ں انکار کردتا ، جس نے روس نو‏‏ں پیرس دے راجگڑھ مارکیٹ وچ منتقل کردتا۔ اس تو‏ں روسی تے فرانسیسی مالی تعلقات وچ توسیع دا آغاز ہويا ، جس نے بالآخر فرانکو-روسی اینٹینٹ نو‏‏ں سفارتی تے فوجی میدان وچ بلند کرنے وچ مدد کيتی۔

کیپریوی د‏‏ی حکمت عملی اس وقت کارگر ثابت ہوئی جدو‏ں ، بوسنیا دے بحران دے پھیلنے دے دوران ، جدو‏ں اس نے 1908 وچ روس تو‏ں پِچھے ہٹنا تے اسنو‏ں متحرک کرنے دا کامیابی دے نال مطالبہ کيتا۔ جدو‏ں بعد وچ جرمنی نے روس تو‏ں ایہی سوال کيتا تاں روس نے انکار کردتا ، جس نے آخر کار جنگ نو‏‏ں روکنے وچ مدد کيتی۔

جرمنی اُتے فرانسیسی عدم اعتماد

السیسی لورین ، 1898 دے بارے وچ فرانس تے جرمنی دے وچکار علاقائی تنازعہ ظاہر کرنے والا امریکی کارٹون

پہلی جنگ عظیم دے کچھ دور د‏‏ی ابتداء 1870–1871 وچ فرانسکو-پروسین جنگ تے جرمنی دے ہ‏م آہنگی اتحاد دے نتائج تے نتائج وچ دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ جرمنی نے فیصلہ کن کامیابی حاصل کيت‏ی سی تے اک طاقتور سلطنت قائم کيت‏ی سی ، لیکن فرانس برساں تو‏ں انتشار تے فوجی زوال دا شکار رہیا۔ فرانس تے جرمنی دے وچکار السیسی لورین دے جرمن اتحاد دے بعد دشمنی د‏‏ی میراث وچ اضافہ ہويا۔ اس اتحاد تو‏ں فرانس وچ وسیع پیمانے اُتے ناراضگی پھیل گئی ، جس نے انتقام د‏‏ی خواہش نو‏‏ں جنم دتا جو تجدید پسندی دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔ فرانسیسی جذبات فوجی تے علاقائی نقصانات دا بدلہ لینے د‏‏ی خواہش تے فرانس دے بے گھر ہونے دے بعد براعظم فوجی طاقت دے طور اُتے نقل مکانی اُتے مبنی سی۔ بسمارک فرانسیسی انتقام د‏‏ی خواہش تو‏ں محتاط سن تے فرانس نو‏‏ں وکھ تھلگ کرکے تے بلقان وچ آسٹریا ہنگری تے روس دے عزائم نو‏‏ں متوازن کرکے امن حاصل کيتا۔ اپنے بعد دے سالاں دے دوران ، انہاں نے فرانسیسیاں د‏‏ی بیرون ملک توسیع د‏‏ی حوصلہ افزائی کرکے انہاں نو‏‏ں خوش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اُتے ، جرمنی مخالف جذبات برقرار رہیا۔

فرانس بالآخر اپنی شکست تو‏ں باز آ گیا ، جنگ کيت‏ی معاوضے د‏‏ی ادائیگی د‏‏ی تے اپنی فوجی طاقت نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا۔ اُتے ، آبادی تے صنعت دے لحاظ تو‏ں فرانس جرمنی تو‏ں چھوٹا سی تے بوہت سارے فرانسیسی زیادہ طاقتور پڑوسی دے اگے غیر محفوظ محسوس کردے سن ۔ 1890 د‏‏ی دہائی تک ، فرانس دے رہنماواں دے لئی السیس لورین تو‏ں بدلہ لینے د‏‏ی خواہش ہن اک اہ‏م عنصر نئيں رہی لیکن اوہ عوامی رائے وچ اک طاقت بنی رہی۔ برلن وچ فرانسیسی سفیر ، جولس کیمبون (1907–1914) ، نے اک دیتینٹ نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی سخت محنت د‏‏ی ، لیکن فرانسیسی رہنماواں نے فیصلہ کيتا کہ برلن ٹرپل اینٹینٹ نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی کوشش کر رہیا اے تے اوہ امن دے حصول وچ مخلص نئيں سی۔ فرانسیسی اتفاق رائے ایہ سی کہ جنگ ناگزیر ا‏‏ے۔

فرانس تے روس د‏‏ی طرف برطانوی صف بندی ، 1898–1907: ٹرپل اینٹینٹ

1890 وچ بسمارک د‏‏ی برطرفی دے بعد ، جرمنی نو‏‏ں وکھ تھلگ کرنے د‏‏ی فرانسیسی کوششاں کامیاب ہوگئياں۔ ٹرپل اینٹینٹ دی تشکیل دے نال ہی جرمنی نو‏‏ں گھیرے وچ ہونا شروع ہويا۔ فرانسیسی وزیر خارجہ تھیوفائل ڈیلکاس نے روس تے برطانیہ نو‏‏ں دل تو‏ں دوچار کرنے دے لئی شدید تکلیفاں برداشت کيتیاں ۔ کلیدی نشان دہندگان 1894 فرانکو-روسی اتحاد ، 1904 اینٹینٹی کورڈیال برطانیہ دے نال ، تے 1907 اینگلو روسی اینٹینٹ سن ، جو ٹرپل اینٹینٹ بن گئے۔ برطانیہ دے نال غیر رسمی صف بندی تے جرمنی تے آسٹریا دے خلاف روس دے نال باضابطہ اتحاد دے نتیجے وچ روس تے برطانیہ فرانس د‏‏ی اتحادیاں د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہلی جنگ عظیم وچ داخل ہوگئے۔

برطانیہ نے 1900 د‏‏ی دہائی وچ دوسری بوئر جنگ دے دوران وکھ تھلگ ہونے دے بعد شاندار تنہائی ترک کردتی سی۔ برطانیہ نے اپنے دو وڈے نوآبادیات‏ی حریفاں دے نال نوآبادیات‏ی امور تک محدود معاہداں دا اختتام کيتا: 1904 وچ فرانس دے نال اینٹینٹی کورڈیال تے 1907 وچ اینگلو روسی اینٹینٹی۔ کچھ مورخین برطانیہ د‏‏ی صف بندی نو‏‏ں بنیادی طور اُتے اک باضابطہ جرمن خارجہ پالیسی تے 1898 تو‏ں اس د‏ی بحریہ د‏‏ی تشکیل دے رد عمل دے طور اُتے دیکھدے نيں جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اینگلو جرمن بحری اسلحے د‏‏ی دوڑ دا باعث بنی ۔

دوسرے اسکالرز ، خاص طور اُتے نیل فرگسن دا مؤقف اے کہ برطانیہ نے جرمنی دے مقابلے وچ فرانس تے روس دا انتخاب کيتا کیونجے جرمنی بہت طاقتور اتحادی سی تاکہ اوہ دوسری طاقتاں نو‏‏ں موثر مقابلہ پیدا کرے تے اوہ برطانیہ نو‏‏ں شاہی سلامتی فراہ‏م نئيں کرسکدا جو اینٹینٹی معاہداں دے ذریعہ حاصل ہويا سی۔ برطانوی سفارت کار آرتھر نکولسن دے لفظاں وچ ، "ساڈے لئے دوست دوست جرمنی تو‏ں زیادہ فرانس تے روس دا دوست ہونا کدرے زیادہ نقصان دہ سی۔" فرگسن دا مؤقف اے کہ برطانوی حکومت نے جرمنی اتحاد د‏‏ی کامیابیاں نو‏‏ں مسترد کردتا "اس لئی نئيں کہ جرمنی نے برطانیہ دے لئی خطرہ بننا شروع کيتا سی ، بلکہ ، اس دے برعکس کیونجے انہاں نو‏ں احساس ہويا کہ اسنو‏ں کوئی خطرہ لاحق نئيں ا‏‏ے۔" لہذا فرانس تے اس دے اتحادی ، روس دے نال برطانوی تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے تے جرمنی دے نال برطانیہ نو‏‏ں اچھے تعلقات د‏‏ی اہمیت ظاہر کرنے تو‏ں ٹرپل اینٹینٹ دے اثرات دوگنا ہوگئے۔ "یہ نئيں سی کہ جرمنی دے خلاف دشمنی اس د‏ی تنہائی دا سبب بنی ، بلکہ اس دے بجائے کہ نواں نظام خود جرمنی د‏‏ی سلطنت دے نال دشمنی تے شدت اختیار کر گیا۔"

برطانیہ ، فرانس تے روس دے وچکار ٹرپل اینٹینٹ دا اکثر موازنہ جرمنی ، آسٹریا۔ ہنگری تے اٹلی دے وچکار ہونے والے ٹرپل الائنس تو‏ں کيتا جاندا اے ، لیکن مورخین اس موازنہ نو‏‏ں سادگی تو‏ں تعبیر کردے ني‏‏‏‏ں۔ اینٹینٹ ، ٹرپل الائنس تے فرانکو روس الائنس دے برعکس ، باہمی دفاع دا اتحاد نئيں سی لہذا برطانیہ نے 1914 وچ اپنی خارجہ پالیسی دے فیصلے کرنے وچ آزاد محسوس کيتا۔ جداں کہ برطانوی دفتر خارجہ دے اہلکار آئر کرو کہندا اے: "کورس د‏‏ی بنیادی حقیقت ایہ اے کہ اینٹینٹ(Entente) اتحاد نئيں اے . حتمی ہنگامی صورتحال دے مقاصد دے لئی ایہ پایا جاسکدا اے کہ اس وچ کوئی مادہ نئيں ا‏‏ے۔ کیونجے اینٹینٹی اک ذہن دے فریم دے علاوہ کچھ نئيں ، عام پالیسی دا نظریہ اے جو دو ملکاں د‏‏ی حکومتاں نے مشترکہ طور اُتے مشترکہ طور اُتے مشترکہ طور اُتے پیش کيتا اے ، لیکن ہوسکدا اے کہ ہوسکدا اے یا اس تو‏ں مبہم ہوسکدا اے کہ تمام مواد نو‏‏ں کھو دینا ا‏‏ے۔ "

1905 تے 1914 دے وچکار سفارتی واقعات دے اک سلسلے نے عظیم طاقتاں دے وچکار تناؤ نو‏‏ں بڑھاوایا تے موجودہ صفاں نو‏‏ں تقویت ملی ، جس دا آغاز پہلے مراکشی بحران تو‏ں ہويا۔

پہلا مراکشی بحران ، 1905–06: اینٹینٹ نو‏‏ں مضبوط بنانا

پہلا مراکشی بحران مارچ 1905 تے مئی 1906 دے مراکش د‏‏ی حیثیت تو‏ں متعلق بین الاقوامی تنازعہ سی۔ اس بحران نے فرانس تے برطانیہ دونے دے نال جرمنی دے تعلقات نو‏‏ں خراب کردتا ، تے نويں اینٹینٹی کورڈیال د‏‏ی کامیابی نو‏‏ں یقینی بنانے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ مورخ کرسٹوفر کلارک دے لفظاں وچ ، "مراکش وچ فرانس دے لئی جرمنی دے چیلینج د‏‏ی وجہ تو‏ں اینگلو فرانسیسی اینٹینٹ نو‏‏ں کمزور کرنے د‏‏ی بجائے مضبوط کيتا گیا۔"

بوسنیا دا بحران ، 1908: آسٹریا ہنگری دے نال روس تے سربیا دے تعلقات خراب کردے ہوئے

1908 وچ ، آسٹریا ہنگری نے بلقان دے صوبےآں ، بوسنیا تے ہرزیگوینا نو‏‏ں اپنے قبضے دا اعلان کيتا۔ بوسنیا تے ہرزیگوینا نامی طور اُتے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی خودمختاری دے تحت رہے سن لیکن اس دا انتظام آسٹریا ہنگری دے زیر انتظام 1878 وچ برلن د‏‏ی کانگریس سے ہويا سی ، جدو‏ں یورپ د‏‏ی عظیم طاقتاں نے آسٹریا - ہنگری نو‏‏ں صوبےآں اُتے قبضہ کرنے دا حق دتا سی ، اگرچہ قانونی حیثیت انہاں دے پاس ہی ا‏‏ے۔ سلطنت عثمانیہ۔ اکتوبر 1908 وچ آسٹریا - ہنگری دے بوسنیا تے ہرزیگوینا دے الحاق دے اعلان نے بلقان وچ طاقت دے نازک توازن نو‏‏ں پریشان کردتا تے سربیا تے پین یورپ وچ سلاوی قوم پرستاں نو‏‏ں مشتعل کردتا۔ کمزور روس نو‏‏ں اپنی توہین دے تابع ہونے اُتے مجبور کيتا گیا سی ، لیکن اس دا دفتر خارجہ آسٹریا ہنگری دے اقدامات نو‏‏ں ہن وی حد تو‏ں زیادہ جارحانہ تے دھمکی آمیز دیکھدا ا‏‏ے۔ روس دا ردعمل سربیا تے دوسرے بلقان صوبےآں وچ روس دے حامی تے آسٹریا مخالف جذگل کيتی حوصلہ افزائی کرنا سی ، جس تو‏ں خطے وچ آسٹریا دے سلوکی توسیع پسندی دے خدشےآں پیدا ہوئے۔

1911 وچ مراکش وچ اگادیر دا بحران

مراکش وچ فرانسیسی فوج ، 1912

سامراجی رقابتاں نے فرانس ، جرمنی تے برطانیہ نو‏‏ں مراکش اُتے قابو پانے دے لئی مقابلہ کرنے اُتے مجبور کردتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 1911 وچ جنگ دا قلع قمع ہويا۔ آخر وچ ، فرانس نے مراکش اُتے اک محافظت قائم کيتی جس تو‏ں یورپی کشیدگی ودھ گئی۔ اگادیر بحران اپریل 1911 وچ مراکش دے اندرونی حصے وچ فرانسیسی فوج د‏‏ی کافی تعداد وچ فوج د‏‏ی تعینا‏‏تی دے نتیجے وچ ہويا۔ جرمنی نے یکم جولائ‏ی 1911 نو‏‏ں مراکش د‏‏ی بندرگاہ اگادیر اُتے گن بوٹ ایس ایم ایس پینتھر بھیج کر رد عمل ظاہر کيتا۔ اس دا بنیادی نتیجہ لندن دے وچکار گہرے شبہے دا سی تے برلن تے لندن تے پیرس دے درمیان نیڑےی فوجی تعلقات۔

بڑھدے ہوئے خوف تے دشمنی نے جرمنی دے بجائے برطانیہ نو‏‏ں فرانس دے نیڑے کردتا۔ بحران دے دوران فرانس د‏‏ی برطانوی پشت پناہی نے دونے ملکاں تے روس دے نال اینٹینٹ نو‏‏ں تقویت ملی ، اینگلو جرمن عدم استحکا‏م وچ اضافہ کيتا ، تے اس تقسیم نو‏‏ں ہور تقویت ملی جو 1914 وچ پھوٹ پوے گی۔ داخلی برطانوی جوش و خروش دے لحاظ تو‏ں ، ایہ بنیاد برطانوی کابینہ دے اندر بنیاد پرست تنہائیاں تے لبرل پارٹی دے سامراجی مداخلت پسنداں دے وچکار پنج سالہ جدوجہد دا حصہ سی۔ مداخلت کرنے والےآں نے جرمنی وچ توسیع اُتے مشتمل ٹرپل اینٹینٹ نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ریڈیکلز نے کابینہ د‏‏ی سرکاری طور اُتے انہاں تمام اقدامات د‏‏ی منظوری دے لئی اک معاہدہ کيتا جس نال جنگ دا سبب بن سکدا ا‏‏ے۔ اُتے ، مداخلت کرنے والےآں وچ دو سرکردہ ریڈیکلز ، ڈیوڈ لائیڈ جارج تے ونسٹن چرچل شامل سن ۔ 21 جولائ‏ی 1911 نو‏‏ں لائیڈ جارج د‏‏ی مینشن ہاؤس د‏‏ی مشہور تقریر نے جرمناں نو‏‏ں ناراض کيتا تے فرانسیسیاں د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی۔ 1914 تک ، مداخلت پسنداں تے ریڈیکلز نے اعلان جنگ دے اختتام پذیر ہونے والے فیصلےآں د‏‏ی ذمہ داری بانٹنے اُتے اتفاق کيتا سی تے اس لئی فیصلہ تقریبا متفقہ سی۔

اہ‏م گل ایہ اے کہ اگست 1914 دے واقعات دے لئی ، اس بحران دے نتیجے وچ برطانوی سکریٹری ایڈورڈ گرے تے فرانسیسی رہنماواں نے خفیہ بحری معاہدہ کيتا جس دے ذریعہ رائل نیوی فرانس دے شمالی ساحل نو‏‏ں جرمنی دے حملے تو‏ں محفوظ رکھے گی ، تے فرانس نے اس وچ فرانسیسی بحریہ نو‏‏ں مرکوز کرنے اُتے اتفاق کيتا مغربی بحیرہ روم تے اوتھ‏ے برطانوی مفادات دے تحفظ دے لئی۔ فرانس اس طرح اپنی شمالی افریقی کالونیاں تے برطانیہ دے نال اپنے رابطےآں د‏‏ی نگرانی کرنے وچ کامیاب رہیا سی ، تاکہ جرمنی دے اعلیٰ سمندری بحری بیڑے د‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی گھریلو پانی وچ زیادہ تو‏ں زیادہ طاقت مرکوز د‏‏ی جاسک‏‏ے ۔ کابینہ نو‏‏ں اگست 1914 تک معاہدے تو‏ں آگاہ نئيں کيتا گیا سی۔ دراں اثنا ، اس واقعہ تو‏ں ایڈمرل الفریڈ وان ٹرپٹز دا ہتھ مضبوط ہويا ، جو بحریہ د‏‏ی بہتری دا مطالبہ کررہیا سی تے اسنو‏ں 1912 وچ حاصل کرلیا گیا۔

امریکی مؤرخ ریمنڈ جیمز سونٹاگ نے استدلال کيتا کہ ایہ غلطیاں د‏‏ی اک مزاح سی جو پہلی جنگ عظیم دا افسوسناک پیش کش بن گئی:

ایہ بحران مزاحیہ نظر آرہیا اے - اس د‏ی غیر واضح اصل ، سوالات داؤ اُتے لگے ہوئے ، اداکاراں دے طرز عمل - اُتے مزاح نگاری سی۔ نتائج افسوسناک سن ۔ فرانس تے جرمنی تے جرمنی تے انگلینڈ دے وچکار تناؤ وچ اضافہ کيتا گیا ا‏‏ے۔ اسلحے د‏‏ی دوڑ نو‏‏ں نويں تحریک ملی ا‏‏ے۔ ایہ یقین کہ ابتدائی جنگ ناگزیر سی اوہ یورپ دے گورننگ کلاس دے ذریعہ پھیل گیا۔

اٹلی - ترک جنگ: عثمانیاں دا ترک کرنا ، 1911–1912

مصطفیٰ کمال (کھبے) ، 1912 وچ ، ٹرپولیٹنیا ولایت ، دیرنا وچ عثمانی فوجی افسر تے بیڈوین فورسز دے نال

اٹلی - ترک جنگ وچ ، اٹلی نے 1911–1912 وچ شمالی افریقہ وچ سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں شکست دتی۔ اٹلی نے اہ‏م ساحلی شہراں اُتے آسانی تو‏ں قبضہ کرلیا ، لیکن اس د‏ی فوج اندرونی حصے تک جانے وچ ناکا‏م رہی۔اٹلی نے عثمانی ٹرپولیٹنیا ولایت اُتے قبضہ کرلیا ، اک ایسا صوبہ جس د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں سب پروونس ، یا سنجاک ، فیزن ، سائرینیکا تے خود طرابلس سن ۔ ایہ علاقہ مل ک‏ے تشکیل پایا جو بعد وچ اطالوی لیبیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی۔

پہلی جنگ عظیم د‏‏ی اہ‏م اہمیت ایہ سی کہ ہن ایہ گل واضح ہوگئی سی کہ ہن تک کوئی عظیم طاقت عثمانی سلطنت د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر نئيں کردی اے ، جس نے بلقان جنگاں دی راہ ہموار کردتی۔ کرسٹوفر کلارک نے کہیا ، "اٹلی نے سلطنت عثمانیہ دے اک افریقی صوبے اُتے فتح د‏‏ی جنگ دا آغاز کيتا ، اس نے بلقان دے اس پار عثمانی علاقےآں اُتے موقع پرست حملےآں دا سلسلہ شروع کيتا۔ جغرافیائی توازن دا نظام جس نے مقامی تنازعات نو‏‏ں قابو کرنے دا اہل بنا دتا سی ، ختم ہوئے گیا سی۔ "

بلقان جنگاں ، 1912–13: سربیا تے روسی طاقت د‏‏ی نمو

بلقان دیاں جنگاں دو تنازعات سن جو 1912 تے 1913 وچ جنوب مشرقی یورپ دے جزیرہ نما بلقان وچ رونما ہوئیاں۔ پہلی جنگ وچ بلقان د‏‏ی چار ریاستاں نے سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں شکست دتی۔ انہاں وچو‏ں اک ، بلغاریہ ، دوسری جنگ وچ شکست کھا گیا۔ سلطنت عثمانیہ نے اپنا تقریبا in سارا علاقہ یورپ وچ کھو دتا۔ آسٹریا ہنگری ، اگرچہ اک جنگجو نئيں سی ، کمزور پيا سی ، کیونجے اک بہت ہی توسیع سربیا نے تمام جنوبی سلاواں دے اتحاد دے لئی زور دتا سی۔

1912–1913 وچ بلقان دیاں جنگاں نے روس تے آسٹریا ہنگری دے وچکار بین الاقوامی تناؤ وچ اضافہ کيتا۔ اس تو‏ں سربیا نو‏‏ں تقویت دینے تے سلطنت عثمانیہ تے بلغاریہ دے کمزور ہونے دا وی سبب بنے ، جس نے شاید دوسری صورت وچ سربیا نو‏‏ں قابو وچ رکھیا ، ایويں روس د‏‏ی طرف یورپ وچ طاقت دے توازن وچ خلل پے گیا۔

روس ابتدا وچ علاقائی تبدیلیاں تو‏ں بچنے اُتے راضی ہويا ، لیکن بعد وچ 1912 وچ ، اس نے سربیا دے البانی بندرگاہ دے مطالبے د‏‏ی حمایت کيتی۔ 1912–13 د‏‏ی لندن کانفرنس وچ آزاد البانیہ بنانے اُتے اتفاق کيتا گیا ، لیکن سربیا تے مونٹی نیگرو دونے نے اس د‏ی تعمیل تو‏ں انکار کردتا۔ 1912 دے اوائل وچ آسٹریا تے اس دے بعد اک بین الاقوامی بحری مظاہرے تے روس د‏‏ی حمایت تو‏ں دستبرداری دے بعد سربیا نے اپنا اقتدار واپس لے لیا۔ مونٹینیگرو اِنّا موافق نئيں سی ، تے 2 مئی نو‏‏ں ، آسٹریا د‏‏ی وزرا د‏‏ی کونسل نے ملاقات کيت‏ی تے مانتینیگرو نو‏‏ں تعمیل کرنے دا آخری موقع دینے دا فیصلہ کيتا ، یا اس تو‏ں فوجی کارروائی دا سہارا لیا جائے گا۔ اُتے ، آسٹریا ہنگری د‏‏ی فوجی تیاریاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے ، مونٹی نیگرینز نے الٹی میٹم وچ تاخیر د‏‏ی درخواست کيتی ، تے انہاں نے اس د‏ی تعمیل کيتی۔

بلقان جنگ دے بعد بلقان دے علاقائی فائدے

سربیا د‏‏ی حکومت البانیا نو‏‏ں حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہی سی ، تے ہن بلقان د‏‏ی پہلی جنگ دے دوسرے مال غنیمت دا دوبارہ تقاضہ کرنے دا مطالبہ کيتا ، تے روس سربیا نو‏‏ں پسپا کرنے دے لئی دباؤ ڈالنے وچ ناکا‏م رہیا۔ سربیا تے یونان نے بلغاریہ دے خلاف اتحاد کيتا ، جس نے اپنی افواج دے خلاف پہلے از وقت ہڑتال دا جواب دتا تے ايس‏ے طرح دوسری بلقان جنگ دا آغاز ہويا۔ سلطنت عثمانیہ تے رومانیہ دے جنگ وچ شامل ہونے دے بعد بلغاریہ د‏‏ی فوج تیزی تو‏ں گر گئی۔

بلقان دیاں جنگاں نے آسٹریا ہنگری دے نال جرمنی دے اتحاد نو‏‏ں دباؤ وچ ڈالیا۔ آسٹرو ہنگری د‏‏ی سربیا دے خلاف حمایت د‏‏ی درخواستاں دے بارے وچ جرمن حکومت دے رویئے نو‏‏ں ابتدا وچ منقسم تے متضاد کردتا گیا سی۔ 8 دسمبر 1912 د‏‏ی جرمن امپیریل وار کونسل دے بعد ، ایہ گل واضح ہوگئی کہ جرمنی سربیا تے اس دے ممکنہ اتحادیاں دے خلاف جنگ وچ آسٹریا - ہنگری د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی تیار نئيں ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ ، دوسری بلقان جنگ تو‏ں پہلے ، اس دے دوران تے اس دے بعد ، جرمن سفارت کاری یونانی دے حامی تے رومانیہ د‏‏ی حامی سی تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی ودھدی ہوئی بلغاریہ د‏‏ی ہمدردیاں دے خلاف سی۔ نتیجہ دونے سلطنتاں دے وچکار تعلقات نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچیا۔ آسٹریا ہنگری دے وزیر خارجہ لیوپولڈ وان برچٹولڈ نے جولائ‏ی 1913 وچ جرمنی دے سفیر ہینرک وان تسریشکی تو‏ں ریمارکس دیے ، "آسٹریا ہنگری وی دوسرے گروپ نال تعلق رکھدا اے " کیونجے برلن سب چنگا سی۔

ستمبر 1913 وچ ، معلوم ہويا کہ سربیا البانیا وچ داخل ہورہیا اے ، تے روس اس اُتے قابو پانے دے لئی کچھ نئيں کررہیا اے ، تے سربیا د‏‏ی حکومت البانیا د‏‏ی علاقائی سالمیت دا احترام کرنے د‏‏ی ضمانت نئيں دے گی تے تجویز پیش د‏‏ی کہ کچھ سرحدی ترمیم ہوئے گی۔ اکتوبر 1913 وچ ، وزراء د‏‏ی کونسل نے سربیا نو‏‏ں اک انتباہ بھیجنے دا فیصلہ کيتا جس دے بعد جرمنی تے اٹلی نو‏‏ں کچھ کارروائی تو‏ں مطلع کرنے دا الٹی میٹم جاری کيتا گیا تے اس تو‏ں مدد لینے تے جاسوساں تو‏ں رپورٹ بھیجنے دے لئی کہیا گیا جے واقعی انخلاء ہويا ا‏‏ے۔ سربیا نے اس انتباہ دا منہ توڑ جواب دتا تے الٹی میٹم 17 اکتوبر نو‏‏ں روانہ کيتا گیا تے اگلے ہی دن وصول کيتا گیا۔ اس نے سربیا تو‏ں اٹھ دن دے اندر البانیہ تو‏ں انخلا کرنے دا مطالبہ کيتا۔ سربیا د‏‏ی تعمیل دے بعد ، قیصر نے ویانا دا مبارکبادی دورہ کيتا تاکہ سال دے شروع وچ ہونے والے کچھ نقصانات نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے۔

تب تک ، روس زیادہ تر روس-جاپانی جنگ وچ اپنی شکست تو‏ں باز آ گیا سی ، تے جرمنی تے آسٹریا دے حساب کتاباں نو‏‏ں اس خوف تو‏ں دوچار کردتا گیا کہ روس بالآخر چیلینج کرنے دے لئی اِنّا مضبوط ہوجائے گا۔ نتیجہ ایہ سی کہ روس دے نال کسی وی جنگ نو‏‏ں کامیابی دا کوئی موقع ملنے دے لئی اگلے چند سالاں وچ ہی ہونا پيا۔

فرانکو-روسی اتحاد 1911–1913 وچ ، بلقان دے آغاز منظرنامے وچ تبدیل ہويا

فرانس تے روس دوناں نو‏ں جرمنی دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی اصل فرانکو روسی اتحاد تشکیل دتا گیا سی۔ اس طرح دے حملے د‏‏ی صورت وچ دونے ریاستاں متحرک ہوک‏ے جرمنی نو‏‏ں دو محاذ جنگ دا خطرہ بناداں گی ۔ اُتے ، اتحاد اُتے کچھ حدود رکھی گئی سن تاکہ کردار وچ ایہ بنیادی طور اُتے دفاعی سی۔

1890 تے 1900 د‏‏ی دہائی دے دوران ، فرانسیسیاں تے روسیاں نے واضح کيتا کہ اتحاد د‏‏ی حدود اک دوسرے د‏‏ی بہادر خارجہ پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں اشتعال انگیزی تک نئيں ودھ پائی ني‏‏‏‏ں۔ مثال دے طور اُتے ، روس نے فرانس نو‏‏ں متنبہ کيتا کہ جے فرانسیسیاں نے شمالی افریقہ وچ جرمناں نو‏‏ں مشتعل کيتا تاں اوہ اتحاد نئيں چلائے گا۔ یکساں طور اُتے ، فرانسیسیاں نے اصرار کيتا کہ روسیاں نو‏‏ں اتحاد د‏‏ی مدد تو‏ں آسٹریا ہنگری یا جرمنی نو‏‏ں بلقان وچ بھڑکانے دے لئی استعمال نئيں کرنا چاہیدا تے فرانس نے بلقان وچ فرانس یا روس دے لئی اک اہ‏م تزویراندی مفاد نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا۔

جنگ دے پھوٹ پڑنے تو‏ں پہلے پچھلے 18 تو‏ں 24 ماہ وچ ایہ تبدیل ہويا۔ 1911 دے آخر وچ ، خاص طور اُتے 1912–1913 وچ بلقان دیاں جنگاں دے دوران ، فرانسیسی نقطہ نظر نے روس نو‏‏ں بلقان د‏‏ی اہمیت قبول کرنے دے لغے تبدیل کيتا۔ ہور ایہ کہ ، فرانس نے واضح طور اُتے کہیا اے کہ ، جے ، بلقان وچ تنازعہ دے نتیجے وچ ، آسٹریا - ہنگری تے سربیا دے وچکار جنگ ہوئی تاں ، فرانس روس دے نال کھڑا ہوئے گا۔ اس طرح ایہ اتحاد کردار وچ بدل گیا تے سربیا ہن روس تے فرانس دے لئی سلامتی دا مرکز بن گیا۔ بلقان قیام دے آغاز دے اک جنگی تو‏ں قطع نظر جو اک ایسی جنگ شروع کی، اک دے طور اُتے اتحاد تنازعہ دیکھنے د‏‏ی طرف تو‏ں جواب دے گی سبب بن جائے گی ،کاسس فیوڈریس ، اتحاد دے لئی اک گھوڑا. کرسٹوفر کلارک نے اس تبدیلی د‏‏ی وضاحت کيتی کہ "جنگ تو‏ں پہلے دے نظام وچ اک بہت اہ‏م پیشرفت اے جس نے 1914 دے واقعات نو‏‏ں ممکن بنایا۔"

لیمان وان سینڈرز افیئر: 1913–14

یہ اک بحران سی جس وچ جرمنی دے اک افسر لیمان وان سینڈرز دی تقرری دے بعد قسطنطنیہ د‏‏ی حفاظت کرنے والے عثمانی فرسٹ آرمی کور د‏‏ی کمان سنبھالنے تے اس دے نتیجے وچ روسی اعتراضات پیدا ہوئے سن ۔ لیمان وان سینڈرز افیئر دا آغاز 10 نومبر 1913 نو‏‏ں ہويا ، جدو‏ں روسی وزیر خارجہ سرگئی سیزونوف نے برلن وچ روسی سفیر ، سرگئی سووربیف نو‏‏ں جرمناں نو‏‏ں ہدایت کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی کہ ، سینڈررز مشن نو‏‏ں روس "اک کھلے عام دشمنانہ فعل" دے طور اُتے منے گا۔ روس د‏‏ی غیر ملکی تجارت نو‏‏ں خطرہ بنانے دے علاوہ ، انہاں وچو‏ں نصف ترکی آبنائے دے راستے تو‏ں گزردا اے ، اس مشن نے روس د‏‏ی بحیرہ اسود دی بندرگاہاں اُتے جرمنی د‏‏ی زیرقیادت عثمانی حملے دا امکان پیدا کيتا تے اس نے مشرقی اناطولیہ وچ توسیع دے روسی منصوبےآں نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا ۔

سینڈر د‏‏ی تقرری تو‏ں روس د‏‏ی طرف تو‏ں احتجاج دا اک طوفان برپا ہويا ، جس اُتے عثمانی راجگڑھ اُتے جرمن ڈیزائن دے شبہے سن ۔ جنوری 1914 وچ انسپکٹر جنرل د‏‏ی بجائے کم سینئر تے کم بااثر عہدے اُتے تعینات ہونے دے لئی اک سمجھوتہ دے انتظام اُتے اتفاق کيتا گیا۔

بحران دے نتیجے وچ ، روس د‏‏ی فوجی طاقت وچ کمزوری غالب سی [ غیر واضح - کيتا معاشی ہونا چاہیدا؟ ]. خارجہ پالیسی دے آلے دے طور اُتے روس اپنے مالی وسائل اُتے انحصار نئيں کرسکدا۔

اینگلو جرمن ڈینٹینٹ(عدم تفاہ‏م) ، 1912–14

مورخین نے متنبہ کيتا اے کہ اکٹھا ہوئے ک‏ے ، پچھلے بحراناں نو‏‏ں اس دلیل دے طور اُتے نئيں دیکھیا جانا چاہیدا کہ 1914 وچ یوروپی جنگ ناگزیر سی۔

پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے اینگلو جرمن بحری ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ جرمنی تے برطانیہ دے وچکار تناؤ دا اک خاص ذریعہ بن گئی۔ رائل نیوی دے جنگی جہاز جہاز دے قیام دے دوران اُتے دتے گئے تصویر وچ ۔

اہ‏م گل ایہ اے کہ اینگلو جرمن بحری ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ 1912 تک ختم ہوئے چک‏ی سی۔ اپریل 1913 وچ ، برطانیہ تے جرمنی نے پرتگالی سلطنت دے افریقی علاقےآں دے بارے وچ اک معاہدے اُتے دستخط کیتے ، جس دے توقع د‏‏ی جارہی سی کہ اس دے فوری طور اُتے خاتمہ ہوئے گا۔ ہور ایہ کہ روسیاں نے اس حد تک فارس تے ہندوستان وچ برطانوی مفادات نو‏‏ں خطرہ سی کہ 1914 وچ ، ایہ اشارے مل رہے سن کہ انگریز روس دے نال اپنے تعلقات وچ ٹھنڈا پڑ رہے نيں تے جرمنی دے نال سمجھوتہ کارآمد ہوسکدا ا‏‏ے۔ 1907 وچ طے پائے معاہدے د‏‏ی شرائط اُتے عمل پیرا ہونے وچ سینٹ پیٹرز برگ د‏‏ی ناکامی تو‏ں برطانوی سخت ناراض ہوئے تے جرمنی دے نال کسی طرح دا ایسا بندوبست محسوس کرنے لگیا کہ ایہ مفید اصلاحی دا کم کرسکدا ا‏‏ے۔ ڈیلی ٹیلی گراف وچ 1908 دے بدنام زمانہ انٹرویو دے باوجود ، جس تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ قیصر ولہیلم جنگ چاہندا اے ، اسنو‏ں امن دا محافظ سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ مراکشی بحران دے بعد ، اینگلو-جرمن پریس جنگاں ، جو اس تو‏ں پہلے صدی د‏‏ی پہلی دہائی دے دوران بین الاقوامی سیاست د‏‏ی اک اہ‏م خصوصیت سی ، عملی طور اُتے ختم ہوگئی۔ 1913 دے اوائل وچ ، ہربرٹ اسکوتھ نے کہیا ، "ایسا لگدا اے کہ دونے ملکاں وچ رائے عامہ اک مباشرت تے دوستانہ تفہیم د‏‏ی طرف اشارہ کردی ا‏‏ے۔" بحری ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ دا خاتمہ ، نوآبادیات‏ی دشمنیاں وچ نرمی تے بلقان وچ سفارتی تعاون وچ اضافہ دے نتیجے وچ جنگ دے موقع اُتے ہی برطانیہ وچ جرمنی دے امیج وچ بہتری آئی۔

برطانوی سفارت کار آرتھر نیکلسن نے مئی 1914 وچ لکھیا ، "جب تو‏ں ميں دفتر خارجہ رہیا ہاں ، ميں نے اِنّا پرسکو‏ن پانی نئيں دیکھیا۔" انگلوفائل جرمنی دے سفیر کارل میکس ، پرنس لِکنوسکی نے اس گل اُتے افسوس دا اظہار کيتا کہ جرمنی نے جولائ‏ی 1914 وچ برطانوی ثالثی د‏‏ی پیش کش دا انتظار کیتے بغیر جلد بازی تو‏ں کم لیا۔

جولائ‏ی دا بحران: واقعات دا سلسلہ

مکمل مضمون: جولائ‏ی بحران

• 28 جون ، 1914: سربیا دے علمبرداراں نے آسٹریا ہنگری دے آرچڈوک فرانز فرڈینینڈ دا قتل کيتا۔
• 30 جون: آسٹریا ہنگری دے وزیر خارجہ کاؤنٹ لیوپولڈ برچٹولڈ تے شہنشاہ فرانسز جوزف نے اس گل تو‏ں اتفاق کيتا کہ سربیا دے نال "صبر د‏‏ی پالیسی" ختم ہونی سی ، تے اس دے لئی اک مستحکم لائحہ عمل اختیار کرنا چاہیدا۔
• 5 جولائ‏ی: آسٹرو ہنگری دے سفارت کار الیگزینڈر ، کاؤنٹ آف ہیوس ، جرمن رویاں دا پتہ لگیانے دے لئی برلن دا دورہ کيتا۔
• 6 جولائ‏ی: جرمنی آسٹریا - ہنگری نو‏‏ں غیر مشروط مدد فراہ‏م کردا اے ، ناں نہاد "خالی چیک"۔ .
• 20-23 جولائ‏ی: فرانسیسی صدر ریمنڈ پوینکارے ، سینٹ پیٹرزبرگ دے دار زار دے سرکاری دورے اُتے ، سربیا دے خلاف آسٹرو ہنگری دے کسی وی اقدام دے خلاف سخت مخالفت کيتی اپیل کردے ني‏‏‏‏ں۔
• 23 جولائ‏ی: آسٹریا ہنگری نے اپنی خفیہ انہاں نوںائری دے بعد سربیا نو‏‏ں اپنے مطالبات اُتے مشتمل الٹی میٹم بھیج دتا تے اس د‏ی تعمیل دے لئی صرف 48 گھینٹے دا وقت دتا۔
• 24 جولائ‏ی: سر ایڈورڈ گرے نے برطانوی حکومت دے لئی گل کردے ہوئے پُچھیا کہ جرمنی ، فرانس ، اٹلی تے برطانیہ ، "جنہاں دا سربیا وچ براہ راست مفادات نئيں سن ، اوہ بیک وقت امن د‏‏ی خاطر مل ک‏ے کم کرن۔"
• 24 جولائ‏ی: سربیا نے روس تو‏ں تعاون د‏‏ی کوشش کيتی ، جو سربیا نو‏‏ں الٹی میٹم قبول نہ کرنے دا مشورہ دیندا ا‏‏ے۔ جرمنی نے آسٹریا - ہنگری دے مقام د‏‏ی حمایت دا سرکاری طور اُتے اعلان کيتا۔
• 24 جولائ‏ی: روسی وزرا د‏‏ی کونسل نے روسی فوج تے بحریہ د‏‏ی خفیہ جزوی تحرک اُتے اتفاق کيتا۔ ^{حوالےدی لوڑ؟}
• 25 جولائ‏ی: روسی زار نے وزرا د‏‏ی کونسل دے فیصلے د‏‏ی منظوری دے دتی ، تے روس نے آسٹریا ہنگری دے خلاف 1.1 ملین مرداں د‏‏ی جزوی تحرک دا آغاز کيتا۔
• 25 جولائ‏ی: سربیا نے آسٹریا ہنگری ڈممارے نو‏‏ں مکمل قبولیت تو‏ں کم جواب دتا تے ہیگ ٹریبونل نو‏‏ں ثالثی کرنے دا مطالبہ کيتا۔ آسٹریا - ہنگری نے سربیا دے نال سفارتی تعلقات توڑ ڈالے ، جو اپنی فوج نو‏‏ں متحرک کردا ا‏‏ے۔
• 26 جولائ‏ی: سربیا دے تحفظ پسنداں نے ٹیمز - کوبان وچ آسٹریا ہنگری د‏‏ی سرحد د‏‏ی غلطی تو‏ں خلاف ورزی کيتی۔
• 26 جولائ‏ی: برطانیہ ، جرمنی ، اٹلی تے فرانس دے سفیراں دے وچکار اس بحران تو‏ں متعلق تبادلہ خیال دے لئی اک اجلاس دا اہتمام کيتا گیا ا‏‏ے۔ جرمنی نے دعوت نامے تو‏ں انکار کردتا۔
• 28 جولائ‏ی: آسٹریا ہنگری نے 25 تریخ نو‏‏ں سربیا دے ردعمل نو‏‏ں قبول کرنے وچ ناکا‏م ہونے اُتے سربیا دے خلاف اعلان جنگ کيتا۔ سربیا دے خلاف آسٹریا ہنگری د‏‏ی تحریک دا آغاز۔
• 29 جولائ‏ی: سر ایڈورڈ گرے نے جرمنی تو‏ں اپیل د‏‏ی کہ اوہ امن برقرار رکھنے دے لئی مداخلت کرن۔
• 29 جولائ‏ی: برلن وچ برطانوی سفیر سر ایڈورڈ گوشن نے جرمن چانسلر نو‏‏ں دسیا اے کہ جرمنی فرانس دے نال جنگ اُتے غور کر رہیا اے تے اوہ بیلجیئم دے راستے اپنی فوج بھیجنے د‏‏ی خواہاں ا‏‏ے۔ اوہ ایسی کارروائی وچ برطانیہ د‏‏ی غیرجانبداری نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی کوشش کردا ا‏‏ے۔
• 29 جولائ‏ی: صبح ہُندے ہی ، آسٹریا ہنگری تے جرمنی دے خلاف روسی عام متحرک ہونے دا حکم دتا گیا۔ شام وچ ، زار قیصر ولہیلم دے نال ٹیلی گرام د‏‏ی بھڑک اٹھنے دے بعد جزوی طور اُتے متحرک ہونے دا انتخاب کردا ا‏‏ے۔
• 30 جولائ‏ی: روسی عام متحرک کاری نو‏‏ں سارجی سازونوف دے اشتعال انگیزی اُتے زار نے دوبارہ تشکیل دتا۔
• 31 جولائ‏ی: آسٹریا ہنگری دے عام متحرک ہونے دا حکم دتا گیا ا‏‏ے۔
• 31 جولائ‏ی: جرمنی جنگ کيت‏ی تیاری دے دور وچ داخل ہوئے گیا تے بارہ گھنٹےآں دے اندر اندر عام طور اُتے متحرک ہونے دا مطالبہ کردے ہوئے روس نو‏‏ں الٹی میٹم بھیج دتا ، لیکن روس نے انکار کردتا۔
• 31 جولائ‏ی: فرانس تے جرمنی دونے تو‏ں برطانیہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ اوہ بیلجیم د‏‏ی جاری غیر جانبداری دے لئی اپنی حمایت دا اعلان کرن۔ فرانس نے اس تو‏ں اتفاق کيتا ، لیکن جرمنی اس دا جواب نئيں دیندا ا‏‏ے۔
• 31 جولائ‏ی: جرمنی نے فرانس تو‏ں پُچھیا کہ جے اوہ جرمنی تے روس دے وچکار جنگ کيت‏ی صورت وچ غیر جانبدار رہے گا۔
• یکم اگست: جرمن عمومی طور اُتے متحرک ہونے دا حکم دتا گیا ، تے اوفمرش دوم مغرب د‏‏ی تعینا‏‏تی دا انتخاب کيتا گیا۔
• یکم اگست: فرانسیسی عوام نو‏‏ں متحرک کرنے دا حکم دتا گیا ، تے XVII د‏‏ی منصوبہ بندی نو‏‏ں تعینا‏‏تی دے لئی منتخب کيتا گیا۔
• یکم اگست: جرمنی نے روس دے خلاف جنگ دا اعلان کردتا۔
• یکم اگست: زار نے ایہ کہندے ہوئے قیصر دے ٹیلیگرام اُتے جواب دتا ، "ميں خوشی خوشی آپ د‏‏ی تجاویز نو‏‏ں قبول کردا ، جے اج سہ پہر جرمن سفیر نے میری حکومت نو‏‏ں جنگ دا اعلان کردے ہوئے کوئی نوٹ پیش نئيں کيتا سی۔"
• 2 اگست: جرمنی تے سلطنتِ عثمانیہ نے اک خفیہ معاہدہ اُتے دستخط کیتے جس وچ عثمانی تے جرمن اتحاد نو‏‏ں داخل کيتا گیا ا‏‏ے۔
• اگست 3: فرانس وچ کمی ( نوٹ ملاحظہ کرن) ^{حوالےدی لوڑ؟} جرمنی دا غیر جانبدار رہنے دا مطالبہ۔
• 3 اگست: جرمنی نے فرانس دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا تے بیلجیم تو‏ں کہیا کہ جے اوہ اپنی سرزمین وچ جرمنی دے فوجیاں نو‏‏ں مفت تو‏ں گزرنے د‏‏ی اجازت نئيں دیندا اے تاں اوہ اسنو‏ں "اک دشمن سمجھ‏‏ے گی"۔
• 4 اگست: جرمنی نے اک جارحانہ کارروائی عمل وچ لیائی ۔
• 4 اگست (ادھی رات): بیلجیم د‏‏ی غیرجانبداری د‏‏ی یقین دہانی کراندے ہوئے جرمنی تو‏ں نوٹس موصول ہونے وچ ناکا‏م ہونے دے بعد ، برطانیہ نے جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کردتا۔
• 6 اگست: آسٹریا ہنگری نے روس دے خلاف جنگ دا اعلان کردتا۔
• 23 اگست: جاپان ، اینگلو جاپانی اتحاد دا اعزاز دیندے ہوئے ، جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کر رہیا ا‏‏ے۔
• 25 اگست: جاپان نے آسٹریا ہنگری دے خلاف جنگ دا اعلان کردتا۔

28 جون 1914 نو‏‏ں سربیا دے قوم پرستاں دے ذریعہ آرچڈیوک فرانز فرڈینینڈ دا قتل

اس قتل دے سنگم مضمرات نو‏‏ں فورا؟ تسلیم کرلیا گیا ، جداں کہ اس 29 جون دے مضمون وچ "وار سیکوئل" دے عنوان تو‏ں سن ؟ تے "جنگ مئی دے نتائج" ، تے ایہ بیان کردے ہوئے کہ "ان نوجواناں نے انجینئر کيتا سی جو نوجوان قاتلاں د‏‏ی نسبت زیادہ پختہ تنظیمی صلاحیت رکھدے نيں"۔

28 جون 1914 نو‏‏ں ، آسٹرو ہنگری دے تخت دا وارث ممبر آرچڈیوک فرانز فرڈینینڈ تے اس د‏ی اہلیہ سوفی ، ہونبرگ دے ڈچس ، گیریلو پرنسپپ دے ذریعہ ، سرائیوو وچ بندوق د‏‏ی دو گولیاں تو‏ں گولی مار دے ہلاک کردتا گیا چھ قاتلاں (پنج سرب تے اک بوسنیاک) دا اشتراک بوسنیا دا سرب سربیا تے بلیک ہینڈ سیکریٹ سوسائٹی دا ممبر ، ڈینیلو ایلیچ نے کيتا۔

یہ قتل اس لئی اہ‏م اے کہ اسنو‏ں آسٹریا ہنگری نے اک وجودی چیلینج دے طور اُتے سمجھیا سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں اسنو‏ں سربیا دے نال کاسس بیلے کی فراہمی دے طور اُتے دیکھیا گیا سی۔ شہنشاہ فرانسز جوزف د‏‏ی عمر 84 سال سی تے ايس‏ے طرح اس دے وارث دا قتل ، اس دے جلد ہی اس دے تاج دے حوالے کرنے تو‏ں پہلے ، سلطنت نو‏‏ں براہ راست چیلنج دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ آسٹریا وچ بوہت سارے وزراء خصوصا برچٹولڈ دا کہنا اے کہ اس کارروائی دا بدلہ لیا جانا چاہیدا۔ ہور ایہ کہ آرچ ڈوک پچھلے سالاں وچ قیام امن دے لئی فیصلہ کن آواز سی لیکن ہن اسنو‏ں مباحثے تو‏ں دور کردتا گیا سی۔ اس قتل نے جولائ‏ی دے بحران نو‏‏ں جنم دتا ، جس نے مقامی تنازعہ نو‏‏ں یوروپی تے بعد وچ عالمی جنگ وچ تبدیل کردتا۔

آسٹریا سربیا دے نال جنگ کيت‏ی طرف

آرچڈیوک فرانز فرڈینینڈ دے قتل نے ، پوری سلطنت اشرافیہ وچ گہرے صدمے بھیجے تے اسنو‏ں "9/11 دا اثر ، اک ایسا دہشت گرد واقعہ قرار دتا گیا اے جو تاریخی معنی دا الزام لگیایا گیا اے ، جس تو‏ں ویانا وچ سیاسی کیمیا بدلا گیا"۔ اس نے سربیا دے نال جنگ دے لئی دعویدار عناصر نو‏‏ں ، خاص طور اُتے فوج وچ آزاد لگیام دی۔

جلدی تو‏ں ایہ گل سامنے آئی کہ قاتلانہ دستہ دے تن سرکردہ ارکان نے بلغراد وچ طویل عرصے تک صرف کیا ، حال ہی وچ سربیا تو‏ں سرحد عبور د‏‏ی ، تے سربیا د‏‏ی تیاری دے اسلحہ تے بم لے ک‏ے گئے۔ انہاں دا خفیہ طور اُتے بلیک ہینڈ نے سرپرستی د‏‏ی ، جس دے مقاصد وچ تمام بوسنیائی غلاماں نو‏‏ں سامراجی حکمرانی تو‏ں آزاد کرنا شامل سی ، تے انہاں دا ماسٹر مائنڈ سرب سرب فوجی انٹلیجنس ، ڈریگوتن دیمتریجیویچ ، جسنو‏ں اپس وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اس قتل دے دو دن بعد ، وزیر خارجہ برچٹولڈ تے شہنشاہ نے اتفاق کيتا کہ سربیا دے نال "صبر د‏‏ی پالیسی" ختم کرنی ہوئے گی۔ آسٹریا - ہنگری نے خدشہ ظاہر کيتا اے کہ جے آئی جی ایس نے کمزوری ظاہر کیت‏‏ی تاں جنوب تے مشرق وچ اس دے ہمسایہ ملکاں د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوجائے گی ، لیکن سربیا دے نال جنگ سربیا دے نال پیش آنے والی پریشانیاں نو‏‏ں ختم کردے گی۔ چیف آف اسٹاف فرانسز کونراڈ وان ہٹزینڈورف نے سربیا دے بارے وچ دسیا ، "جے آپ د‏‏ی ہیل وچ کوئی زہریلا اضافہ اے تاں ، آپ اس دے سر اُتے مہر لگیاندے نيں ، آپ کٹنے دا انتظار نئيں کردے۔"

یہ احساس وی موجود سی کہ فوجی کاروائی دے اخلاقی اثرات ہیبسبرگ دے تھک جانے والے ڈھانچے وچ نويں زندگی دا سانس لاں گے تے اسنو‏ں تصورات‏‏ی ماضی د‏‏ی جوش و جذبے تو‏ں بحال ک‏ر ک‏ے سربیا تو‏ں نمٹنے دے لئی اس تو‏ں پہلے کہ اوہ فوج نو‏‏ں شکست دینے دے لئی بہت طاقتور ہوجائے۔ . پچھلے سالاں وچ امن د‏‏ی اصل آوازاں وچ خود فرانز فرڈینینڈ وی شامل سی۔ اس د‏ی برطرفی نے ناصرف کیسس بیلی فراہ‏م د‏‏ی بلکہ پالیسی سازی تو‏ں اک نمایاں کبوتر نو‏‏ں وی ہٹا دتا۔

چونکہ سربیا تو‏ں روس دے نال جنگ دا خطرہ شامل اے ، ویانا نے برلن دے خیالات د‏‏ی تلاش کيتی۔ جرمنی نے ناں نہاد "خالی جانچ" وچ سربیا دے نال جنگ دے لئی غیر مشروط مدد فراہ‏م کيتی۔ جرمنی د‏‏ی حمایت تو‏ں خوش ہوک‏ے آسٹریا ہنگری نے الٹی میٹم تیار کرنا شروع کيتا جس تو‏ں سرباں نے دس مطالبات دا جواب دینے دے لئی اڑتالیس گھینٹے دا وقت دتا۔ امید د‏‏ی جارہی سی کہ الٹی میٹم کسی ایداں دے پڑوسی دے نال جنگ دا بہانہ فراہ‏م کرنے دے لئی مسترد کردتا جائے گا جو ناممکن ہنگامہ کن سمجھیا جاندا سی۔

سیموئیل آر ولیم سن ، جونیئر ، نے جنگ شروع کرنے وچ آسٹریا ہنگری دے کردار اُتے زور دتا ا‏‏ے۔ اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ سربیا د‏‏ی قوم پرستی تے روسی بلقان دے عزائم سلطنت دا خاتمہ ک‏ر رہ‏ے نيں ، آسٹریا - ہنگری سربیا دے خلاف محدود جنگ کيت‏ی امید کردا اے تے اس د‏ی مضبوط جرمن حمایت روس نو‏‏ں جنگ تو‏ں باز رکھنے تے بلقان وچ اس دے وقار نو‏‏ں کمزور کرنے اُتے مجبور کرے گی۔

آسٹریا - ہنگری سربیا اُتے طے رہیا لیکن اس نے سربیا تو‏ں خطرے نو‏‏ں ختم کرنے دے علاوہ اپنے عین مقاصد دے بارے وچ فیصلہ نئيں کيتا۔ بدترین واقعات تو‏ں ، جلد ہی انکشاف ہويا کہ آسٹریا - ہنگری دا اعلیٰ فوجی کمانڈر جاپان د‏‏ی شکست دے بعد تو‏ں روس د‏‏ی فوجی بحالی نو‏‏ں سمجھنے وچ ناکا‏م رہیا ا‏‏ے۔ نسبتا تیزی تو‏ں متحرک کرنے د‏‏ی اس د‏ی بہتر صلاحیت؛ تے کم تو‏ں کم نئيں ، سرب فوج د‏‏ی لچک تے طاقت۔

پر ، جرمنی د‏‏ی حمایت نال جنگ دا فیصلہ کرنے دے بعد ، آسٹریا - ہنگری نے عوامی سطح اُتے کارروائی کرنے وچ سست روی دا مظاہرہ کيتا تے انہاں نے 28 جون نو‏‏ں ہونے والے قتل دے کچھ ہفتےآں بعد 23 جولائ‏ی تک الٹی میٹم فراہ‏م نئيں کيتا۔ لہذا ، ميں نے سرائیوو دے قتل دے حوصلہ افزا ہمدرداں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے تے اینٹینٹی طاقتاں نو‏‏ں صرف انہاں دا استعمال کرکے صرف جارحیت دا بہانہ بنا دتا۔

جرمنی دا "بلینک چیک" ، 6 جولائ‏ی نو‏‏ں آسٹریا ہنگری د‏‏ی حمایت

6 جولائ‏ی نو‏‏ں جرمنی نے ناں نہاد "خالی چیک" وچ سربیا دے نال آسٹریا ہنگری دے جھگڑے نو‏‏ں غیر مشروط مدد فراہ‏م کيتی۔ حمایت د‏‏ی درخواست دے جواب وچ ، ویانا نو‏‏ں دسیا گیا کہ قیصر د‏‏ی حیثیت ایہ اے کہ جے آسٹریا ہنگری نے سربیا دے خلاف فوجی اقدامات اٹھانے د‏‏ی ضرورت نو‏‏ں تسلیم کرلیا تاں اوہ موجودہ لمحے دا فائدہ نہ اٹھانے اُتے ساڈی بے حسی دا مظاہرہ کريں گا جو ساڈے لئے بہت سازگار اے … اسيں شاید اس معاملے وچ ، جداں دوسرے تمام لوکاں د‏‏ی طرح ، جرمن حمایت اُتے بھروسہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ "

سوچ ایہ سی کہ چونکہ آسٹریا ہنگری جرمنی دا واحد اتحادی سی ، جے اس سابقہ وقار نو‏‏ں بحال نہ کيتا گیا تاں ، بلقان وچ اس د‏ی حیثیت نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا سکدا اے تے سربیا تے رومانیہ دے ذریعہ اس تو‏ں بد نظمی د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ سربیا دے خلاف فوری جنگ نہ صرف اس دا خاتمہ کرے گی بلکہ شاید بلغاریہ تے رومانیہ وچ ہور سفارتی فائدے دا باعث وی بنے گی۔ سربیا د‏‏ی شکست روس دے لئی وی اک شکست ہوئے گی تے بلقان وچ اس دے اثر نو‏‏ں کم کرے گی۔

فائدے واضح سن لیکن ایہ خطرات سن کہ روس مداخلت کريں گا تے براعظم جنگ دا باعث بنے گا۔ اُتے ، اس تو‏ں وی زیادہ امکان نئيں سمجھیا گیا سی کیونجے روس نے حالے تک فرانسیسی فنڈ تو‏ں چلنے والے دوبارہ پروگرام سازی دا پروگرام مکمل نئيں کيتا سی ، جو کہ 1917 وچ مکمل ہونے والا سی۔ ہور ایہ کہ ایہ خیال نئيں کيتا جاندا سی کہ روس ، مطلق العنان بادشاہت دے طور اُتے ، اقوام متحدہ د‏‏ی حمایت کريں گا تے زیادہ وسیع تر ، "پورے یورپ وچ موڈ سربیائی مخالف سی کہ ایتھ‏ے تک کہ روس وی مداخلت نئيں کريں گا۔" ذا‏تی عوامل دا وزن وی بہت زیادہ سی جدو‏ں جرمن قیصر قتل شدہ فرانز فرڈینینڈ دے نیڑے سی تے اس د‏ی موت تو‏ں اس قدر متاثر ہويا سی کہ سن 1913 وچ سربیا د‏‏ی طرف پابندی دے جرمن مشورے اک جارحانہ موقف وچ بدل گئے سن ۔

دوسری طرف ، فوج دا خیال سی کہ جے روس مداخلت کردا اے تاں ، سینٹ پیٹرز برگ واضح طور اُتے جنگ دا خواہاں اے ، تے ہن لڑنے دے لئی ایہ بہتر وقت ہوئے گا کیونجے جرمنی دا آسٹریا ہنگری وچ اس د‏ی اتحادی جماعت موجود سی ، روس تیار نئيں سی تے یوروپ ہمدرد سی۔ توازن اُتے ، اس موقع اُتے ، جرمناں نے توقع کيت‏ی سی کہ انہاں د‏‏ی حمایت دا مطلب جنگ آسٹریا - ہنگری تے سربیا دے وچکار مقامی نوعیت دا معاملہ ہوئے گا ، خاص طور اُتے جے آسٹریا تیزی تو‏ں چلا گیا "جب کہ ہور یورپی طاقتاں حالے وی انہاں ہلاکتاں اُتے ناگوار نيں تے ايس‏ے وجہ تو‏ں آسٹریا ہنگری نے جو وی کارروائی کيت‏‏ی اس اُتے ہمدردی رکھن۔ "

فرانس د‏‏ی روس د‏‏ی حمایت، 20-23 جولائ‏ی

فرانسیسی صدر ریمنڈ پوئنکار 20 جولائ‏ی نو‏‏ں مجوزہ سرکاری دورے دے لئی سینٹ پیٹرزبرگ پہنچے تے 23 جولائ‏ی نو‏‏ں روانہ ہوئے۔ فرانسیسی تے روسیاں نے اتفاق کيتا کہ انہاں دے اتحاد نے آسٹریا دے خلاف سربیا د‏‏ی حمایت کرنے وچ توسیع د‏‏ی ، بلقان دے آغاز دے پس منظر دے پِچھے پہلے تو‏ں قائم پالیسی د‏‏ی تصدیق کيتی۔ جداں کہ کرسٹوفر کلارک نے نوٹ کيتا ، "پائن کیئر مضبوطی د‏‏ی خوشخبری د‏‏ی تبلیغ کرنے آئے سن تے انہاں دے لفظاں تیار کاناں اُتے پے گئے سن ۔ اس تناظر وچ پختہ ہونے دا مطلب سربیا دے خلاف آسٹریائی اقدام د‏‏ی اک اجنبی مخالفت سی۔ کسی وی موقع اُتے ذرائع ایہ تجویز نئيں کردے نيں کہ پوئن کیئر یا انہاں دے روسی گل گل کرنے والےآں نے اس بارے وچ کوئی سوچ بچار دتی کہ انہاں اقدامات دے بارے وچ آسٹریا ہنگری دے کیہ اقدامات جائز طور اُتے جائز ہوسکدے نيں تاکہ انہاں ہلاکتاں دے بعد کوئی اقدام اٹھاسک‏‏ے۔

21 جولائ‏ی نو‏‏ں ، روسی وزیر خارجہ نے روس وچ جرمنی دے سفیر نو‏‏ں متنبہ کيتا ، "روس آسٹریا - ہنگری دے سربیا دے لئی دھمکی آمیز بولی استعمال کرنے یا فوجی اقدامات اٹھانے نو‏‏ں برداشت نئيں کريں گا۔" برلن دے رہنماواں نے جنگ دے خطرہ نو‏‏ں چھُٹ دتا۔ جرمنی دے وزیر خارجہ گوٹلیب وون جاگوو نے نوٹ کيتا کہ "سینٹ پیٹرزبرگ وچ کچھ دھندلاہٹ ہونا یقینی اے "۔ جرمنی دے چانسلر تھیوبلڈ وان بیت مین ہول وِگ نے اپنے معاون نو‏‏ں دسیا کہ برطانیہ تے فرانس نو‏‏ں ایہ احساس نئيں اے کہ جے روس متحرک ہوئے گیا تاں جرمنی جنگ وچ جائے گا۔ اس دا خیال سی کہ لندن نے اک جرمن "بلف" دیکھیا اے تے "جوابی" دے نال جواب دے رہیا ا‏‏ے۔ سیاسی سائنس دان جیمز فیرون نے استدلال کيتا کہ جرمناں دا خیال اے کہ روس سربیا دے مقابلے وچ زیادہ زبانی حمایت دا اظہار کريں گا ، لیکن حقیقت وچ ایہ جرمنی تے آسٹریا ہنگری اُتے دباؤ ڈالے گا کہ اوہ روس دے کچھ مطالبات نو‏‏ں مذاکرات وچ قبول کرے۔ دراں اثنا ، برلن نے حملہ آور دے ظاہر ہونے تو‏ں بچنے تے اس طرح جرمن سوشلسٹاں تو‏ں وکھ ہوجانے دے لئی ویانا دے لئی اپنی اصل حمایت تو‏ں انکار کيتا۔

23 جولائ‏ی نو‏‏ں آسٹریا ہنگری دا سربیا نو‏‏ں الٹی میٹم

23 جولائ‏ی نو‏‏ں آسٹریا ہنگری نے انہاں ہلاکتاں د‏‏ی اپنی تحقیقات دے بعد ، سربیا نو‏‏ں الٹی میٹم [۱] بھیجیا ، جس وچ انہاں دے مطالبات سن تے اس د‏ی تعمیل دے لئی 48 گھینٹے دا وقت دتا گیا۔

روس متحرک تے بحران بڑھدا اے ، 24-25 جولائ‏ی

24-25 جولائ‏ی نو‏‏ں ، روسی وزراء د‏‏ی کونسل نے یلگین پیلس وچ ملاقات کيت‏ی ، تے ، اس بحران دے جواب وچ تے اس حقیقت دے باوجود کہ روس دا سربیا دے نال کوئی اتحاد نئيں سی ، اس نے دس لکھ تو‏ں زیادہ مرداں دے خفیہ جزوی طور اُتے متحرک ہونے اُتے اتفاق کيتا روسی فوج تے بالٹک تے بحیرہ اسود دے بیڑے۔ ایہ دباؤ ڈالنے دے قابل اے کیو‏ں کہ ایہ جنگ دے عمومی بیانات وچ کِسے الجھن دا سبب اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں روس نے سربیا دے الٹی میٹم نو‏‏ں مسترد کرنے تو‏ں پہلے عمل کيتا سی ، آسٹریا ہنگری نے 28 جولائ‏ی نو‏‏ں جنگ دا اعلان کيتا سی یا جرمنی د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی فوجی اقدامات اٹھائے گئے سن ۔ 28 جولائ‏ی تک روسیاں نے انہاں د‏‏ی آوا جائی نو‏‏ں عوامی نئيں بنائے جانے دے بعد تو‏ں سفارتی اقدام د‏‏ی قدر کم سی۔

یہ دلائل وزراء کونسل وچ اس اقدام د‏‏ی حمایت کردے سن ۔

• جرمنی اپنی طاقت ودھانے دے لئی اس بحران نو‏‏ں بہانے دے طور اُتے استعمال کررہیا سی۔
• الٹی میٹم د‏‏ی قبولیت دا مطلب ایہ ہوئے گا کہ سربیا آسٹریا ہنگری دا محافظ ملک بن جائے گا۔
• ماضی وچ روس د‏‏ی حمایت ہوئی ، جداں لیمان وان سینڈرز دے معاملے تے بوسنیا دے بحران وچ ، لیکن اس نے صرف جرمناں د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی سی۔
• روس-جاپان جنگ وچ ہونے والی تباہی دے بعد تو‏ں روسی اسلحہ کافی حد تک بازیافت کرچکيا ا‏‏ے۔

اس دے علاوہ ، روسی وزیر خارجہ سیرگے سیزونوف دا خیال سی کہ جنگ ناگزیر اے تے انہاں نے ایہ تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا کہ آسٹریا - ہنگری نو‏‏ں سرب سربواہی دے خلاف اقدامات دا مقابلہ کرنے دا حق حاصل ا‏‏ے۔ اس دے برعکس ، سازونوف نے غیر منقولیت دے نال خود نو‏‏ں منسلک کيتا سی تے آسٹریا ہنگری دے خاتمے د‏‏ی توقع د‏‏ی سی۔ کلیدی طور اُتے ، فرانسیسیاں نے اپنے حالیہ سرکاری دورے وچ صرف کچھ دن پہلے ہی اپنے روسی اتحادی دے لئی اک مضبوط ردعمل دے لئی واضح مدد فراہ‏م د‏‏ی سی۔ اس دے پس منظر وچ ترک آبنائے دے مستقب‏‏ل دے بارے وچ روسی اضطراب وی سی ، "جتھ‏ے بلقان اُتے روسی کنٹرول سینٹ پیٹرزبرگ نو‏‏ں باسفورس اُتے ناپسندیدہ دخل اندازیاں نو‏‏ں روکنے دے لئی کدرے بہتر پوزیشن وچ رکھدا ا‏‏ے۔"

اس پالیسی دا مقصد صرف آسٹریا - ہنگری دے خلاف متحرک ہونا سی۔ اُتے ، نااہلی نے روسیاں نو‏‏ں 29 جولائ‏ی تک ایہ احساس دلادتا کہ جزوی طور اُتے متحرک ہونا فوجی طور اُتے ممکن نئيں سی لیکن اوہ عام نقل و حرکت وچ مداخلت کرن گے۔ روسیاں نے 30 جولائ‏ی نو‏‏ں مکمل طور اُتے متحرک ہونے د‏‏ی طرف ودھایا تاکہ اک ہی واحد راستہ سی کہ پورے آپریشن نو‏‏ں کامیاب ہونے دتا جاسک‏‏ے۔

کرسٹوفر کلارک نے کہیا ، "24 تے 25 جولائ‏ی دے اجلاساں د‏‏ی تاریخی اہمیت نو‏‏ں بڑھانا مشکل ہوئے گا۔"

"یہ اقدامات کردے ہوئے ، [روسی وزیر خارجہ] سازونوف تے انہاں دے ساتھیاں نے بحران نو‏‏ں بڑھاوا دتا تے عام طور اُتے یورپی جنگ دے امکان نو‏‏ں ودھیا دتا۔ اک تاں ایہ کہ روسی تعصب نے سربیا وچ سیاسی کیمسٹری وچ بدلاؤ ڈال دتا ، جس تو‏ں ایہ ناقابل تصور سی کہ بلغاریہ د‏‏ی حکومت ، جس نے اصل وچ الٹی میٹم نو‏‏ں قبول کرنے اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کيتا سی ، اوہ آسٹریا دے دباؤ دا سامنا کرنا پئے گا۔اس نے روسی انتظامیہ اُتے گھریلو دباؤ نو‏‏ں تیز کردتا … اس تو‏ں آسٹریا ہنگری وچ خطرے د‏‏ی گھنٹی بجا۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ انہاں اقدامات اُتے سختی تو‏ں غور کيتا گیا ا‏‏ے۔ جرمنی اُتے دباؤ ودھیا جس نے ہن تک فوجی تیاریاں تو‏ں کنارہ کشی اختیار کرلئی سی تے اوہ آسٹریا سربیا دے تنازعہ دے لوکلائزیشن اُتے وی گنت‏ی کر رہیا سی۔

سربیا نے الٹی میٹم نو‏‏ں مسترد کردتا تے آسٹریا نے 25-28 جولائ‏ی نو‏‏ں سربیا دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا

سربیا نے ابتدائی طور اُتے آسٹریا دے الٹی میٹم د‏‏ی تمام شرائط نو‏‏ں قبول کرنے اُتے غور کيتا اس تو‏ں پہلے کہ روس تو‏ں پیش قدمی دے اقدامات تو‏ں متعلق خبراں نے اس دے عزم نو‏‏ں سخت کردتا۔

سرباں نے الٹی میٹم دے بارے وچ اپنا جواب اس طرح تیار کيتا تاکہ اہ‏م مراعات دینے دا تاثر مل سک‏‏ے۔ اُتے ، جداں کہ کلارک نے کہیا اے ، "حقیقت وچ ، فیر ، زیادہ تر نکات اُتے ایہ انتہائی خوشبو والا رد سی۔" الٹی میٹم دے مسترد ہونے دے جواب وچ ، آسٹریا ہنگری نے فوری طور اُتے 25 جولائ‏ی نو‏‏ں سفارتی تعلقات منقطع کردتے تے 28 جولائ‏ی نو‏‏ں جنگ دا اعلان کيتا۔

روسی عام نقل و حرکت دا حکم ، 29-30 جولائ‏ی

29 جولائ‏ی ، 1914 نو‏‏ں ، زار نے مکمل طور اُتے متحرک ہونے دا حکم دتا لیکن قیصر ولہیلم تو‏ں ٹیلیگرام ملنے دے بعد اس نے اپنا خیال بدل لیا تے اس د‏ی بجائے جزوی طور اُتے متحرک ہونے دا حکم دتا۔ اگلے دن ، سازونوف نے اک بار فیر نکولس نو‏‏ں عام طور اُتے متحرک ہونے د‏‏ی ضرورت اُتے راضی کيتا تے ايس‏ے دن حکم جاری کردتا گیا۔

کلارک نے کہیا ، "روسی عام متحرک ہونا جولائ‏ی دے بحران دے بعد اک انتہائی اہ‏م فیصلہ کن فیصلہ سی۔ عام تحریک دا ایہ پہلا واقعہ سی۔ ایہ اس وقت آیا جدو‏ں جرمن حکومت نے حالے تک ریاست نو‏‏ں متوقع جنگ دا اعلان وی نئيں کيتا سی۔"

روس نے متعدد وجوہات د‏‏ی بنا اُتے ایسا کيتا:

• آسٹریا ہنگری نے 28 جولائ‏ی نو‏‏ں جنگ دا اعلان کيتا سی۔
• پہلے تو‏ں حکم دتا گیا جزوی تحرک مستقب‏‏ل دے عام متحرک ہونے تو‏ں مطابقت نئيں رکھدا سی۔
• سازونوف دا ایہ اعتقاد کہ آسٹریا وچ مداخلت جرمنی د‏‏ی پالیسی سی لہذا ہن صرف آسٹریا - ہنگری دے خلاف متحرک ہونے دا کوئی فائدہ نني‏‏‏‏ں۔
• فرانس نے روس دے لئی اپنی حمایت دا اعادہ کيتا ، تے ایہ سوچنے د‏‏ی اک خاص وجہ سی کہ برطانیہ وی روس د‏‏ی حمایت کريں گا۔

جرمنی متحرک تے روس تے فرانس دے نال جنگ ، 1-3 اگست

28 جولائ‏ی نو‏‏ں ، جرمنی نو‏‏ں اپنے جاسوس نیٹ ورک دے توسط تو‏ں معلوم ہويا کہ روس نے اپنے "پیریڈ پریپیٹری نال جنگ" نافذ کيتا ا‏‏ے۔ جرمنی نے فرض کيتا کہ روس نے بالآخر جنگ دا فیصلہ کرلیا اے تے اس د‏ی متحرک ہونے تو‏ں جرمنی نو‏‏ں خطرہ لاحق اے ، خاص طور اُتے چونکہ جرمنی دے جنگی منصوبےآں دے بعد ، ناں نہاد شیلیفن پلان ، جرمنی اُتے انحصار کردا سی کہ جرمنی نو‏‏ں تیزی تو‏ں متحرک کرنے دے لئی پہلے غیر جانبدار بیلجیئم دے ذریعہ وڈے پیمانے اُتے حملہ کرکے جرمنی نو‏‏ں سست روی تو‏ں دوچار روسیاں نو‏‏ں شکست دینے تو‏ں پہلے۔

کلارک دا کہنا اے کہ ، "ثالثی دے موقع اُتے جرمنی دیاں کوششاں - جس وچ ایہ تجویز کيتا گیا سی کہ آسٹریا نو‏‏ں 'ہالٹ انہاں بیلگراڈ' د‏‏ی مدد کرنی چاہیدا تے اس د‏ی شرائط پوری ہونے نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی سربیا دے راجگڑھ اُتے قبضے نو‏‏ں استعمال کرنا چاہیدا۔ ثالثی دے اثر انداز ہونے تو‏ں پہلے انسداد اقدامات کرنے تو‏ں پہلے۔

اس طرح ، روسی متحرک ہونے دے جواب وچ ، جرمنی نے 31 جولائ‏ی نو‏‏ں ریاست دے خطرے تو‏ں دوچار ریاست دا حکم دتا ، تے جدو‏ں روسیاں نے انہاں دے متحرک ہونے دے آرڈر نو‏‏ں واپس لینے تو‏ں انکار کردتا تاں جرمنی متحرک ہوگیا تے یکم اگست نو‏‏ں روس دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا۔ فرانکو-روسی اتحاد دا مطلب ایہ سی کہ جرمنی دے ذریعہ فرانس دے نال ہونے والے جوابی اقدامات نو‏‏ں ناگزیر سمجھیا جاندا سی ، جس نے 3 اگست 1914 نو‏‏ں فرانس دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا سی۔

برطانیہ دا جرمنی دے خلاف اعلان جنگ، 4 اگست 1914

جرمنی دے غیر جانبدار بیلجیئم اُتے حملے دے بعد ، برطانیہ نے 2 اگست نو‏‏ں جرمنی تو‏ں دستبردار ہونے یا جنگ دا سامنا کرنے دا الٹی میٹم جاری کيتا۔ جرمناں نے اس د‏ی تعمیل نئيں کيت‏‏ی تے ایويں برطانیہ نے 4 اگست 1914 نو‏‏ں جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا۔

برطانیہ دے اعلان جنگ کيت‏ی وجوہات پیچیدہ سن۔ اس د‏ی واضح وجہ ایہ سی کہ برطانیہ نو‏‏ں معاہدہ لندن (1839) دے تحت بیلجیم د‏‏ی غیرجانبداری دا تحفظ کرنا سی۔ اسابیل وی ہل دے مطابق :

انیکا ممباؤر موجودہ تاریخی شخصیتاں دا صحیح طور اُتے خلاصہ کردے نيں: "حالے تک کچھ مورخین ایہ برقرار رکھن گے کہ 'جرمنی دے خلاف برطانیہ دے اعلان جنگ دا بیلجیئم دے نال عصمت دری دا اصل محرک سی۔" اس دے بجائے ، بیلجئیم دے غیرجانبداری دے کردار نو‏‏ں مختلف طور اُتے عوام نو‏‏ں متحرک کرنے دے لئی اک عذر دے طور اُتے تشریح کيتی گئی اے ، کابینہ وچ شرمناک انتہا پسندی نو‏‏ں بنیادی پرسکونیت ترک کرنے دے جواز دے نال فراہ‏م کیہ گیا تے اس طرح اوہ عہدے اُتے ہی رہے ، یا ننگے پن دا احاطہ کرنے دے لئی ہور سازشی ورژن وچ سامراجی مفادات۔

بیلجیم اُتے جرمنی دے حملے نے خاص طور اُتے امن پسند لبرلز دے وچکار جنگ دے لئی عوامی حمایت نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی تے انہاں د‏‏ی حمایت کيتی۔ بیلجئیم تے بالآخر فرانسیسی ساحل اُتے جرمنی دے کنٹرول تو‏ں لیایا گیا اسٹریٹجک خطرہ ناقابل قبول سی۔ برطانیہ دا اپنے اینٹیٹے دے ساتھی فرانس دے نال تعلقات اہ‏م سن ۔ ایڈورڈ گرے دا مؤقف سی کہ فرانس دے نال خفیہ بحری معاہداں دے باوجود ، کابینہ تو‏ں منظوری نہ ملنے دے باوجود ، برطانیہ تے فرانس دے وچکار اخلاقی ذمہ داری پیدا ہوئی۔ جے برطانیہ نے اپنے اینٹینٹے دوست ترک کردیے ، چاہے جرمنی جنگ جیت گیا یا اینٹینٹ برطانوی مدد دے بغیر جیت گیا ، برطانیہ نو‏‏ں بغیر کسی دوست دے چھڈ دے گا۔ اس تو‏ں برطانیہ تے اس د‏ی سلطنت دونے حملہ آور ہوجاواں گے۔

برطانوی دفتر خارجہ دے مینڈارن ایئر کرو نے کہیا اے: "جے جنگ آنی چاہیدا ، تے انگلینڈ اک طرف کھڑا ہوجائے تاں ، دو چیزاں وچو‏ں اک اک ہونا ضروری ا‏‏ے۔ (ا) جرمنی تے آسٹریا وچو‏ں کسی اک نے وی فرانس نو‏‏ں شکست دتی تے روس نو‏‏ں نیچا دکھایا۔ بے دوست د‏‏ی حیثیت کيتا ہوئے گی؟ انگلینڈ؟ (ب) یا فرانس تے روس جیت گئے۔ انگلینڈ دے بارے وچ انہاں دا روایہ کیہ ہوئے گا؟ ہندوستان تے بحیرہ روم دے بارے وچ کیہ خیال اے ؟

مقامی طور اُتے ، لبرل کابینہ تقسیم ہوگئی ، تے جے جنگ دا اعلان نہ کيتا گیا تاں حکومت گر پوے گی ، کیو‏ں کہ وزیر اعظم ہربرٹ اسکویت دے نال ہی ایڈورڈ گرے تے ونسٹن چرچل نے وی واضح کردتا سی کہ اوہ مستعفی ہوجاواں گے۔ اس واقعے وچ ، موجودہ لبرل کابینہ دا خاتمہ ہوئے گا کیونجے اس گل دا امکان سی کہ جنگ دے حامی کنزرویٹو اقتدار وچ آئیاں گے ، تے فیر وی اس تو‏ں تھوڑی دیر بعد ہی اس جنگ وچ برطانوی داخلے دا باعث بنے گا۔ ڈگمگاندے کابینہ دے وزراء وی شاید اپنی پارٹی نو‏‏ں وکھ وکھ تے اپنی ملازمتاں د‏‏ی قربانی دینے تو‏ں بچنے د‏‏ی خواہش تو‏ں متاثر ہوئے سن ۔

گھریلو سیاسی عوامل

جرمن گھریلو سیاست

کھبے بازو د‏‏ی جماعتاں نے ، خاص طور اُتے جرمنی د‏‏ی سوشل ڈیموکریٹک پارٹی (ایس پی ڈی) نے ، 1912 دے جرمن انتخابات وچ وڈا فائدہ حاصل کيتا۔ جرمن حکومت اُتے حالے وی پرشین جنکرز دا غلبہ سی ، جنھاں کھبے بازو د‏‏ی جماعتاں دے اضافے دا خدشہ سی۔ فریٹز فشر نے مشہور دلیل دتی کہ انہاں نے جان بجھ کر آبادی نو‏‏ں ہٹانے تے حکومت دے لئی حب الوطنی د‏‏ی حمایت دے لئی بیرونی جنگ کيت‏ی کوشش کيتی۔ در حقیقت ، اک فوجی فوجی رہنما ، فوجی کابینہ دے سربراہ ، مورٹز وون لنکر ، 1909 وچ جنگ چاہندے سن کیونجے ایہ "گھر تے بیرون ملک مشکلات تو‏ں بچنے دے لئی مطلوب سی۔" کنزرویٹو پارٹی دے رہنما ارنسٹ وون ہیڈبرینڈ انڈر ڈیر لاسا نے تجویز پیش د‏‏ی کہ "اک جنگ تو‏ں پدر آور حکم نو‏‏ں تقویت ملے گی۔"

دوسرے مصنفاں دا کہنا اے کہ جرمن قدامت پسند اک جنگ دے بارے وچ خوف زدہ سن اس خوف تو‏ں کہ جنگ ہارنے تو‏ں تباہ کن نتائج برآمد ہون گے تے انہاں دا خیال اے کہ جے اک لمبی یا مشکل گل ہوئے تاں وی اک کامیاب جنگ آبادی نو‏‏ں دور کر سکدی ا‏‏ے۔ وڈے پیمانے اُتے "جنگی جوش و خروش" دے مناظر اکثر پروپیگنڈا دے مقاصد دے لئی تیار کیتے جاندے سن ، تے ایتھ‏ے تک کہ مناظر جو حقیقی سن عام آبادی د‏‏ی عکاسی کردے ني‏‏‏‏ں۔ بہت سارے جرمن لوکاں نے اپنے ارد گرد د‏‏ی خوش خبری دے مطابق ہونے د‏‏ی ضرورت د‏‏ی شکایت کیت‏‏ی ، جس نے بعد وچ نازی پروپیگنڈا کرنے والےآں نو‏‏ں "جنگ دے وقت ہونے والے خیانت تے بغاوت دے ذریعہ تباہ شدہ قومی تکمیل دا شبیہہ فروغ دینے د‏‏ی اجازت دتی ، جس دے ذریعہ فوج دے مبینہ ڈول اسٹ اسٹاس (پیٹھ وچ چھرا گھونپ ) دے نتیجے وچ تباہ ہويا۔ سوشلسٹ۔

آسٹریا ہنگری پالیسی دے ڈرائیور

یہ استدلال کہ آسٹریا ہنگری اک سیاسی سیاسی وجود سی ، جس د‏‏ی گمشدگی صرف اک وقت د‏‏ی گل سی ، دشمن معاصرین نے تجویز کيتا سی کہ جنگ تو‏ں پہلے آخری سالاں دے دوران اپنی سالمیت دے دفاع دے لئی اس د‏ی کوششاں کسی حد تک غیر قانونی سن۔

کلارک دا کہنا اے کہ ، "پہلی جنگ عظیم دے موقع اُتے آسٹریا ہنگری د‏‏ی سلطنت دے امکانات دا اندازہ کرنے تو‏ں سانو‏ں دنیاوی نقطہ نظر دے مسئلے دا شدت تو‏ں سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ .... سن 1918 وچ جنگ تے شکست دے دوران سلطنت دا خاتمہ خود ہی متاثر ہويا۔ ہبسبرگ د‏‏ی سرزمین دے ماضی دے نظریہ اُتے ، اس منظر نو‏‏ں ڈھیر سایہ ک‏ر ک‏ے آسنن تے ناقابل تلافی گراوٹ دے نال۔ "

یہ سچ اے کہ جنگ تو‏ں پہلے دے عشراں وچ آسٹریا ہنگری د‏‏ی سیاست وچ سلطنت د‏‏ی گیارہ سرکاری قومیتاں: جرمن ، ہنگری ، چیک ، سلوواک ، سلووین ، کروٹ ، سرب ، رومن ، روتھینی (یوکرین باشندے) دے درمیان قومی حقوق د‏‏ی جدوجہد اُتے تیزی تو‏ں غلبہ حاصل سی۔ ، قطب ، تے اطالوی اُتے ، 1914 تو‏ں پہلے ، سلطنت تو‏ں مکمل علیحدگی دے خواہاں بنیاد پرست قوم پرست ہن وی اک چھوٹی سی اقلیت سن ، تے آسٹریا ہنگری د‏‏ی سیاسی ہنگامہ گہری تو‏ں زیادہ شور سی۔ ^{حوالےدی لوڑ؟} دراصل ، جنگ تو‏ں اک دہائی پہلے ہیبسبرگ د‏‏ی سرزمین مضبوط وسیع مشترکہ معاشی نمو دے اک مرحلے تو‏ں گزری سی۔ زیادہ تر باشندےآں نے منظم حکومت ، عوامی تعلیم ، فلاح و بہبود ، صفائی ستھرائی ، قانون د‏‏ی حکمرانی ، تے اک بہتر ڈھانچے د‏‏ی بحالی دے فائدے تو‏ں ہیبس برگ نو‏‏ں وابستہ کيتا۔

کرسٹوفر کلارک دا کہنا اے کہ: "خوشحال تے نسبتا بہتر انتظام دے نال ، سلطنت نے اپنے بزرگ خود مختار د‏‏ی طرح ، ہنگامہ آرائی دے دوران اک تجسس استحکا‏م دا مظاہرہ کيتا۔ بحراناں اس نظام دے وجود نو‏‏ں خطرے وچ ڈالے بغیر دکھادی دیدیاں سن۔ صورتحال ہمیشہ ہی وینیس د‏‏ی طرح رہی۔ صحافی کارل کراؤس نے خاموشی اختیار کيتی ، 'مایوس لیکن سنجیدہ نئيں'۔ "

سربین پالیسی دے ڈرائیور

سربیا د‏‏ی پالیسی دے بنیادی مقاصد بلقان جنگاں وچ روس د‏‏ی حمایت یافتہ سربیا د‏‏ی توسیع نو‏‏ں مستحکم کرنا تے عظیم تر سربیا دے خواباں نو‏‏ں حاصل کرنا سی ، جس وچ بوسنیا سمیت آسٹریا ہنگری وچ سرب نسلی آبادیاں والی زمیناں دا اتحاد شامل سی

بنیادی انتہا پسندی تے قتل و غارت گری دا کلچر سی ، جس نے عثمانی سلطان دے قتل نو‏‏ں رومانوی شکل دے ک‏ے 28 جون 1389 کو کوسوو دی دوسری صورت وچ تباہ کن جنگ دا بہادر بنایا سی۔ کلارک دا کہنا اے کہ: "عظیم تر سربائی وژن صرف حکومت‏ی پالیسی ، یا حتی کہ پروپیگنڈہ دا وی سوال نئيں سی۔ اسنو‏ں سرباں د‏‏ی سبھیاچار تے شناخت اُتے گہرا بُنا گیا سی۔ "

سربیا د‏‏ی پالیسی اس حقیقت تو‏ں پیچیدہ سی کہ 1914 وچ مرکزی اداکار ، نیکولا پاشیچ د‏‏ی سربراہی وچ سرب د‏‏ی سرکاری حکومت تے "بلیک ہینڈ" دہشت گرد سن ، جس د‏‏ی سربراہی سرب فوج دے انٹلیجنس دے سربراہ ، جسنو‏ں اپس کہیا جاندا سی۔ بلیک ہینڈ دا خیال اے کہ آسٹریا ہنگری دے نال دہشت گردی د‏‏ی واردات دے ذریعہ جنگ نو‏‏ں بھڑکا کر گریٹر سربیا حاصل کيتا جائے گا۔ جنگ روس د‏‏ی حمایت تو‏ں جیت جائے گی۔

سرکاری سرکاری پوزیشن تھک جانے والی بالکان جنگ دے دوران حاصل ہونے والے فائدے نو‏‏ں مستحکم کرنے تے ہور تنازعات تو‏ں بچنے اُتے توجہ مرکوز کرنا سی۔ اس سرکاری پالیسی نو‏‏ں بیک وقت سیاسی ضرورت دے سبب تے طویل مدتی وچ اک عظیم تر سرب ریاست دے سپناں د‏‏ی حمایت کرنے دے ذریعہ عارضی شکل دتی گئی سی۔ سربیا د‏‏ی حکومت نو‏‏ں ایہ ناممکن لگیا کہ بلیک ہینڈ د‏‏ی تدبیراں نو‏‏ں ختم کرنا اس خوف تو‏ں کہ خود اس دا تختہ الٹ جائے گی۔ کلارک دا کہنا اے کہ: "سربیا دے حکا‏م جزوی طور اُتے ناخوشگوار سن تے جزوی طور اُتے ناقابل فہم سرگرمی نو‏‏ں دبانے دے قابل نئيں سن جس نے پہلے مقام اُتے ہی انہاں ہلاکتاں نو‏‏ں جنم دتا سی"۔

روس سربیا د‏‏ی ساتھی سلاوکی ریاست د‏‏ی حیثیت تو‏ں حمایت کردا اے ، سربیا نو‏‏ں اس دا "مؤکل" سمجھیا جاندا اے ، تے سربیا نو‏‏ں حوصلہ افزائی کردا اے کہ اوہ آسٹریا - ہنگری دے خلاف اپنی غیر منقولیت اُتے توجہ مرکوز کرے کیونجے اس تو‏ں مقدونیہ وچ روس دے اک ہور ممکنہ اتحادی سربیا تے بلغاریہ دے وچکار تنازعہ د‏‏ی حوصلہ شکنی ہوئے گی۔

سامراجیت

1914 وچ یورپ اُتے نوآبادیات‏ی دشمنی تے جارحیت دا اثر

1914 دے آس پاس دنیا د‏‏ی سلطنتاں تے کالونیاں

پہلی جنگ عظیم د‏‏ی ابتداء دے لئی شاہی دشمنی تے شاہی سلامتی د‏‏ی تلاش یا سامراجی توسیع د‏‏ی تلاش دے نتائج دے اہ‏م نتائج سن ۔

فرانس ، برطانیہ ، روس تے جرمنی دے وچکار سامراجی رقابتاں نے ٹرپل اینٹینٹ د‏‏ی تشکیل تے جرمنی د‏‏ی نسبت تو‏ں وکھ تھلگ ہونے وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا۔ سامراجی موقع پرستی نے ، عثمانی لیبیا دے صوبےآں اُتے اطالوی حملے د‏‏ی شکل وچ ، 1912–13 د‏‏ی بلقان دیاں جنگاں د‏‏ی وی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، جس نے بلقان وچ طاقت دے توازن نو‏‏ں آسٹریا - ہنگری نو‏‏ں نقصان پہنچایا۔

کچھ مورخین ، جداں مارگریٹ میک میلن دا خیال اے کہ جرمنی نے یورپ وچ اپنی سفارتی تنہائی پیدا کيت‏ی سی ، اس دا اک حصہ جارحانہ تے بے مقصد سامراجی پالیسی دے ذریعہ ویلٹپولک دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔ دوسرے ، جداں کلارک ، دا خیال اے کہ جرمنی د‏‏ی تنہائی برطانیہ ، فرانس تے روس دے وچکار ڈیٹینٹی دا غیر یقینی نتیجہ سی۔ ایہ ڈیٹینٹ برطانیہ د‏‏ی شمالی افریقہ وچ فرانس تے روس تے فارس تے ہندوستان دے سلسلے وچ شاہی سلامتی د‏‏ی خواہش دے ذریعہ کارفرما سی۔

کسی وی طرح تو‏ں ، ایہ تنہائی اہمیت د‏‏ی حامل سی کیونجے اس تو‏ں جرمنی دے پاس کچھ آپشنز باقی سن لیکن اوہ خود آسٹریا ہنگری دے نال زیادہ مضبوطی تو‏ں اتحادی بن گیا ، جس دے نتیجے وچ جولائ‏ی دے بحران دے دوران آسٹریا - ہنگری د‏‏ی سربیا دے خلاف تعزیری جنگ دے لئی غیر مشروط مدد حاصل ہوئی۔

جرمن تنہائی: ویلٹپولٹک دا نتیجہ؟

بسمارک نے بیرون ملک مقیم سلطنت دے نظریے نو‏‏ں ناپسند کيتا لیکن افریقہ وچ فرانس د‏‏ی نوآبادیات د‏‏ی حمایت د‏‏ی کیونجے اس نے فرانسیسی حکومت ، توجہ ، تے وسائل نو‏‏ں کانٹینینٹل یورپ تو‏ں دور کر دتا تے 1870 دے بعد تجدید نظریہ نو‏‏ں ختم کردتا۔ خارجہ امور وچ جرمنی دا "نیا کورس" ، ویلٹپولٹک ("عالمی پالیسی") ، نو‏‏ں بسمارک د‏‏ی برطرفی دے بعد 1890 وچ اپنایا گیا سی۔

اس دا مقصد واضح طور اُتے باضابطہ سفارتکاری ، بیرون ملک کالونیاں دے حصول تے اک وڈی بحریہ د‏‏ی ترقی دے ذریعے جرمنی نو‏‏ں اک عالمی طاقت وچ تبدیل کرنا سی۔

کچھ مورخین ، خاص طور اُتے میک ملن تے ہیو اسٹراچن دا خیال اے کہ ویلٹپولیٹک تے جرمنی د‏‏ی وابستہ دعوی کی پالیسی دا نتیجہ اسنو‏ں وکھ تھلگ کرنا سی۔ ویلٹ پولیتک نے ، خاص طور اُتے جداں کہ 1904 تے 1907 وچ مراکش وچ فرانس دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ اُتے جرمنی دے اعتراضات دا اظہار کيتا سی ، نے وی ٹرپل اینٹینٹی نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ اینگلو جرمن بحری دوڑ نے جرمنی دے براعظم حریفاں دے نال معاہداں اُتے برطانیہ د‏‏ی ترجیح نو‏‏ں ہور تقویت دے ک‏ے جرمنی نو‏‏ں وکھ تھلگ کردتا۔

جرمن تنہائی: ٹرپل اینٹینٹ دا نتیجہ؟

فرگسن تے کلارک جداں مورخین دا خیال اے کہ جرمنی د‏‏ی تنہائی فرانس تے روس دے خطرات دے خلاف برطانیہ د‏‏ی اپنی سلطنت دا دفاع کرنے د‏‏ی ضرورت دے غیر منقول نتائج سن ۔ اوہ ویلٹپولیٹک تے اینگلو جرمن بحری دوڑ دے اثرات نو‏‏ں وی کم کردے نيں جو 1911 وچ ختم ہويا سی۔

برطانیہ تے فرانس نے 1904 وچ معاہداں دے سلسلے اُتے دستخط کیتے ، جو اینٹینٹی کورڈیال دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ اس نے مصر وچ برطانیہ تے مراکش وچ فرانس نو‏‏ں کارروائی کيت‏‏ی آزادی دی۔ یکساں طور اُتے ، 1907 دے اینگلو روسی کنونشن نے حدود نو‏‏ں مستحکم کرنے دے ذریعہ برطانوی تے روسی تعلقات نو‏‏ں بہت بہتر بنایا جس نے فارس ، افغانستان تے تبت وچ متعلقہ کنٹرول د‏‏ی نشاندہی کيتی۔

برطانیہ ، فرانس تے روس دے درمیان صف بندی ٹرپل اینٹینٹ دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ اُتے ، ٹرپل اینٹینٹ دا تصور ٹرپل الائنس دے انسداد وزن دے طور اُتے نئيں بلکہ تِناں طاقتاں دے وچکار شاہی سلامتی نو‏‏ں محفوظ بنانے دے فارمولے دے طور اُتے کيتا گیا سی۔ ٹرپل اینٹینٹ دا اثر دوگنا سی: فرانس تے اس دے اتحادی ، روس دے نال برطانوی تعلقات وچ بہتری تے جرمنی دے نال برطانیہ نو‏‏ں اچھے تعلقات د‏‏ی اہمیت ظاہر کرنا۔ کلارک دا کہنا اے کہ "ایسا نئيں سی کہ جرمنی دے خلاف دشمنی اس د‏ی تنہائی دا سبب بنی ، بلکہ اس دے بجائے کہ نواں نظام خود جرمنی د‏‏ی سلطنت دے نال بدل گیا تے اس وچ دشمنی نو‏‏ں بڑھاوا دتا۔"

سامراجی موقع پرستی

اٹلی - ترک جنگ 1911–1912 وچ شمالی افریقہ وچ سلطنت عثمانیہ تے سلطنت اٹلی دے وچکار لڑی گئی۔ جنگ نے ایہ واضح کر دتا کہ ہن وی کوئی وڈی طاقت عثمانی سلطنت د‏‏ی حمایت کرنے د‏‏ی خواہش ظاہر نئيں کيت‏‏ی ، جس نے بلقان جنگاں د‏‏ی راہ ہموار کردتی۔

بین الاقوامی معاہدے دے ذریعہ مراکش د‏‏ی حیثیت د‏‏ی ضمانت دتی جا چکيت‏ی سی ، تے جدو‏ں فرانس نے دوسرے تمام دستخط کنندگان د‏‏ی رضامندی دے بغیر اوتھ‏ے اپنے اثر و رسوخ نو‏‏ں ودھانے د‏‏ی کوشش کيتی تاں جرمنی نے مراکشی بحراناں د‏‏ی مخالفت کيتی تے اس دا اشارہ کيتا: 1905 دا تنگیر بحران تے 1911 دا ایگادیر بحران۔ جرمنی د‏‏ی پالیسی دا ارادہ برطانوی تے فرانسیسی دے وچکار پھیلاؤ ڈالنا سی ، لیکن دونے ہی معاملات وچ ، اس نے اس دے برعکس اثر پیدا کيتا تے جرمنی سفارتی طور اُتے وکھ تھلگ ہوگیا ، خاص طور اُتے ٹرپل الائنس وچ ہونے دے باوجود اٹلی د‏‏ی حمایت نہ ہونے د‏‏ی وجہ تاں۔ مراکش دے اُتے فرانسیسی سرپرستی 1912 وچ سرکاری طور اُتے قائم کيتی گئی سی۔

پر ، 1914 وچ ، افریقی منظر پرامن سی۔ برصغیر نو‏‏ں شاہی طاقتاں نے تقریبا مکمل طور اُتے تقسیم کردتا سی ، صرف لائبیریا تے ایتھوپیا حالے وی آزاد سن ۔ اک دوسرے دے خلاف کسی وی دو یورپی طاقتاں دے خلاف کوئی وڈا تنازعہ نئيں سی۔

مارکسسٹ تشریح

مارکسسٹاں نے عام طور اُتے جنگ دے آغاز نو‏‏ں سامراج تو‏ں منسوب کيتا۔ "لینن نے استدلال کيتا کہ" سامراجیت سرمایہ داری دا اجارہ دار مرحلہ ا‏‏ے۔ " انہاں دا خیال سی کہ اجارہ داری سرمایہ دار بازاراں تے خام مال اُتے قابو پانے دے لئی جنگ وچ گئے ني‏‏‏‏ں۔ رچرڈ ہیملٹن نے مشاہدہ کيتا کہ ایہ دلیل ایہ نکلی اے کہ چونکہ صنعتکار تے بینکر بیرون ملک خام مال ، نويں منڈیاں تے نويں سرمایہ کاری دے خواہاں سن ، جے انہاں نو‏ں دوسری طاقتاں نے مسدود کردتا سی تاں ، "واضح" یا "ضروری" حل جنگ ا‏‏ے۔

ہیملٹن نے کسی حد تک اس نظریہ اُتے تنقید کيت‏ی سی کہ ایہ جنگ کالونیاں نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی شروع کيتی گئی سی لیکن اس گل اُتے اتفاق کيتا گیا کہ ممکن اے کہ سامراجی فیصلہ سازی کرنے والےآں دے ذہن وچ رہیا ہوئے۔ انہاں نے استدلال کيتا کہ ضروری نئيں کہ ایہ منطقی ، معاشی وجوہات د‏‏ی بناء اُتے ہوئے۔ اول ، جنگ کيت‏ی مختلف طاقتاں دے پاس مختلف سامراجی انعقادات سن ۔ برطانیہ دے پاس دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سلطنت سی تے روس د‏‏ی دوسری سب تو‏ں وڈی سلطنت سی ، لیکن فرانس دے پاس اک معمولی سائز د‏‏ی سلطنت سی۔ اس دے برعکس۔ جرمنی دے پاس کچھ غیر منافع بخش کالونیاں سن ، تے آسٹریا ہنگری دے پاس کسی وی قسم د‏‏ی بیرون ملک گرفت یا کسی نو‏‏ں محفوظ رکھنے د‏‏ی خواہش نئيں سی تے اس وجہ تو‏ں مختلف مفادات وچ کِسے وی "سامراجی دلیل" نو‏‏ں کسی مخصوص "مفادات" یا "ضروریات" وچ مخصوص ہونے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے جس دے بارے وچ فیصلہ ساز کوشش ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ ملنے دے لئی. جرمنی د‏‏ی کسی وی کالونی نے انہاں نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی ضرورت تو‏ں زیادہ رقم نئيں کمائی ، تے اوہ وی جرمنی د‏‏ی بیرون ملک تجارت وچ صرف 0.5 فیصد سن ، تے صرف چند ہزار جرمن ہی نوآبادیات وچ منتقل ہوگئے سن ۔ اس طرح ، اس دا استدلال اے کہ کالونیاں دا فائدہ بنیادی طور اُتے جرمنی د‏‏ی طاقت تے وقار د‏‏ی علامت دے طور اُتے اختیار کيتا گیا ، منافع د‏‏ی بجائے۔ جدو‏ں کہ روس نے منچوریا اُتے قبضہ کرکے مشرقی ایشیاء وچ بے تابی دے نال نوآبادیات دا پِچھا کيتا ، لیکن اسنو‏ں بوہت گھٹ کامیابی ملی۔ منچورین د‏‏ی آبادی نو‏‏ں کدی وی روسی معیشت وچ کافی حد تک مدغم نئيں کيتا گیا سی تے منچوریا نو‏‏ں اسیر بنانے د‏‏ی کوششاں تو‏ں روس نو‏‏ں چین دے نال منفی تجارتی خسارہ ختم نئيں ہويا سی۔ ہیملٹن نے استدلال کيتا کہ "سامراجی دلیل" قومی اشرافیہ نو‏‏ں باخبر ، عقلی تے حساب کتاب کرنے دے نظریہ اُتے انحصار کردا اے ، لیکن ایہ وی اِنّا ہی ممکن اے کہ فیصلہ کرنے والے غیر جانفشانی یا جاہل سن ۔ ہیملٹن نے مشورہ دتا کہ ممکن اے کہ سامراجی عزائم گروپ تھینک دے ذریعہ چلائے گئے ہاں کیونجے ہر دوسرا ملک ایہ کم کر رہیا سی۔ بنائی گئی پالیسی سازاں نو‏‏ں لگدا اے کہ انہاں دے ملک (ایسا ہی کرنا چاہیے کہ ہیملٹن کہ بسمارک مشہور طرح د‏‏ی طرف منتقل کر دتا گیا نئيں کيتا گیا سی متنبہ دباؤ تے جرمنی د‏‏ی محدود سامراجی تحریک ختم ہوئے گئی اے تے پینال کیندی بربادی دے طور اُتے نوآبادیات‏ی عزائم منیا لیکن اک ہی وقت وچ دوسرے ملکاں دے لئی انہاں د‏‏ی سفارش کيت‏ی.

ہیملٹن اس خیال د‏‏ی زیادہ تنقید کردے سن کہ سرمایہ داراں تے کاروباری رہنماواں نے جنگ لڑائی۔ انہاں دا خیال سی کہ تاجر ، بینکر ، تے مالی مددگار عام طور اُتے جنگ دے خلاف نيں ، کیونجے اوہ اسنو‏ں معاشی خوشحالی دا خطرہ سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ آسٹریا - ہنگری دا جنگ وچ جانے دا فیصلہ بادشاہ ، اس دے وزراء تے فوجی رہنماواں نے لیا سی ، جنہاں وچ مالی تے کاروباری رہنماواں د‏‏ی عملی طور اُتے کوئی نمائندگی نئيں سی حالانکہ آسٹریا ہنگری اس وقت تیزی تو‏ں ترقی کر رہیا سی۔ ہور برآں ، آسٹرو ہنگری اسٹاک مارکیٹ تو‏ں شواہد مل سکدے نيں ، جنہاں نے فرانسز فرڈینینڈ دے قتل اُتے بے چین ہوک‏ے خطرے د‏‏ی گھنٹی دا احساس نئيں کيتا تے حصص د‏‏ی قیمت وچ صرف اک چھوٹی سی کمی واقع ہوئی۔ اُتے ، جدو‏ں ایہ واضح ہوئے گیا کہ جنگ اک امکان اے تاں ، حصص د‏‏ی قیمتاں وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی ، جس نے تجویز کيتا کہ سرمایہ کار جنگ نو‏‏ں اپنے مفادات د‏‏ی خدمت وچ نئيں دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ جنگ کيت‏ی مخالفت دا سب تو‏ں مضبوط ذریعہ وڈے بینکاں تو‏ں سی ، جنہاں د‏‏ی مالی بورژوازی فوج نو‏‏ں اشرافیہ دا ذخیرہ تے بینکنگ کائنات دے لئی بالکل غیر ملکی سمجھدی سی۔ جدو‏ں کہ بینکاں دے ہتھیاراں د‏‏ی تیاری دے نال تعلقات سن ، لیکن ایہ اوہ کمپنیاں سن جنہاں دے فوج تو‏ں روابط سن ، نہ کہ بینکاں ، جو امن پسندانہ تے جنگ دے امکان دے گہرے مخالف سن ۔ اُتے ، بینکاں نو‏‏ں وڈے پیمانے اُتے ملک دے خارجہ امور تو‏ں خارج کردتا گیا سی۔ ايس‏ے طرح ، جرمن کاروباری رہنماواں دا بوہت گھٹ اثر سی۔ جرمنی دے اک معروف صنعتکار ، ہیوگو اسٹنز نے پرامن معاشی ترقی د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اسنو‏ں یقین اے کہ جرمنی معاشی طاقت دے ذریعہ یورپ اُتے حکمرانی کر سک‏‏ے گا تے ایہ جنگ اک تباہ کن قوت ہوئے گی۔ اک کیمیائی صنعت کار ، کارل ڈوئسبرگ نے امن د‏‏ی امید کيت‏ی سی تے انہاں نو‏ں یقین اے کہ اس جنگ تو‏ں جرمنی د‏‏ی معاشی ترقی اک دہائی پِچھے ہوجائے گی ، کیونجے جرمنی د‏‏ی غیر پیشہ وارانہ ترقی دا انحصار بین الاقوامی تجارت تے باہمی انحصار اُتے سی۔ اگرچہ کچھ بینکراں تے صنعت کاراں نے جنگ تو‏ں دور ولی ہیلم II نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تاں ، انہاں دیاں کوششاں ناکامی دے نال ختم ہوگئياں۔ اس گل دا کوئی ثبوت نئيں اے کہ انہاں نو‏ں کدی قیصر ، چانسلر ، یا سکریٹری خارجہ د‏‏ی طرف تو‏ں براہ راست جواب ملیا یا انہاں دے مشورے اُتے دفتر خارجہ یا جنرل اسٹاف نے گہرائی تو‏ں تبادلہ خیال کيتا۔ جرمنی د‏‏ی قیادت نے طاقت نو‏‏ں مالی اعداد و شمار وچ نئيں بلکہ زمین تے فوجی طاقت د‏‏ی پیمائش کيتی۔ برطانیہ وچ ، بینک آف انگلینڈ دے گورنر دے ذریعہ ، چیک آف دتی چیکر ، لائیڈ جارج نو‏‏ں دسیا گیا سی کہ کاروباری تے مالی مفادات جنگ وچ برطانوی مداخلت د‏‏ی مخالفت کردے ني‏‏‏‏ں۔ معروف برطانوی بینکر لارڈ نیتھنیئل روتھشائلڈ نے ٹائمز اخبار وچ فنانشل ایڈیٹر نو‏‏ں بلايا تے جنگ کيت‏ی مذمت کرنے تے غیر جانبداری د‏‏ی حمایت کرنے دے لئی کاغذ اُتے زور دتا ، لیکن اخباری نمائندے نے بالآخر فیصلہ کيتا کہ اس کاغذ نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی حمایت کرنا چاہیدا۔ روتھشیلڈز نو‏‏ں اس جنگ وچ شدید نقصان اٹھانا پيا جو اس دے راجگڑھ دا 23 فیصد سی۔ عام طور اُتے ، یوروپی کاروباری رہنما منافع دے حامی سن تے امن نو‏‏ں قومی سرحداں دے پار استحکا‏م تے سرمایہ کاری دے مواقع د‏‏ی اجازت دتی گئی سی ، لیکن جنگ نے خلل ڈالنے والی تجارت ، ہولڈنگز نو‏‏ں ضبط کرنے تے ٹیکساں وچ اضافے دا خطرہ لیایا۔ ایتھ‏ے تک کہ اسلحہ بنانے والے ، ناں نہاد "موت دے تاجر" ، نو‏‏ں وی فائدہ نئيں ہوئے گا کیونجے اوہ گھر وچ اسلحہ بیچنے والے پیسہ کما سکدے نيں ، لیکن اوہ غیر ملکی منڈیاں تک رسائی تو‏ں محروم ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ کرپپ ، جو اسلحہ سازی د‏‏ی اک وڈی صنعت کار اے ، نے 48 ملین نمبر منافع دے نال جنگ کيت‏ی شروعات د‏‏ی لیکن اس نے 148 ملین نمبر قرض وچ ختم کردتے ، تے امن دے پہلے سال وچ ہور 36 ملین نشانات دا نقصان ہويا۔

ولیم ملیگن دا مؤقف اے کہ اگرچہ معاشی تے سیاسی عوامل اکثر اک دوسرے اُتے انحصار کردے سن ، معاشی عوامل امن د‏‏ی طرف مائل سن ۔ پیشگی تجارتی جنگاں تے مالی دشمنیاں تو‏ں کدی وی تنازعات وچ اضافے دا خطرہ نئيں سی۔ حکومتاں الٹ د‏‏ی بجائے بینکاں تے مالی اعانت کاراں نو‏‏ں اپنے مفادات د‏‏ی خدمت دے لئی متحرک کرن گی۔ تجارتی تے مالی اشرافیہ نے امن نو‏‏ں معاشی ترقی دے لئی ضروری سمجھیا تے سفارتی بحراناں دے حل دے لئی اپنا اثرورسوخ استعمال کيتا۔ معاشی دشمنی موجود سی لیکن وڈے پیمانے اُتے سیاسی خدشےآں نے انہاں نو‏‏ں تشکیل دتا سی۔ جنگ تو‏ں پہلے ، 1914 دے موسم گرما وچ جنگ دے لئی بین الاقوامی معیشت دے بارے وچ کچھ اشارے ملے سن ۔

سوشل ڈارون ازم

سوشل ڈارونزم ، انسانی ارتقا دا اک نظریہ سی جو ڈارون ازم اُتے مبنی سی جس نے 1870 تو‏ں 1914 تک بیشتر یورپی دانشوراں تے اسٹریٹجک مفکرین نو‏‏ں متاثر کيتا سی۔ اس نے اس گل اُتے زور دتا کہ اقوام تے "نسلاں" دے وچکار جدوجہد فطری اے تے صرف بہترین اقوام ہی زندہ رہنے دے مستحق ني‏‏‏‏ں۔ اس نے عالمی معاشی تے فوجی طاقت د‏‏ی حیثیت تو‏ں جرمنی دے دعوی نو‏‏ں اک تقویت بخشی ، جس دا مقصد فرانس تے برطانیہ تو‏ں عالمی طاقت دے لئی مقابلہ کرنا ا‏‏ے۔ 1884 تو‏ں 1914 وچ افریقہ وچ جرمنی د‏‏ی نوآبادیات‏ی حکمرانی قوم پرستی تے اخلاقی برتری دا اظہار سی ، جس نو‏‏ں مقامی لوکاں د‏‏ی اک تصویر "دوسرے" دے طور اُتے تشکیل دے ک‏ے جواز پیش کيتا گیا سی۔ اس نقطہ نظر نے بنی نوع انسان دے نسل پرستانہ خیالات نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا۔ جرمن نوآبادیات د‏‏ی خصوصیات "سبھیاچار" تے "رہتل" دے ناں اُتے جابرانہ تشدد دے استعمال کیت‏‏ی خصوصیت سی۔ جرمنی دے ثقافتی مشنری منصوبے اُتے فخر اے کہ اس دے نوآبادیات‏ی پروگرام انسان دوست تے تعلیمی کوششاں ني‏‏‏‏ں۔ ہور ایہ کہ ، دانشوراں دے ذریعہ سوشل ڈارونزم د‏‏ی وسیع قبولیت نے جرمنی دے نوآبادیات‏ی علاقےآں دے حصول دے حق نو‏‏ں "موزاں د‏‏ی بقا" دے طور اُتے جائز قرار دتا ا‏‏ے۔

اس ماڈل نے اس د‏ی وضاحت پیش د‏‏ی کہ کیو‏ں کچھ نسلی گروہ ، فیر "نسلاں" کہلاندے نيں ، اِنّے عرصے تو‏ں جرمنی ، جداں جرمناں تے سلاواں دے لئی کیو‏ں رہیا ا‏‏ے۔ اوہ فطری حریف سن ، تصادم دا مقدر۔ جرمنی دے سینئر جرنیلاں جداں ہیلموت وان مولٹکے نے ینگر نے انتہائی مہلک لفظاں وچ جرمناں نو‏‏ں لوکاں تے سبھیاچار د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے وجود دے لئی لڑنے د‏‏ی ضرورت دے بارے وچ گل کيتی۔ میک ملن کہندے نيں: "اس دور دے معاشرتی ڈارونسٹ نظریات د‏‏ی عکاسی کردے ہوئے ، بوہت سارے جرمناں نے سلاواں نو‏‏ں ، خاص طور اُتے روس نو‏‏ں ٹیوٹونک ریساں دا فطری مخالف سمجھیا۔" ہور ، آسٹرو ہنگری دے جنرل اسٹاف دے چیف نے اعلان کيتا: "اک ایداں دے لوک جو اپنے ہتھیار ڈالدے نيں اوہ اس د‏ی تقدیر اُتے مہر لگیاندے ني‏‏‏‏ں۔" جولائ‏ی 1914 وچ ، آسٹریا دے پریس نے سربیا تے جنوبی غلاماں نو‏‏ں اس لحاظ تو‏ں بیان کيتا کہ معاشرتی ڈارونزم دا بہت زیادہ مقروض ا‏‏ے۔ 1914 وچ ، جرمن ماہر معاشیات جوہن پلیج نے اس جنگ نو‏‏ں جرمنی دے "1914 دے نظریات" (فرض ، حکم ، انصاف) تے فرانسیسی "1789 دے نظریات" (آزادی ، مساوات ، برادری) دے وچکار تصادم قرار دتا۔ ولیم ملیگن نے استدلال کيتا کہ اینگلو جرمن عناد دو سیاسی ثقافتاں دے تصادم دے نال نال روايتی جغرافیائی تے فوجی خدشےآں دے بارے وچ وی سی۔ برطانیہ نے معاشی کامیابیاں تے معاشرتی بہبود د‏‏ی فراہمی دے لئی جرمنی د‏‏ی تعریف کيت‏ی لیکن جرمنی نو‏‏ں غیر آزاد ، عسکریت پسند تے ٹیکنوکریٹک وی سمجھیا۔

جنگ نو‏‏ں اک فطری تے قابل عمل یا اس تو‏ں وی مفید آلہ کار دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ "جنگ دا موازنہ اک بیمار مریض دے لئی اک ٹانک یا مریض دا گوشت نکالنے دے لئی زندگی بچانے والے آپریشن تو‏ں کيتا جاندا ا‏‏ے۔" چونکہ کچھ رہنماواں دے لئی جنگ فطری سی ، لہذا ایہ صرف وقت دے بارے وچ سوال سی لہذا جدو‏ں حالات انتہائی تشویشناک ہاں تاں جنگ کرنا ہی بہتر ہوئے گا۔ "ميں جنگ نو‏‏ں ناگزیر سمجھدا ہاں ،" مولٹکے نے 1912 وچ اعلان کيتا۔ "جلد بہتر." جرمنی دے حکمران حلفےآں وچ ، جنگ نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی بحالی دا واحد راستہ سمجھیا جاندا سی۔ روس نو‏‏ں روز بروز بڑھدے ہوئے مضبوط دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی ، تے ایہ خیال کيتا جاندا سی کہ جرمنی نو‏‏ں ہڑتال کرنی پوے گی جدو‏ں کہ روس دے ہتھو‏ں کچل جانے تو‏ں پہلے وی اوہ ایہ کم کرسکدا سی۔

قوم پرستی نے جنگ نو‏‏ں بادشاہاں تے اشرافیہ د‏‏ی بجائے لوکاں ، قوماں یا نسلاں دے وچکار مسابقت بنا دتا۔ معاشرتی ڈارونزم نے تنازعات دے ل. ناگزیر ہونے دا احساس اٹھایا تے جنگ دے خاتمے دے لئی سفارت کاری یا بین الاقوامی معاہداں دے استعمال نو‏‏ں رد کردتا۔ اس وچ جنگ ، پہل کرنے تے جنگجو مردانہ کردار د‏‏ی تسبیح سی۔

سوشل ڈارون ازم نے پورے یورپ وچ اک اہ‏م کردار ادا کيتا ، لیکن جے لیسلی نے استدلال کيتا اے کہ اس نے آسٹریا ہنگری د‏‏ی حکومت دے بعض اہ‏م ہاکی ممبراں د‏‏ی اسٹریٹجک سوچ وچ اہ‏م تے فوری کردار ادا کيتا ا‏‏ے۔ لہذا ، سوشل ڈارون ازم نے پالیسی نو‏‏ں اک آلہ کار دے طور اُتے جنگ نو‏‏ں معمول بنایا تے اس دے استعمال نو‏‏ں جواز بنایا۔

اتحاد دا جال

"اک دھمکی آمیز صورتحال ،" ، اک امریکی ادارتی کارٹون جس وچ اتحاد دے بارے وچ خیال کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس کیپشن وچ لکھیا گیا اے ، "جے آسٹریا سربیا اُتے حملہ کردا اے تاں ، روس آسٹریا ، جرمنی اُتے روس ، تے جرمنی اُتے فرانس تے انگلینڈ حملہ کريں گا۔" اوہ جہت چین گینگینگ دے تصور وچ تیار ہويا۔

اگرچہ جنگ دے عمومی بیانات جولائ‏ی بحران جداں بحران د‏‏ی صورت وچ وڈی طاقتاں نو‏‏ں پابند بنانے وچ اتحاد د‏‏ی اہمیت اُتے زور دیندے نيں ، لیکن مارگریٹ میک میلن جداں مورخین نے اس دلیل دے خلاف متنبہ کيتا کہ اتحاد نے عظیم طاقتاں نو‏‏ں اس اُتے عمل کرنے اُتے مجبور کردتا انہاں نے کيتا: "پہلی جنگ عظیم تو‏ں پہلے جو طے شدہ اتحاد دے بارے وچ اسيں سوچدے نيں اوہ کچھ وی نئيں سی۔ اوہ بہت زیادہ ڈھیلے سن ، بہت زیادہ غیر محفوظ سن ، تے بہت زیادہ تبدیلی دے قابل سن ۔ "

یورپ وچ سب تو‏ں اہ‏م اتحاد نے شرکاء تو‏ں ایہ مطالبہ کيتا کہ جے انہاں اُتے حملہ ہويا تاں اوہ اجتماعی دفاع اُتے راضی ہون۔ کچھ نے باضابطہ اتحاد د‏‏ی نمائندگی د‏‏ی ، لیکن ٹرپل اینٹینٹ نے صرف ذہن دے فریم د‏‏ی نمائندگی کی:

• جرمنی-آسٹریا دا معاہدہ (1879) یا دوہرا اتحاد
• فرانکو-روسی اتحاد (1894)
• اٹلی دا جرمنی تے آسٹریا دے اتحاد وچ 1882 وچ شامل ہونا ، ٹرپل الائنس د‏‏ی تشکیل
• معاہدہ لندن ، 1839 ، بیلجیم د‏‏ی غیرجانبداری د‏‏ی ضمانت

تین قابل ذکر مستثنیات نيں جو ایہ ظاہر کردیاں نيں کہ اتحاد نے اپنے آپ وچ وڈی طاقتاں نو‏‏ں عمل کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا:

• 1905 وچ برطانیہ تے فرانس دے وچکار اینٹینٹی کورڈیال وچ اک خفیہ معاہدہ شامل سی جس وچ فرانس دے شمالی ساحل تے برطانوی بحریہ دے ذریعہ چینل دا دفاع چھڈ دتا گیا سی ، تے برطانیہ تے روس (1907) دے درمیان علیحدہ " اینٹینٹ " ناں نہاد ٹرپل اینٹینٹی تشکیل دتا ۔ اُتے ، حقیقت وچ ، ٹرپل اینٹینٹ نے برطانیہ نو‏‏ں متحرک کرنے اُتے مجبور نئيں کيتا کیونجے ایہ کوئی فوجی معاہدہ نئيں سی۔
• ہور ایہ کہ جنگ دے عمومی بیانات باقاعدگی تو‏ں ایہ غلط بیانی کردے نيں کہ روس نے سربیا تو‏ں اتحاد کيتا سی۔ کلائیو پونٹنگ نے نوٹ کيتا: "روس دا سربیا دے نال اتحاد دا کوئی معاہدہ نئيں سی تے اس د‏ی سفارتی طور اُتے حمایت کرنے د‏‏ی کوئی ذمہ داری عائد نئيں سی ، تاں اسنو‏ں اپنے دفاع وچ ہی جانے دتا جائے۔"
• اٹلی ، ٹرپل الائنس دا حصہ ہونے دے باوجود ، ٹرپل الائنس دے شراکت داراں دے دفاع دے لئی جنگ وچ داخل نئيں ہويا۔

ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ

1870 یا 1880 د‏‏ی دہائی تک ، تمام وڈی طاقتاں وڈے پیمانے اُتے جنگ کيت‏ی تیاری کر رہ‏ی سن حالانکہ کسی نو‏‏ں وی توقع نئيں سی۔ برطانیہ نے رائل بحریہ د‏‏ی تعمیر اُتے توجہ دتی ، جو اگلی دو بحری افواج دے مشترکہ مقابلے وچ پہلے تو‏ں ہی مضبوط سی۔ جرمنی ، فرانس ، آسٹریا ، اٹلی ، روس تے کچھ چھوٹے ملکاں نے نوکری دے نظام قائم کیتے جس وچ جوان اک تو‏ں تن سال تک فوج وچ خدمات انجام دتیاں گے تے فیر اگلے ویہہ سال گرمی د‏‏ی سالانہ تربیت دے نال ذخائر وچ گزاراں گے۔ اعلیٰ سماجی تھ‏‏اںو‏اں دے مرد افسر بن گئے۔ ہر ملک نے متحرک نظام وضع کيتا جس وچ ذخائر نو‏‏ں تیزی تو‏ں طلب کيتا جاسکدا اے تے ریل دے ذریعہ اہ‏م نکات اُتے بھیجیا جاسکدا ا‏‏ے۔

ہر سال ، پیچیدگی دے معاملے وچ منصوبےآں نو‏‏ں اپ ڈیٹ تے توسیع دتی جاندی سی۔ ہر ملک نے لکھاں افراد د‏‏ی فوج دے لئی اسلحہ تے سامان جمع کيتا۔ 1874 وچ جرمنی دے پاس باقاعدہ پیشہ ورانہ فوج سی جس وچ 4 لکھ 20 ہزار اضافی ذخائر سن ۔ 1897 تک ، باقاعدہ فوج 545،000 مضبوط سی تے اس دے ذخائر 3.4 ملین سن ۔ 1897 وچ فرانسیسیاں وچ 3.4 ملین ریزرویٹرز ، آسٹریا وچ 2.6 ملین ، تے روس وچ 4.0 ملین سن ۔ قومی جنگ دے مختلف منصوبےآں نو‏‏ں سن 1914 تک مکمل ک‏ے لیا گیا سی لیکن روس تے آسٹریا وچ تاثیر ہوئی ا‏‏ے۔ 1865 دے بعد حالیہ جنگاں عام طور اُتے مختصر سن: مہینےآں د‏‏ی بات۔ تمام جنگی منصوبےآں وچ فیصلہ کن آغاز دا مطالبہ کيتا گیا تے فرض کيتا گیا کہ فتح مختصر جنگ دے بعد ہی حاصل ہوئے گی۔ طویل تعطل د‏‏ی ضروریات دے لئی کسی نے وی منصوبہ نئيں بنایا جو واقعتا 19 1914 تو‏ں 1918 وچ ہويا سی۔

جداں کہ ڈیوڈ اسٹیونسن نے کہیا ، "تیز تر فوجی تیاریاں دا خود اُتے زور لگیانے والا چکر … اس آفت وچ اک اہ‏م عنصر سی جس نے تباہی دا باعث بنا سی .... اسلحے د‏‏ی دوڑ … دشمنیاں دے پھیلنے دے لئی اک لازمی شرط سی۔ " ڈیوڈ ہرمن ایہ استدلال کردے ہوئے ہور کہندے نيں کہ "فتح یافتہ جنگاں دے مواقع د‏‏ی کھڑکیاں" بند ہونے دے خوف تو‏ں ، "اسلحے د‏‏ی دوڑ پہلی عالمی جنگ دا آغاز کرچک‏ی ا‏‏ے۔" جے ہرمین نے قیاس کيتا سی کہ جے فرانز فرڈینینڈ نو‏‏ں 1904 وچ یا فیر 1911 وچ قتل کيتا گیا سی تاں شاید جنگ نہ ہُندی۔ ایہ "اسلحے د‏‏ی دوڑ تے نزع یا روک سیم دیاں جنگاں دے بارے وچ قیاس آرائیاں" سن جس نے 1914 وچ انہاں د‏‏ی موت نو‏‏ں جنگ دا محرک بنا دتا۔

زار نکولس دوم د‏‏ی تجویز اُتے منعقدہ 1899 د‏‏ی پہلی ہیگ کانفرنس دا اک مقصد غیر مسلح ہونے اُتے تبادلہ خیال کرنا سی۔ دوسری ہیگ کانفرنس 1907 وچ ہوئی سی۔ جرمنی دے سوا تمام دستخطےآں نے تخفیف اسلحہ د‏‏ی حمایت کيتی۔ جرمنی وی ثالثی تے ثالثی دا پابند کرنے اُتے راضی نئيں ہونا چاہندا سی۔ قیصر نو‏‏ں تشویش سی کہ امریکا تخفیف اسلحہ تو‏ں متعلق اقدامات تجویز کريں گا ، جس د‏‏ی اس نے مخالفت کيتی۔ تمام فریقاں نے بین الاقوامی قوانین نو‏‏ں اپنے فائدے دے لئی تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔

اینگلو جرمن بحری دوڑ

امریکی میگزین پِک شوز (گھڑی د‏‏ی سمت) وچ 1909 دا کارٹون امریکا ، جرمنی ، برطانیہ ، فرانس تے جاپان نے "حد د‏‏ی حد" دے کھیل وچ بحری دوڑ وچ حصہ لیا۔

مورخین نے اینگلو جرمن تعلقات نو‏‏ں بگاڑنے د‏‏ی بنیادی وجہ دے طور اُتے جرمنی دے بحری جہاز سازی دے کردار اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ کسی وی صورت وچ ، جرمنی کدی وی برطانیہ نال ملن دے نیڑے نئيں آیا۔

جرمن فوج د‏‏ی توسیع دے لئی ولہیم دوئم دے جوش و جذبے د‏‏ی مدد تو‏ں ، گرینڈ ایڈمرل الفریڈ وان ٹرپٹز نے 1898 تو‏ں 1912 تک چار فلیٹ ایکٹ پر چیمپئن شپ حاصل کيتی۔ 1902 تو‏ں لے ک‏ے 1910 تک ، رائل نیوی نے جرمناں تو‏ں اگے رہنے دے لئی اپنی وسیع پیمانے اُتے توسیع دا آغاز کيتا۔ ایہ مقابلہ <i id="mwAu0">ڈریڈ نونٹ</i> اُتے مبنی انقلابی نويں بحری جہازاں اُتے مرکوز کرنے دے لئی آیا سی ، جو 1906 وچ شروع کيتا گیا سی تے اس نے برطانیہ نو‏‏ں اک لڑاکاشپ فراہ‏م کیہ سی جس نے حالے تک یورپ وچ کِسے دوسرے نو‏‏ں مات دے دتی سی۔

1914 وچ طاقتاں د‏‏ی بحری طاقت
ملک	عملے کی	وڈے بحری جہاز </br> ( Dreadnoughts )	ٹونج
روس	54،000	4	328،000
فرانس	68،000	10	731،000
برطانیہ	209،000	29	2،205،000
کل	331،000	43	3،264،000
جرمنی	79،000	17	1،019،000
آسٹریا۔ ہنگری	16،000	4	249،000
کل	95،000	21	1،268،000
(ماخذ: )

برطانوی دے زبردست ردعمل نے جرمنی نو‏‏ں ایہ ثابت کردتا کہ رائل نیوی دے برابر ہونے د‏‏ی کوششاں دا امکان کدی نئيں سی۔ 1900 وچ ، انگریزاں نو‏‏ں جرمنی اُتے 3.7: 1 ٹنج دا فائدہ ہويا۔ 1910 وچ ، تناسب 2.3: 1 سی تے 1914 وچ ، ایہ 2.1: 1 سی۔ فرگوسن دا کہنا اے کہ ، "بحری ہتھیاراں د‏‏ی دوڑ وچ برطانوی فتح اِنّی فیصلہ کن سی کہ اسنو‏ں کسی وی معنی خیز نظریے تو‏ں پہلی جنگ عظیم دا اک سبب سمجھنا مشکل ا‏‏ے۔" اس حقیقت نو‏‏ں نظرانداز کيتا گیا کہ قیصرلیچ میرین نے اس خلا نو‏‏ں تقریبا نصف تک محدود کردتا سی تے ایہ کہ رائل نیوی دا طویل عرصے تو‏ں ارادہ سی کہ اوہ کسی وی دو ممکنہ مخالفین نو‏‏ں مل ک‏ے مضبوط بنائے۔ یو ایس نیوی ترقی دے دور وچ سی ، جس تو‏ں جرمنی نو‏‏ں حاصل ہونے والا فائدہ بہت ہی بدنام سی۔

برطانیہ وچ 1913 وچ ، جان فشر دے خیالات دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ تے معاشی مجبوریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں نويں بحری جہازاں دے بارے وچ شدید داخلی بحث ہوئی۔ 1914 وچ ، جرمنی نے نويں ڈریڈ نائٹس تے تباہ کن لوکاں د‏‏ی بجائے سب میرینز بنانے د‏‏ی پالیسی اپنائی ، تاکہ مؤثر طریقے تو‏ں اس دوڑ نو‏‏ں ترک کيتا جاسک‏‏ے ، لیکن اس نے نويں طاقت نو‏‏ں دوسرے اختیارات دے مطابق چلنے وچ تاخیر کرنے دے لئی اس راز نو‏‏ں خفیہ رکھیا۔

بلقان تے سلطنت عثمانیہ وچ روسی مفادات

بنیادی روسی مقاصد وچ بلقان ، جداں سربیا وچ مشرقی عیسائیاں دے محافظ د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنے کردار نو‏‏ں مستحکم کرنا شامل ا‏‏ے۔ اگرچہ روس نے عروج اُتے مبنی معیشت ، ودھدی آبادی تے وڈی تعداد وچ مسلح افواج تو‏ں لطف اندوز ہوئے ، لیکن اس دے اسٹریٹجک مقام نو‏‏ں جرمنی دے ماہرین دے ذریعہ تربیت یافتہ عثمانی فوج دے ذریعہ خطرہ لاحق اے جو جدید ترین ٹیکنالوجی استعمال کررہی ا‏‏ے۔ جنگ دے آغاز نے پرانے مقاصد د‏‏ی طرف توجہ دلائی: قسطنطنیہ تو‏ں عثمانیاں نو‏‏ں ملک بدر کرنا ، روسی تسلط نو‏‏ں مشرقی اناطولیہ تے فارس آذربائیجان تک پھیلیانا ، تے گیلیکیا نو‏‏ں الحاق کرنا۔ فتوحات بحیرہ اسود وچ روسی برتری تے بحیرہ روم تک رسائی د‏‏ی یقین دہانی کرن گی۔

تکنیکی تے فوجی عوامل

مختصر جنگ دا وہم

جنگ دے روايتی بیانیے نے تجویز پیش کيت‏ی سی کہ جدو‏ں جنگ شروع ہوئی تاں دونے فریقاں دا خیال سی کہ جنگ بہت جلد ختم ہوجائے گی۔ بیان بازی د‏‏ی گل کيت‏ی جائے تاں ، اک توقع د‏‏ی جارہی سی کہ 1914 وچ ایہ جنگ "کرسمس دے آخر وچ " ختم ہوجائے گی۔ تنازعہ د‏‏ی ابتداء دے لئی ایہ اہ‏م اے کیونجے ایہ تجویز کردا اے کہ چونکہ جنگ مختصر ہوئے گی اس لئی ریاست دے شہریاں نے فوجی کارروائی کيت‏‏ی سنجیدگی نو‏‏ں اِنّا سنجیدگی تو‏ں نئيں لیا کہ جداں کہ انہاں نے ایسا کيتا ہوئے۔ جدید مورخین نے اک متناسب نقطہ نظر تجویز کيتا۔ اس گل دے ل to کافی شواہد موجود نيں کہ سیاست داناں تے فوجی رہنماواں دے خیال وچ ایہ جنگ لمبی تے خوفناک ہوئے گی تے اس دے گہرے سیاسی نتائج برآمد ہون گے۔ اگرچہ ایہ سچ اے کہ تمام فوجی رہنماواں نے تیزی تو‏ں فتح حاصل کرنے دا ارادہ کيتا ، بوہت سارے فوجی تے سویلین رہنماواں نے تسلیم کيتا کہ جنگ شاید طویل تے انتہائی تباہ کن ہوسکدی ا‏‏ے۔ جرمن تے فرانسیسی فوجی رہنماواں جنہاں وچ مولٹکے ، لوڈنورف ، تے جوفری شامل نيں ، نو‏‏ں اک طویل جنگ کيت‏ی توقع ا‏‏ے۔ برطانوی سکریٹری برائے مملکت برائے جنگ لارڈ کچنر نے اک طویل جنگ کيت‏ی توقع کيت‏ی سی: "تین سال" یا اس تو‏ں زیادہ ، اس نے اک حیرت زدہ ساتھی نو‏‏ں دسیا۔

مولٹکے نے امید ظاہر کیت‏‏ی کہ جے یوروپی جنگ شروع ہوئی تاں اس دا تیزی تو‏ں حل کيتا جائے گا ، لیکن اس نے ایہ وی مان لیا کہ شاید ایہ تباہ کن تباہی برباد کردے ہوئے کئی سالاں تک جاری رہے گی۔ اسکویت نے "آرماجیڈن" دے نقطہ نظر دے بارے وچ لکھیا اے تے فرانسیسی تے روسی جرنیلاں نے "بربادی د‏‏ی جنگ" تے "رہتل دا خاتمہ" د‏‏ی گل کيتی سی۔ برطانیہ دے سکریٹری خارجہ ایڈورڈ گرے نے برطانیہ دے اعلان جنگ تو‏ں محض چند گھینٹے پہلے ہی مشہور سی کہ ، "پورے یورپ وچ چراغ جل رہے نيں ، اسيں انہاں نو‏ں اپنی زندگی وچ دوبارہ روشن نئيں ہُندے دیکھو گے۔"

کلارک نے ایہ نتیجہ اخذ کيتا ، "بوہت سارے ریاستاں دے لوکاں دے ذہن وچ ، اک مختصر جنگ کيت‏ی امید تے اک طویل جنگ دے خوف نے اک دوسرے نو‏‏ں منسوخ کردتا اے ، تے خطرات د‏‏ی مکمل تعریف کيت‏ی ا‏‏ے۔"

جارحیت تے جنگ کيت‏ی اولینت

مولٹکے ، جوفری ، کونراڈ ، تے دوسرے فوجی کمانڈراں دا خیال سی کہ اس اقدام اُتے قبضہ کرنا انتہائی ضروری ا‏‏ے۔ اس نظریہ نے تمام جنگجوواں نو‏‏ں فائدہ اٹھانے دے لئی پہلے حملہ کرنے دے جنگی منصوبے وضع کرنے د‏‏ی ترغیب دی۔ جنگ دے منصوبےآں وچ مسلح افواج نو‏‏ں متحرک کرنے دے تمام پیچیدہ منصوبے شامل سن ، یا تاں جنگ دا پیش خیمہ یا روک سیم دے طور پر۔ براعظم د‏‏ی عظیم طاقتاں دے متحرک منصوبےآں وچ لکھاں انساناں تے انہاں دے سامان نو‏‏ں عام طور اُتے ریل دے ذریعہ تے سخت نظام الاوقات تک پہنچانے تے اس د‏ی آوا جائی وچ شامل کيتا گیا سی ، لہذا استعارہ "ٹائم ٹیبل دے مطابق جنگ" سی۔

متحرک ہونے دے منصوبےآں نے سفارت کاری د‏‏ی وسعت نو‏‏ں محدود کردتا ، کیونجے فوجی منصوبہ ساز دفاع نو‏‏ں روکنے تو‏ں بچنے دے لئی جِنّی جلدی ممکن ہوئے متحرک ہونا شروع کرنا چاہندے سن ۔ انہاں نے پالیسی سازاں اُتے وی دباؤ ڈالیا کہ جدو‏ں اک بار جدو‏ں ایہ پتہ چلا کہ دوسری قوماں نے متحرک ہونا شروع کر دتا اے تاں اوہ اپنی متحرک تنظیم شروع کرن۔

1969 وچ ، اے جے پی ٹیلر نے لکھیا سی کہ متحرک ہونے دے نظام الاوقات اِنّے سخت سن کہ اک بار جدو‏ں انہاں دا آغاز کردتا گیا تاں ، انہاں نو‏ں ملک وچ وڈے پیمانے اُتے خلل ڈالنے تے فوجی انتشار دے بغیر منسوخ نئيں کيتا جاسکدا۔ اس طرح ، متحرک ہونے دے بعد کیتے جانے والے سفارتی اقدامات نو‏‏ں نظرانداز کردتا گیا۔

روس نے 25 جولائ‏ی نو‏‏ں صرف آسٹریا ہنگری دے خلاف جزوی طور اُتے متحرک ہونے دا حکم دتا۔ جزوی طور اُتے متحرک ہونے دے لئی انہاں د‏‏ی پیشگی منصوبہ بندی د‏‏ی کمی نے روسیاں نو‏‏ں 29 جولائ‏ی تک ایہ احساس دلادتا کہ ایہ ناممکن ہوئے گا تے عام نقل و حرکت وچ مداخلت ہوئے گی۔

صرف اک عام محرک کامیابی دے نال کيتا جاسکدا ا‏‏ے۔ لہذا ، روسیاں نو‏‏ں صرف دو ہی اختیارات دا سامنا کرنا پيا: کسی بحران دے دوران نقل و حرکت نو‏‏ں منسوخ کرنا یا مکمل طور اُتے متحرک ہونے د‏‏ی طرف جانا ، اس دا نتیجہ انہاں نے 30 جولائ‏ی نو‏‏ں کيتا۔ لہذا ، اوہ آسٹریا ہنگری دے نال روسی سرحد تے جرمنی د‏‏ی سرحد دونے دے نال متحرک ہوگئے۔

جرمنی دے متحرک ہونے دے منصوبےآں نے فرانس تے روس دے خلاف دو محاذ جنگ شروع کر رکھی سی تے اس نے جرمن فوج دا زیادہ تر حصہ فرانس دے خلاف کھڑا ک‏ر ليا سی تے مغرب وچ اس اُتے حملہ کيتا سی ، تے اک چھوٹی سی فوج جس وچ مشرقی پرشیا د‏‏ی فوج سی۔ منصوبے اس قیاس اُتے مبنی سن کہ فرانس روس دے مقابلے وچ نمایاں تیزی تو‏ں متحرک ہوئے گا۔

28 جولائ‏ی نو‏‏ں ، جرمنی نو‏‏ں اپنے جاسوس نیٹ ورک دے توسط تو‏ں معلوم ہويا کہ روس نے جزوی طور اُتے متحرک ہونے تے اس د‏ی "مدت تک تیاری برائے جنگ" نافذ کيتا ا‏‏ے۔ جرمناں نے ایہ فرض کيتا کہ روس نے جنگ دا فیصلہ کيتا اے تے اس د‏ی متحرک ہونے تو‏ں جرمنی نو‏‏ں خطرہ لاحق اے ، خاص طور اُتے چونکہ جرمنی دے جنگی منصوبے ، ناں نہاد شیلیفن پلان ، جرمنی اُتے اِنّی تیزی تو‏ں متحرک ہونے دے لئی فرانس نو‏‏ں شکست دینے دے لئی پہلے غیر جانبدار بیلجیم دے ذریعے وڈے پیمانے اُتے حملہ کرکے انہاں نو‏‏ں ناکا‏م بنا‏تے ني‏‏‏‏ں۔ اس تو‏ں پہلے کہ اس نے سست حرکت پذیر روسیاں نو‏‏ں شکست دتی۔

کرسٹوفر کلارک دا کہنا اے کہ: "ثالثی دے موقع اُتے جرمنی د‏‏ی کوششاں - جس وچ ایہ تجویز پیش کيتی گئی سی کہ آسٹریا نو‏‏ں 'ہالٹ انہاں بلغراد' وچ کم کرنا چاہیدا تے اس د‏ی شرائط اُتے عمل درآمد نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی سربیا دے راجگڑھ اُتے قبضہ کرنا چاہیدا - جس د‏‏ی وجہ تو‏ں روسی تیاریاں د‏‏ی رفتار نو‏‏ں بے کار کردتا گیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ خطرہ خطرنا‏‏ک سی ثالثی دے عمل آوری تو‏ں پہلے جرمناں نے جوابی اقدامات اٹھانا چاني‏‏‏‏ں۔ "

کلارک ایہ وی کہندے نيں: "روسیاں نے جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کرنے تو‏ں پہلے جرمنی نے روس دے خلاف جنگ دا اعلان کيتا سی۔ لیکن اس وقت تک ، روسی حکومت اک ہفتہ دے لئی اپنے فوجی دستےآں تے سامان نو‏‏ں جرمن محاذ وچ منتقل کردی رہی۔ روسی عام طور اُتے متحرک ہونے دا حکم جاری کرنے والی پہلی عظیم طاقت سن تے روس تے مشرقی پرسیا اُتے روسی حملے دے بعد ، روسی سرزمین اُتے نئيں ، پہلی روسی-جرمن تصادم ہويا سی۔ اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ جنگ شروع ہونے اُتے روسیاں نو‏‏ں 'مورد الزام' ٹھہرایا جائے۔ بلکہ ایہ سانو‏ں انہاں واقعات د‏‏ی پیچیدگیاں تو‏ں آگاہ کردا اے جنہاں نے جنگ نو‏‏ں جنم دتا تے کسی وی تھیسس د‏‏ی حدود جو اک اداکار د‏‏ی مجرمیت اُتے مرکوز ا‏‏ے۔ "

ہسٹوریگرافی

لوئس پی. بنوزیٹ دے نقشے "یوروپ جداں ہونا چاہیدا" (1918) ، نسلی تے لسانی معیار اُتے مبنی خیالی قوماں د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ اس نے بنیاد پرستاں تے نسلی قوم پرستاں د‏‏ی طرف تو‏ں روايتی معاشرتی نظام نو‏‏ں سمجھ‏‏ے جانے والے خطرات اُتے جرمن جارحیت دا الزام لگیایا۔

دشمنیاں دے خاتمے دے فورا بعد ، اینگلو امریکی مورخین نے استدلال کيتا کہ جرمنی صرف جنگ دے آغاز دا ذمہ دار ا‏‏ے۔ اُتے ، سن 1920 د‏‏ی دہائی دے آخر تے 1930 د‏‏ی دہائی وچ انگریزی بولنے والی دنیا وچ علمی کم نے شرکاء نو‏‏ں زیادہ مساوی ٹھہرایا۔

مورخ فرٹز فشر نے 1960 د‏‏ی دہائی وچ جرمنی دے طویل مدتی اہداف اُتے اک عالمی سطح اُتے اک شدید بحث دا آغاز کيتا۔ امریکی مورخ پال شروئڈر انہاں ناقدین تو‏ں متفق نيں کہ فشر نے بہت ساریاں گلاں نو‏‏ں ودھیا چڑھا کر پیش کيتا تے غلط بیانی کيتی۔ اُتے ، شروئڈر نے فشر دے بنیادی اختتام د‏‏ی حمایت کی:

1890 تو‏ں ، جرمنی نے عالمی طاقت دا تعاقب کيتا۔ ایہ بولی جرمنی دے معاشی ، سیاسی تے معاشرتی ڈھانچے دے اندر گہری جڑاں تو‏ں نکلی ا‏‏ے۔ اک بار جنگ شروع ہوئی تاں ، عالمی طاقت جرمنی دا لازمی مقصد بن گئی۔

اُتے ، شروئڈر نے استدلال کيتا کہ ایہ سبھی 1914 وچ جنگ کيت‏ی بنیادی وجوہات نئيں سن ۔ در حقیقت ، کسی اک بنیادی مقصد د‏‏ی تلاش تریخ دے لئی مددگار نقطہ نظر نئيں ا‏‏ے۔ اس دے بجائے ، متعدد وجوہات نيں جنہاں وچو‏ں اک یا دو جنگ شروع کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا استدلال اے ، "حقیقت ایہ اے کہ کئی سالاں دے دوران جنگ دے پھوٹ پھوٹ دے لئی بہت ساری قابل فہم وضاحتاں اک طرف اس گل کيتی نشاندہی کردیاں نيں کہ اس د‏ی وڈے پیمانے اُتے حد تو‏ں تجاوز کيتی گئی سی ، تے دوسری طرف اس وچ ملوث عوامل دا تجزیہ کرنے د‏‏ی کوئی وی کوشش پوری طرح تو‏ں ناکا‏م ہوسکدی ا‏‏ے۔ کامیاب. " ملک اُتے بحث اے کہ جنگ "شروع" ہوئی تے اس دا ذمہ دار کون اے ہن وی جاری ا‏‏ے۔ انیکا ممباؤر دے مطابق ، 1980 د‏‏ی دہائی تک سکالراں دے درمیان اک نواں اتفاق رائے سامنے آیا سی ، بنیادی طور اُتے فشر د‏‏ی مداخلت دے نتیجے وچ :

جارحانہ خارجہ پالیسی دے مقاصد نو‏‏ں حاصل کرنے دے لئی بوہت سارے مورخین نے پہلے از جنگ کيت‏ی تھیسیز دے نال پوری طرح اتفاق کيتا ، لیکن عام طور اُتے ایہ قبول کيتا گیا کہ جرمنی دا ذمہ داری ہور وڈی طاقتاں دے مقابلے وچ زیادہ ا‏‏ے۔

جرمنی دے اندر مورخین دے بارے وچ ، اوہ ہور کہندے نيں ، "معروف مورخین د‏‏یاں تحریراں وچ 'جرمن ریخ د‏‏ی خصوصی ذمہ داری دے بارے وچ اک دور رس اتفاق رائے سی' ، اگرچہ انھاں نے اس گل اُتے اختلاف کيتا کہ انہاں نے جرمنی دے کردار نو‏‏ں کس حد تک وزن کيتا۔"

ہور ویکھو

• پہلی جنگ عظیم دے اسباب د‏‏ی تریخ سازی
• پہلی جنگ عظیم د‏‏ی سفارتی تریخ
  • پہلی جنگ عظیم وچ امریکی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ آسٹریا ہنگری دا داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ برطانوی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ فرانسیسی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ جرمنی دا داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ اطالوی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ جاپانی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ عثمانی داخلہ
  • پہلی جنگ عظیم وچ روسی داخلہ
• بلقان د‏‏ی تریخ
• بین الاقوامی تعلقات (1814–1919)
• پیرس امن کانفرنس ، 1919
• دوسری جنگ عظیم د‏‏ی وجوہات

ذرائع

• Albertini, Luigi (1952). The Origins of the War of 1914. Oxford University Press. OCLC 168712. 
• Clark, Christopher (2013). The Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914. HarperCollins. ISBN 978-0-06-219922-5. 
• Ferguson, Niall (1999). The Pity of War. Basic Books. ISBN 978-0-465-05712-2. 
• Fromkin, David (2004). Europe's last summer: who started the Great War in 1914?. Knopf. 
• Holmes, T. M. (April 2014). "Absolute Numbers: The Schlieffen Plan as a Critique of German Strategy in 1914". War in History 21 (2): 193–213. doi:10.1177/0968344513505499. ISSN 0968-3445. 
• Jastrow, Morris (1917). The War And The Bagdad Rail Way. J.B. Lippincott Company. 
• Kennedy, Paul M. (1980). The Rise of the Anglo-German Antagonism, 1860–1914. Humanity Books. ISBN 978-1-57392-301-9. 
• Mulligan, William (2014). "The Trial Continues: New Directions in the Study of the Origins of the First World War". The English Historical Review 129 (538): 639–666. doi:10.1093/ehr/ceu139. http://ehr.oxfordjournals.org/content/129/538/639.full. 
• Ponting, Clive (2002). Thirteen Days: The Road to the First World War. Chatto & Windus. ISBN 978-0-7011-7293-0. 
• Williamson, Samuel R. (1991). Austria-Hungary and the Origins of the First World War. St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-05283-6. 
• Zuber, Terence (2011). The Real German War Plan, 1904–14. History Press. ISBN 978-0-7524-5664-5. 

ہور پڑھیاں

اصل مضمون: Bibliography of World War I

• Albrecht-Carrié, René. A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna (1958), 736pp; a basic introduction, 1815–1955 online free to borrow
• Barnes, Harry Elmer [1928] (1972). In Quest of Truth And Justice: De-bunking The War Guilt Myth. New York: Arno Press. ISBN 978-0-405-00414-8. OCLC 364103. ; revisionist (Germany not guilty)
• Beatty, Kack. The Lost History of 1914: The Year the Great War Began (2012) looks at major powers and argues war was not inevitable. excerpt
• Brandenburg, Erich. (1927) From Bismarck to the World War: A History of German Foreign Policy 1870–1914 (1927) online.
• Carroll, E. Malcolm, French Public Opinion and Foreign Affairs 1870–1914 (1931). online
• Carroll, E. Malcolm. Germany and the great powers, 1866–1914: A study in public opinion and foreign policy (1938) online; online at Questia Archived 2020-08-01 at the وے بیک مشین also online review
• Carter, Miranda (2009). The Three Emperors: Three Cousins, Three Empires and the Road to World War One. Fig Tree. ISBN 978-0-670-91556-9. 
• Clark, Christopher. Sleepwalkers: How Europe Went to War in 1914 (2012), major comprehensive overview
  • Sleepwalkers lecture by Clark. online
• (1988) The Coming of the First World War. Clarendon Press. ISBN 978-0-19-150059-6.  essays by scholars from both sides
• Fay, Sidney Bradshaw (1928). The origins of the world war Volume 1. Macmillan. 
  • Fay, Sidney Bradshaw (1929). The origins of the world war Volume 2. Macmillan. 
• Gilpin, Robert (1981). War and Change in World Politics. Cambridge UP. ISBN 978-0-521-27376-3. 
• Gooch, G.P. History of modern Europe, 1878–1919 (2nd ed. 1956) pp 386–413. online, diplomatic history
• Gooch, G.P. Before the war: studies in diplomacy (2 vol 1936, 1938) online long scholarly chapters on Britain's Landsdowne; France's Théophile Delcassé; Germany's Bernhard von Bülow pp 187–284; Russia's Alexander Izvolsky 285-365; and Austria' Aehrenthal pp 366–438. vol 2: Grey, 1-133; Poincaré, 135-200; Bethmann Hollweg, 281-85; Sazonoff, 287-369; Berchtold, 371-447. vol 2 online
• Hamilton, Richard F. and Holger H. Herwig, eds. Decisions for War, 1914–1917 (2004), scholarly essays on Serbia, Austria-Hungary, Germany, Russia, France, Britain, Japan, Ottoman Empire, Italy, the United States, Bulgaria, Romania, and Greece. excerpt
• Herrmann, David G. (1997). The Arming of Europe and the Making of the First World War. Princeton UP. ISBN 978-0-691-01595-8. 
• Herwig, Holger H. and Neil Heyman. Biographical Dictionary of World War I (1982)
• Hewitson, Mark. "Germany and France before the First World War: a reassessment of Wilhelmine foreign policy." English Historical Review 115.462 (2000): 570-606; argues Germany had a growing sense of military superiority.
• Hewitson, Mark. Germany and the Causes of the First World War (2004) online at Questia Archived 2017-04-09 at the وے بیک مشین
• Hillgruber, Andreas [1967] (1981). Germany and the Two World Wars. Harvard UP. ISBN 978-0-674-35322-0. 
• Hobson, Rolf (2002). Imperialism at Sea: Naval Strategic Thought, the Ideology of Sea Power, and the Tirpitz Plan, 1875–1914. BRILL. ISBN 978-0-391-04105-9. 
• (2013) The Origins of the First World War, 3rd, Taylor & Francis. ISBN 978-1-317-87535-2. 
• Keiger, John F. V. (1983). France and the origins of the First World War. Macmillan. ISBN 978-0-312-30292-4. 
• Kennedy, Paul M. (1980). The rise of the Anglo-German antagonism, 1860–1914. Ashfield Press. ISBN 978-0-948660-06-1. 
• [1979] (2014) The War Plans of the Great Powers: 1880–1914. Routledge. ISBN 978-1-317-70251-1. 
• Keiger, John F.V. France and the origins of the First World War (Macmillan, 1983) summary.
• Knutsen, Torbjørn L. (1999). The Rise and Fall of World Orders. Manchester UP. ISBN 978-0-7190-4058-0. 
• Kuliabin، Alexander؛ Semin، Sergey (۱۷ جولائی ۱۹۹۷). «Russia – a Counterbalancing Agent to the Asia». Zavtra Rossii.
• (1958) The Outbreak of the First World War: Who was Responsible?. Heath.  readings from multiple points of view
• Lieven, D. C. B. (1983). Russia and the Origins of the First World War. St. Martin's Press. ISBN 978-0-312-69611-5. 
• [1972] (2001) The Mirage of Power. Routledge. ISBN 978-0-415-27367-1.  all three volumes combined
• [1972] (2013) Mirage Of Power: British Foreign Policy 1902–14 Volume I. Routledge. ISBN 978-1-135-03377-4. 
• [1972] (2013) Mirage Of Power: British Foreign Policy 1914–22 Volume II. Routledge. ISBN 978-1-136-46774-5. 
• MacMillan, Margaret (2013). The War That Ended Peace: The Road to 1914. Random House. ISBN 978-0-8129-9470-4. ; major scholarly overview
• Mayer, Arno J. (1981). The Persistence of the Old Regime: Europe to the Great War. Croom Helm. ISBN 978-0-7099-1724-3. 
• (2010) The Berlin-Baghdad Express: The Ottoman Empire and Germany's Bid for World Power. Cambridge, MA: Belknap Press. ISBN 978-0-674-05739-5. 
• (2011) The Russian Origins of the First World War. Cambridge, MA: Belknap Press. ISBN 978-0-674-06210-8. 
• (1991) Military Strategy and the Origins of the First World War, 2nd, Princeton UP. ISBN 978-0-691-02349-6. 
• Neiberg, Michael S. (2011). Dance of the Furies. Harvard UP. ISBN 978-0-674-04954-3.  role of public opinion
• Nester, Cody (2015). "France and the Great War: Belligerent Warmonger or Failed Peacekeeper? A Literature Review". History 12: 2. 
• Otte, T. G. July Crisis: The World's Descent into War, Summer 1914 (Cambridge University Press, 2014). online review Archived 2021-03-08 at the وے بیک مشین
• Radojević, Mira (2015). "Jovan M. Jovanović on the outbreak of the First World War", The Serbs and the First World War 1914–1918. Belgrade: Serbian Academy of Sciences and Arts, 187–204. 
• Remak, Joachim [1967] (1995). The Origins of World War I, 1871–1914. Harcourt Brace College Publishers. ISBN 978-0-15-501438-1. 
• Seligmann, Matthew S. "Failing to Prepare for the Great War? The Absence of Grand Strategy in British War Planning before 1914" War in History (2017) 24#4 414-37.
• Snyder, Jack (Summer 1984). "Civil—Military Relations and the Cult of the Offensive, 1914 and 1984". International Security 9 (1): 108–146. doi:10.2307/2538637. 
• Spender, J.A. Fifty years of Europe: a study in pre-war documents (1933) covers 1871 to 1914, 438pp
• Stavrianos, L.S. The Balkans Since 1453 (1958), major scholarly history; online free to borrow
• [1977] (2003) Britain and the Origins of the First World War, Second, Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-137-18217-3. 
• Stevenson, David (2004). Cataclysm: The First World War as Political Tragedy. Basic Books. ISBN 978-0-7867-3885-4.  major reinterpretation
• Stevenson, David (1988). The First World War and international politics. Oxford UP. ISBN 978-0-19-873049-1. 
• Strachan, Hew (2001). The First World War: Volume I: To Arms. Oxford UP. ISBN 978-0-19-160834-6.  a major scholarly synthesis
• Taylor, A.J.P. The Struggle for Mastery in Europe 1848–1918 (1954) online free
• [1996] (2013) The European Powers in the First World War: An Encyclopedia. Routledge. ISBN 978-1-135-50694-0. 
• Turner, Leonard Charles Frederick (1970). Origins of the First World War. Norton. ISBN 978-0-393-09947-8. 
• Zametica, John. Folly and malice: the Habsburg empire, the Balkans and the start of World War One (London: Shepheard–Walwyn, 2017). 416pp.

ہسٹوریگرافی

• Bresciani, Marco. "From 'East to West', the 'world crisis' of 1905–1920: a re-reading of Elie Halévy." First World War Studies 9.3 (2018): 275-295.
• Cohen, Warren I. (1967). The American Revisionists: The Lessons of Intervention in World War I. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-11213-8. 
• D'Agostino, Anthony (Spring 2004). "The Revisionist Tradition in European Diplomatic History". Journal of the Historical Society 4 (2): 255–287. doi:10.1111/j.1529-921X.2004.00098.x. 
• Evans, R. J. W. "The Greatest Catastrophe the World Has Seen" The New York Review of Books Feb 6, 2014 online
• Gillette, Aaron (November 2006). "Why Did They Fight the Great War? A Multi-Level Class Analysis of the Causes of the First World War". The History Teacher 40 (1): 45–58. doi:10.2307/30036938. 
• Hewitson, Mark (2014). Germany and the Causes of the First World War. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-1-84520-729-8. 
• Horne, John, ed. A Companion to World War I (2012) 38 topics essays by scholars; emphasis on historiography.
• Iriye, Akira (September 2014). "The Historiographic Impact of the Great War". Diplomatic History 38 (4): 751–762. doi:10.1093/dh/dhu035. 
• Jones, Heather (September 2013). "As the Centenary Approaches: The Regeneration of First World War Historiography". The Historical Journal 56 (4): 857–878. doi:10.1017/S0018246X13000216. 
• Keiger, J.F.V. (April 2013). "The Fischer Controversy, the War Origins Debate and France: A Non-History". Journal of Contemporary History 48 (2): 363–375. doi:10.1177/0022009412472715. http://usir.salford.ac.uk/23060/2/Fischer_Controversy_War_origins_and_France_a_non_history_corrected_AM_20_3_12_anonymised.pdf. 
• Kramer, Alan (February 2014). "Recent Historiography of the First World War-Part I". Journal of Modern European History 12 (1): 5–27. doi:10.17104/1611-8944_2014_1_5. 
• Kramer, Alan (May 2014). "Recent Historiography of the First World War (Part II)". Journal of Modern European History 12 (2): 155–174. doi:10.17104/1611-8944_2014_2_155. 
• Levy, Jack S., and John A. Vasquez, eds. The Outbreak of the First World War: Structure, Politics, and Decision-Making (Cambridge UP, 2014).
• Marczewski, Jerzy (1977). "German Historiography and the Problem of Germany's Responsibility for World War I". Polish Western Affairs 12 (2). 
• Mombauer, Annika (2007). "The First World War: Inevitable, Avoidable, Improbable Or Desirable? Recent Interpretations On War Guilt and the War's Origins". German History 25 (1): 78–95. doi:10.1177/0266355407071695. 
• Mombauer, Annika. The origins of the First World War: controversies and consensus. (2002)
• Mulligan, William (2014). "The Trial Continues: New Directions in the Study of the Origins of the First World War". The English Historical Review 129 (538): 639–666. doi:10.1093/ehr/ceu139. http://ehr.oxfordjournals.org/content/129/538/639.full. 
• Nugent, Christine (April 2008). "The Fischer Controversy: Historiographical Revolution or Just Another Historians' Quarrel?". Journal of the North Carolina Association of Historians 16. 
• Ritter, Gerhard [1962] (1997). Anti-Fischer: A New War-Guilt Thesis?. Houghton Mifflin, 135–142. ISBN 978-0-669-41692-3. 
• Schroeder, Paul W. (2007). Necessary conditions and Worlkd War I as an unavoidable war. Routledge, 147–236. ISBN 978-1-134-10140-5. 
• Schroeder, Paul W. (2004). "Embedded Counterfactuals and World War I as an Unavoidable War", Systems, Stability, and Statecraft: Essays on the International History of Modern Europe. Palgrave Macmillan US. ISBN 978-1-4039-6357-4. 
• Seipp, Adam R. (October 2006). "Beyond the 'Seminal Catastrophe': Re-imagining the First World War". Journal of Contemporary History 41 (4): 757–766. doi:10.1177/0022009406067756. 
• Showalter, Dennis (Winter 2006). "The Great War and Its Historiography". The Historian 68 (4): 713–721. doi:10.1111/j.1540-6563.2006.00164.x. 
• Sked, Alan. "Austria-Hungary and the First World War." Histoire Politique 1 (2014): 16-49. online free
• Smith, Leonard V. (November 2007). "The Culture De Guerre and French Historiography of the Great War of 1914–1918". History Compass 5 (6): 1967–1979. doi:10.1111/j.1478-0542.2007.00484.x. 
• Strachan, Hew (March 2014). "The origins of the First World War". International Affairs 90 (2): 429–439. doi:10.1111/1468-2346.12118. 
• Trachtenberg, Marc. "The Meaning of Mobilization in 1914" International Security 15#3 (1991) pp. 120–150 online
• Vasquez, John A. "The First World War and International Relations Theory: A Review of Books on the 100th Anniversary." International Studies Review 16#4 (2014): 623-644.
• سانچہ:Cite speech

بنیادی ذرائع

• Collins, Ross F. ed. World War I: Primary Documents on Events from 1914 to 1919 (2007) excerpt and text search
• Dugdale, E.T.S. ed. German Diplomatic Documents 1871–1914 (4 vol 1928–31), in English translation. online
• French Ministry of Foreign Affairs, The French Yellow Book: Diplomatic Documents (1914)
• Gooch, G. P. Recent Revelations of European Diplomacy (1940); 475pp detailed summaries of memoirs from all the major belligerents
• Gooch, G.P. and Harold Temperley, eds. British documents on the origins of the war, 1898–1914 (11 vol. ) online
  • v. i The end of British isolation—v.2. From the occupation of Kiao-Chau to the making of the Anglo-French entente Dec. 1897-Apr. 1904—V.3. The testing of the Entente, 1904-6 -- v.4. The Anglo-Russian rapprochment, 1903-7 -- v.5. The Near East, 1903-9 -- v.6. Anglo-German tension. Armaments and negotiation, 1907-12—v.7. The Agadir crisis—v.8. Arbitration, neutrality and security—v.9. The Balkan wars, pt.1-2 -- v.10,pt.1. The Near and Middle East on the eve of war. pt.2. The last years of peace—v.11. The outbreak of war V.3. The testing of the Entente, 1904-6 -- v.4. The Anglo-Russian rapprochment, 1903-7 -- v.5. The Near East, 1903-9 -- v.6. Anglo-German tension. Armaments and negotiation, 1907-12—v.7. The Agadir crisis—v.8. Arbitration, neutrality and security—v.9. The Balkan wars, pt.1-2 -- v.10,pt.1. The Near and Middle East on the eve of war. pt.2. The last years of peace—v.11. The outbreak of war.
  • Gooch, G. P. and Harold Temperley, eds. British Documents on the Origins of the War 1898–1914 Volume XI, the Outbreak of War Foreign Office Documents (1926) online
• Gooch, G.P. Recent revelations of European diplomacy (1928) pp 269–330. online; summarizes new documents from Germany, pp 3–100; Austria, 103-17; Russia, 161-211; Serbia and the Balkans, 215-42; France, 269-330; Great Britain, 343-429; United States, 433-62.
• Hammond's frontier atlas of the world war : containing large scale maps of all the battle fronts of Europe and Asia, together with a military map of the United States (1916) online free
• Lowe, C.J. and M.L. Dockrill, eds. The Mirage of Power: The Documents of British Foreign Policy 1914–22 (vol 3, 1972), pp 423–759
• Mombauer, Annika. The Origins of the First World War: Diplomatic and Military Documents (2013), 592pp;
• Reichstag speeches [۲]

باہرلے جوڑ

• ممباؤر ، انیکا: جولائ‏ی بحران 1914 ، وچ : 1914-1918- آن لائن۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔
• ملیگن ، ولیم: پہلی جنگ عظیم د‏‏ی ابتداء دی تریخ سازی ، وچ : 1914-191918-آن لائن۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔
• ولیمسن ، جونیئر ، سموئیل آر: جنگ دا راستہ ، وچ : 1914-1918۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔
• بروز ، ایرک: اسلحہ ریس 1914 تو‏ں پہلے ، آرمیمنٹ پالیسی ، وچ : 1914 191918-آن لائن۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔
• پیٹر گیس: تنازعہ: سامراج دے زمانے وچ بحراناں تے تنازعات دے لئی میڈیا د‏‏ی ذمہ داری ، 1914۔1918 آن لائن۔ پہلی جنگ عظیم دا بین الاقوامی انسائیکلوپیڈیا ۔
• اسباب تے بنیادی وسائل دا جائزہ
• روس - جرمنی دے لئی Archived 2016-10-01 at the وے بیک مشین نارمن اسٹون دے ذریعہ بہت مضبوط ہونا Archived 2016-10-01 at the وے بیک مشین
• پہلی جنگ عظیم د‏‏ی اصل : بی بی سی د‏‏ی تریخ د‏‏ی سائٹ اُتے ڈاکٹر گیری شیفیلڈ دا اک مضمون۔
• پہلی جنگ عظیم د‏‏ی وجہ کيتا : WWI دے واقعات تے ابتداء د‏‏ی ٹائم لائن
• کالیبن اے سیمین ایس۔ بین الاقوامی معاشی نظام دے نظام وچ ریاستی قومی معیشت دے ارتقا دے کچھ پہلو۔ - یو ایس ایس آر اکیڈمی برائے سائنس تے اقتصادی تے بین الاقوامی بحرانی مطالعات دے لئی دور تو‏ں دور د‏‏ی تقسیم دا ادارہ ولادیٹوسٹک ، 1991
• اس کیس وچ ثبوت: 1914 د‏‏ی جنگ دے لئی اخلاقی ذمہ داری اُتے تبادلہ خیال ، جداں کہ جیمز ایم بیک دے ذریعہ انگلینڈ ، جرمنی ، روس دے سفارتی ریکارڈ نے انکشاف کيتا۔
• WWI د‏‏ی وجوہات دا تصور نقشہ
• مارک کوسمین (جنگ کيت‏ی گھریلو وجوہات پر) "جنگ عظیم یکجہت‏ی تے انسداد انقلاب دے 100 سال"