پاکستان دے بدھ متی آثار
پاکستان بدھ مت دیاں عظیم خانقاہاں، سٹوپیاں تے قدیم یونیورسٹیاں دا مسکن رہیا اے۔ خیبر پختونخوا تے پنجاب دے علاقے خاص طور اُتے بدھ مت دے زرخیز تاریخی تے ثقافتی ورثے دے امین نیں۔پاکستان وچ بدھ اِزم دی تریخ قریباً 2،300 سال قدیم اے جو راجا اشوک دے زمانے توں شروع ہُندی اے۔ ہند یونانی سلطنت، اشوکا دی میورا سلطنت، کشان دی سلطنت تے پالا سلطنت وچ پائیاں جانے والیاں کئی بدھ عمارتاں تے انہاں دیاں باقیات اج دے پاکستان دا حِصہ نیں۔
بدھ مت مذہب
سودھواج دنیا وچ لگ بھگ 4200 دے قریب مختلف مزاہب موجود نیں جن وچ بوہت سارے ایسے وی نیں جن کہ بارے وچ کسے نوں نئیں معلوم۔ دنیا دے وڈے مزاہب وچوں اک ”بُدھ مت” وی اے جو اپنے ساڈھے پنج کروڑ پیروکاراں دے نال دنیا دا پنجواں وڈا مذہب اے۔ دنیا دے1۔7 فیصد لوک اس مذہب دے مننے والے نیں۔ بدھ مت اک مذہب، اک فلسفہ اے جو مختلف روایات، عقائد تے طرز عمل اُتے مشتمل اے، اس دی زیادہ تر تعلیمات ”سدھارتھ گوتم” ول منسوب نیں۔ بدھ مت نوں سمجھنے دے لئی سانوں پہلے اس مذہب دے بانی ”گوتم بدھ” نوں سمجھنا ہوۓ گا۔
سدھارتھ ہمالیہ دی اک ریاست وچ پیدا ہوئے سن جتھے آریائی قبیلہ ساکیہ (جاں شاکیہ) آباد سی، ایہ اس قبیلے دے راجا دے چشم و چراغ سن ۔ گوتم دی ماں دا ناں مایا جاں مہامایا سی۔ گوتم دے سالِ ولادت وچ سخت اختلاف اے۔ عام طور اُتے 563 ق م دسیا گیا اے۔ انہاں دے ناں اُتے وی اختلافات نیں، بعض لوگاں نے سدھارتھ پہلا ناں تے گوتم قبائلی ناں دسیا اے۔ گوتم دے بچپن دے حالات مستند کتاباں وچ نئیں ملدے نیں تے جو ملدے نیں اوہ پیروکاراں دی عقیدت نال اس بری طرح متاثر ہوئے نیں کہ انہاں دا حوالہ نئیں دتا جا سکدا۔ بہرحال اتنا پتہ چلتاہے کہ انہاں نے رواج دے مطابق علم و فنون تے سپہ گری وچ مہارت پیدا دی تے کمسنی وچ ای انہاں دی شادی یشودھرا توں کردتی گئی۔ آخر بعض روایات دے مطابق گوتم دی عمر جدوں تیس دی ہوئی تو انہاں وچ ذہنی تبدیلی پیدا ہوئی ۔ کچھ طبعی رجحان تے کچھ زندگی دے تلخ واقعات نے گوتم نوں مجبور کیتا کہ اوہ ابدی سکون و مسرت حاصل کرنے دی کوشش کرے تے اس دے حصول دا طریقہ معلوم کرنے دی کوشش کرے۔ روایات دے مطابق گوتم گھر چھڈ کے جنگل ول نکل گئے۔ جتھے انہاں نے چھ سال مختلف ریاضتاں وچ گزارے۔ جس وچ گھاس پھونس کھانا، دھیان لانا، گھنٹاں کھڑے رہنا، کانٹاں اُتے لیٹ جانا، جسم اُتے خاک ملنا، سر تے داڑھی دے بال نوچنا تے اس طرح دے دوسرے سخت مجاہدات وچ مشغول رہے۔ آخر انہاں اُتے ایہ حقیقت عیاں ہوئی کہ جسم دی آزادی تے اس طرح دے مجاہدات توں تسکین ناممکن اے، چنانچہ انہاں نے کھانا پینا شروع کر دتا تے اپنے چیلیاں توں ایہ کہیا کہ ریاضت دے ایہ تمام طریقے غلط نیں۔ چنانچہ اوہ انہاں چھڈ کے چلے گئے۔
چیلیاں دے چلے جانے دے بعد گوتم سخت ہیجان وچ مبتلا ہو گئے۔ آخر اوہ ”بُدھ گیا” وچ جو اس وقت غیر آباد علاقہ سی، اک درخت دے تھلے بیٹھ گئے۔ اس واقعہ دے بعد انہاں نے تہیہ کر لیا، کہ جدوں تک انہاں اُتے حقائق ظاپر نہ ہوئیاں گے اوہ اسی طرح مراقبہ وچ رہے گا۔ دفعتاً غروب آفتاب دے وقت انہاں دے ذہن وچ اک چمک پیدا ہوئی تے انہاں اُتے ایہ حقائق عیاں ہوئے کہ ”صفائے باطن تے محبت خلق“ وچ ای فلاح ابدی دا راز مضمر اے تے تکلیف توں رہائی دے ایہی دو طریقہ نیں۔ انہاں نے حیات دے چشمہ موت تے زندگی دا اک لامتناہی سلسلہ دیکھیا۔ ہر حیات نوں موت توں تے موت نوں حیات توں وابستہ پایا۔
اس نوری کفیت تے انکشاف دے بعد اوہ ”بدھ” یعنی روشن ضمیر ہو گئے تے انہاں یقین ہو گیا کہ اوہ غلطی تے جہالت دے دھندلکاں توں آزاد ہوچکے نیں۔ انسانی مصاحباں دے علاج جان لینے دے بعد اوہ بنارس آئے تے اوتھے اک مقام مگادیہ وچ قیام کیتا۔ انہاں دے چیلے جو انہاں چھڈ کر جا چکے سن اوہ ایتھے آن ملے۔ چنانچہ انہاں نے اپنے چیلاں نوں اپنی تعلیمات توں روشناس کرایا تے زندگی و موت دے حقائق انہاں سمجھائے۔ آخر اوہ انہاں توں متاثر ہوکر انہاں دے دین وچ داخل ہو گئے۔ انہاں دی بزرگی و علم دا شہرہ دور دور تک پھیل گیا تے بوہت سارے لوک انہاں دی کرامتاں نوں دیکھ کر انہاں دے مذہب وچ داخل ہو گئے۔ ایتھے توں گوتم ”راج گڑھ” گئے جتھے گوتم نے کئی سال گزارے۔ اوہ ہر سال گرمی تے جاڑے وچ تبلیغ دے لئی نکلتے تے برسات وچ واپس آجاندے ۔ الغرض چند سال دے اندر گوتم دا مذہب تیزی توں پھیل گیا۔ چوالیس سال تک گوتم اپنے مذہب دی تبلیغ کر دے رہے تے اس سلسلے وچ ہندوستان دے مختلف تھاں اُتے گئے۔ انہاں دی حیات وچ انہاں دا مذہب تیزی توں مقبول ہو گیا تے دور دور تک انہاں دے مبلغین ہندوستان دے ہر حصہ وچ پہنچ گئے تے لوگاں نوں اس نویں مذہب توں روشناس کرایا۔ عام روایات دے مطابق گوتم نے 80 سال دی عمر وچ 384 ق م وچ وفات پائی۔ ہندو رسم دے مطابق انہاں دی لاش نذر آتش کردتی گئی۔
دنیا وچ بدھ مت
سودھودنیا وچ گوتم بدھ دے مذہب بدھ مت دے ماننے والے زیادہ تر جنوب مشرقی ایشیائی ملکاں ( سِنگاپور، برما، لاؤس، تھائی لینڈ، ویتنام، تائیوان، کمبوڈیا) چین، جاپان،نیپال، بھوٹان، کوریا، سری لنکا، منگولیا تے بھارت وچ رہندے نیں۔ لیکن حیران کُن طور اُتے اسلامی جمہوریہ پاکستان ، جتھے بدھ مذہب دے پیروکاراں دی تعداد صرف 2000-1500 دے لگ بھگ اے، بدھ مت دی وسیع تے مُستند تریخ رکھدا اے۔
پاکستان وچ بدھ آثار
سودھواِسلام، ہندومت تے سکھ مت دے علاوہ ملکِ پاکستان بدھ مت دیاں عظیم خانقاہاں، سٹوپیاں تے قدیم یونیورسٹیاں دا مسکن رہیا اے۔ خیبر پختونخوا تے پنجاب دے علاقے خاص طور اُتے بدھ مت دے زرخیز تاریخی تے ثقافتی ورثے دے امین نیں۔پاکستان وچ بدھ اِزم دی تریخ قریباً 2،300 سال قدیم اے جو راجا اشوک دے زمانے توں شروع ہُندی اے۔ ہند یونانی سلطنت، اشوکا دی میورا سلطنت، کشان دی سلطنت تے پالا سلطنت وچ پائیاں جانے والیاں کئی بدھ عمارتاں تے انہاں دیاں باقیات اج دے پاکستان دا حِصہ نیں۔
پاکستان وچ کئی علاقاں توں بدھ مت دے آثارِ قدیمہ دریافت ہوئے نیں جن وچ برتن، مورتیاں، سِدے، کئی روزمرہ دیاں اشیاء شمیت درسگاہاں، خانقاہاں تے اشوک دے زمانے وچ بنائے گئے سینکراں اسٹوپے شامل نیں۔ پشاور تے ٹیکسلا دے میوزیم بدھ مت دی تریخ توں بھرے پئے نیں۔ لاہور میوزیم وچ وی بدھا دی نادر مورتیاں رکھیاں گئیاں نیں۔ ایہ میوزیم انتہائی قیمتی تے قدیم بدھ تریخ نوں سنبھالے ہوئے نیں۔ پاکستان وچ کئی جگہاں توں بدھ مذہب دے آثار دریافت ہوئے نیں۔
گلگت بلتستان
سودھو7ویں صدی دے آخر وچ بدھ اِزم نے گلگت بلتستان وچ قدم رکھے۔ اِسلام توں پہلے بلتستان دے لوک بدھ مت تے بون مذہب دے مننے والے سن۔ اج وی اس خطے وچ کئی جگہاں اُتے بُدھ آثار ملدے نیں جنہاں وچ منتھل بدھا دی چٹان تے ہُنزہ دی مقدس چٹان سرِ فہرست نیں۔
منتھل بُدھا، سکردو
سودھوسکردو توں ” ست پارہ جھیل” ول جائیۓ تے راستے وچ اک سڑک مُڑتی اے جو 3 کلومیٹر دے سفر دے بعد تہانوں گرینائٹ دی اک وڈی چٹان تک لے جائے گی جتھے گوتم بُدھا دیاں مختلف اشکال کُندہ نیں۔9 صدی دی ایہ چٹان اٹھویں تے دسویں صدی دے درمیان بالائی سندھ دی وادی وچ قائم بدھ سلطنت دے سنہری دور دی یادگار اے۔ اس پیلی چٹان اُتے کُندہ شکلاں وچ بُدھا نوں اپنے پیروکاراں دے وچکار مراقبے دی حالت وچ دکھایا گیا اے ۔ دور دراز واقع ہونے دی وجہ توں ایہ جگہ ویہویں صدی تک دنیا دی نظراں توں پوشیدہ رہی۔ سال 1906 وچ اک سکاٹش سیاح ایلا نے اپنی کتاب وچ اس چٹان ول دنیا دی توجہ مبذول کروائی تے اج ایہ محفوظ حالت وچ ساڈے سامنے اے۔
وادئ ہنزہ وچ کریم آباد دے نال اک چھوٹا جیہا قصبہ ”ہلدیکش” دے ناں توں آباد اے جتھے اک پہاڑی دے اُتے، دریائے ہُنزہ دے کنارے بدھ مت دی ایہ مقدس کُندہ چٹان موجود اے جو ہزاراں سال قدیم اے۔ اِس چٹان دے دو حِصے نیں تے دوناں اُوپر مختلف تصویراں تے عبارتاں کندہ نیں۔ ایہ جگہ اک زمانے وچ بدھ پناہ گاہ دے طور اُتے استعمال ہُندی رہی اے۔ حکومت پاکستان نے اس نوں اپنی تحویل وچ لے کے محفوظ کر رکھیا اے لیکن دریائے ہنزہ وچ آنے والے سیلاب اس قدیم ثقافتی ورثے نوں نقصان پہنچانے دا باعث بندے رہندے نیں۔15واں صدی وچ اسلام دی آمد دے بعد بوہت سارے بدھسٹ، مسلمان ہو گئے تے جو چند اک بچے سن اوہ "لداخ” ول ہجرت کر گئے جتھے اج وی بدھسٹس دی اکثریت اے
خیبر پختونخوا
سودھوگندھارا تہذیب دا مسکن ہونے دی وجہ توں خیبر پختونخوا بدھ مت دا گڑھ سی تے ایتھے جا بجا مختلف خانقاہاں،درسگاہاں، میوزیم اورسٹوپے بکھرے ہوئے نیں۔ سب توں پہلے ذکر ہو جائی اس قدیم بدھ تہزیب دا جس دی بدولت بدھ مذہب ایتھے تک پھیلیا۔
گندھارا بُدھ مت دی اک قدیم سلطنت سی جو شمالی پاکستان وچ خیبر پختونخوا تے پنجاب وچ پوٹھوہار دے کچھ علاقیاں اُتے مشتمل سی۔ پشاور، ٹیکسلا، تخت بھائی، سوات ،دیر تے چارسدہ اس دے اہم مرکز سن۔ ایہ دریائے کابل توں شمال ول سی۔ گندھارا چھیویں صدی قبل مسیح توں گیارہواں صدی تک قائم رہی۔گندھارا دا ذکر رگ وید تے بدھ روایات دوناں وچ موجود اے۔ چینی سیاح ”ہیون سانگ” (جو ایتھے زیارتاں دے لئی آیا سی) نے تفصیل توں اس دا ذکر کیتا اے۔ کشان دور گندھارا دی تریخ دا سنہرا دور سی۔ کشان بادشاہ ”کنشک” دے عہد وچ گندھارا تہزیب اپنے عروج اُتے پہنچی۔ گندھارا بدھ مت دی تعلیمات دا مرکز بن گیا تے لوک ایتھے تعلیم حاصل کرنے آنے لگے۔
پنجویں صدی وچ ہُن حملہ آوراں دے آنے توں ایتھے بدھ مت دا زوال شروع ہو گیا۔ محمود غزنوی دے حملیاں دے بعد گندھارا وی تریخ توں محو ہو گیا۔ گندھارا دیاں سرحداں وادئ کابل توں لیکر دریائے سندھ دے پار تک سن جس وچ صوابی، سوات، مردان تے راولپنڈی تک دے علاقے شامل سن۔ عرب مورخاں گندھارا دی ہندوستانی سلطنت نوں قندھار (گندھار) دے ناں توں یاد کر دے نیں۔ بدھ مذہب دی کتاباں وچ وی گندھارا دا ذکر ملدا اے۔ گوتم بدھ دے زمانے وچ ٹیکسلا دی شہرت اک علمی مرکز تکشا شیلا یونیورسٹی پاروں وی سی، جتھے دور دور توں لوک حصولِ علم دے لئی آندے سن۔
=تختِ بھائی، مردان
سودھوضلع مردان دی تحصیل تختِ بھائی دا جتھے تخت بھائی بازار توں 2 کلومیٹر دور اک چھوٹی سی پہاڑی دے اُتے موجود گندھارا دی بہترین طرزِ تعمیر دی حامل بدھ خانقاہ تے اس دے آثار واقع نیں جو جو عالمی ثقافتی ورثے دا حِصہ اے۔تخت ناں دی وجہ تسمیہ ایہ اے کہ ایہ اک پہاڑی اُتے واقع اے تے بھائی (فارسی وچ پانی نوں کہندے نیں ) اس لئی کہ اس دے نال ای اک دریا بہندا سی۔ تخت بھائی ضلع مردان دا سب توں زرخیز علاقہ اے۔ اس زمین دی زرخیزی دے پیشِ نظر ایشیا دا پہلا شکر خانہ جاں شوگرمل برطانوی راج وچ ایتھے بدھ خانقاہ دے نزدیک بنائی گئی سی۔
ایہ جگہ بدھ مت دی قدیم تہذیب و تمدن دے بارے وچ نہایت مفصل معلومات و شواہد فراہم کردتی اے۔ اس پنڈ دی بنیاد اک قدیم قصبے دی باقیات اُتے رکھی گئی سی، اوہ باقیات اج وی عمدہ حالت وچ موجود نیں۔ ایتھے پائے جانے والے قدیم زمانے دے سکیاں توں پتہ چلدا اے کہ ایتھے بدھ مت تے ہندو دھرم دے لوک آباد سن۔ ایتھے تعمیر کیتیاں گئیاں عمارتاں جو راہباں دے لئی بنوائی گئی سن، ہر لحاظ توں تمام تر ضروریات ِ زندگی توں آراستہ سن۔ پہاڑی دے اُتے رہنے والیاں دے لئی وی فراہمیٔ آب دا انتظام سی۔ عمارتاں داںی دیواراں وچ ہوا دی آمد و رفت دے لئی روشندان تے رات وچ تیل دے چراغ روشن کرنے دے لئی طاقاں وی بنائیاں گئیاں سن۔ کھدائی دے دوران ایتھے جو چیزاں دریافت کیتیاں گئیاں نیں، اُنہاں وچ بدھ مت دیاں عبادت گاہاں، صومعہ، عبادتگاہاں دے کھلے صحن، جلسہ گاہاں، وڈے وڈے ایستادہ مجسمے تے مجسمیاں دے نقش و نگار توں مزین بلند و بالا دیواراں شامل نیں۔ پہلی مرتبہ تخت بھائی دی تاریخی حیثیت ول توجہ 1836ء وچ فرانسیسی آفیسر جنرل کورٹ نے مبذول کرائی سی جدونکہ تحقیق تے کھدائی دے کم دا آغاز 1852ء وچ شروع کیتا گیا۔تریخ، نوادرات تے آثارِ قدیمہ توں محبت رکھنے والیاں دے لئی ایہ اک نہایت بہترین جگہ اے
سیری/سہری بہلول
سودھوتخت بھائی دے قریب، مالاکنڈ مردان روڈ اُتے واقع ایہ سائیٹ 1980 توں یونیسکو دے عالمی ثقافتی ورثے دی لسٹ وچ شامل اے۔ شہرِ بہلول جاں سہری بہلول دے آثار اصل وچ کشان دور وچ بسائے گئے اک قدیم قلعہ بند شہر نوں ظاہر کر دے نیں۔ لفظ سیھری بہلول دی کئی لوگاں نے مختلف انداز وچ تعریف دی اے۔ مقامی لوگاں دا کہنا اے کہ ایہ اک ہندی لفظ اے، جس دے معنی نیں “سر بہلول“ جو علاقے دے اک سیاسی و مذہبی شخصیت سن۔ پر ایہ ناں اتنا پرانا نئیں کہ جتنا پرانا ایہ گاواں اے۔ ایتھے موجود بُدھا دی باقیات کر مکمل طور اُتے نئیں کھودا گیا۔ ستم بالائے ستم ایہ کہ مقامی افراد نے اپنے گھراں وچ وی غیر قانونی کھدائیاں کر کہ اس سائیٹ نوں نقصان پہنچایا اے۔ایتھے سےعام طور اُتے برتن، مورتیاں، زیوراور سِدے دریافت کیتے گئے نیں۔ ایہ جگہ اک بلند ٹیلے اُتے واقع اے جس دے ارد گرد زرخیز کھیت کھلیان نیں۔ اس جگہ نوں حکومتی تے بین الاقوامی سرپرستی دی اشد ضرورت اے۔
شہباز گڑھی و جمال گڑھی
سودھومردان :مردان شہر توں 12 کلومیٹر شمال وچ واقع شہباز گڑھی، پہاڑاں توں گھرا اک حسین و سرسبز گاواں اے جتھے کچھ اونچائی اُتے تیسری صدی ق م وچ اشوکا دور دی اک کُندہ چٹان واقع اے۔ دو وڈے وڈے ٹکڑاں اُتے مشتمل اس چٹان وچ کُندہ عبارتاں قدیم رسم الخط ”خروشتی” وچ لکھی گئی نیں۔ اس دی تاریخی اہمیت دی بنیادی وجہ ایہ اے کہ پورے جنوبی ایشیا وچ قدیم دور دی عبارتاں تے رسم الخط دی ایہ پہلی مثال اے۔ ایہ چٹان وی یونیسکو دے علامی ثقافتی ورثے دا حِصہ اے۔ مردان دے شمال وچ 13 کلومیٹر دور واقع ”جمال گڑھی” قدیم زمانے دی اک بُدھ خانقاہ رہی اے جو غالباً پہلی توں پنجویں صدی تک قائم رہی ۔ جمال گڑھی دے کھنڈر نوں 1848 وچ برطانوی ماہر آثارِ قدیمہ سر الیگزینڈر کُننگھم نے دریافت کیدا سی۔ ایتھے اک سٹوپا وی موجود سی جو کسے خاص اہمیت دا حامل نئیں۔ جمال ڈھیرئی دے کھنڈر توں دریافت کیتے گئے مجسمے تے بت اج برٹش میوزیم تے کلکتہ میوزیم دی رونق نیں جدونکہ خانقاہ توں دریافت شدہ خروشتی رسم الخط دا نمونہ پشاور میوزیم بھیجوا دتا گیا سی۔
پُشکلا وتی، چارسدہ
سودھوگندھارا سلطنت دا پائہ تخت، پُشکلاوتی، دے کھڈرات اج دے چارسدہ شہر توں کچھ باہر دریائے کابل تے سوات دے سنگم اُتے موجود نیں۔ پُشکلاوندی سنسکرت زبان دا لفظ اے جس دے معنی نیں ” کنول دے پھُل دا شہر”۔ ہندوواں دی مقدس کتاب ”رامائن” دے مطابق اس شہر دی بنیاد راجا رام دے بھتیجے پشکلا ( جس دے بھائی تاکشا دے ناں اُتے ٹیکسلا دا شہر آباد اے) نے دریائے سندھ دے مغربی جانب رکھی سی۔ پشکلاوندی دے کھنڈر وچ دو شہراں دی باقیات تے کئی سٹوپے شامل نیں۔ ایتھے دریائے کابل دی تن شاخاں آپس وچ ملدی نیں۔ اس خاص جگہ نوں ”پرانگ” کہیا جاندا اے جو مقدس خیال دی جاندی اے ۔ اس دے شمال وچ چارسدہ دا قبرستان واقع اے جسنوں دنیا دے وڈے قبرستاناں وچوں اک منیا جاندا اے۔
وادئ زیریں سوات
سودھوزیریں سوات دی وادی ضلع سوات،ضلع لوئر دیر تے مالاکنڈ اُتے مشتمل اک اہم تاریخی علاقہ اے جتھے آریائی لوگاں دے ابتدائی دور دے آثار موجود نیں۔ دریائے سوات دی جنوبی وادی کئی ہزار سال توں حملی آوراں دی آماجگاہ رہی اے ایتھے چکدرہ برج توں لے کے سیدو شریف تک گندھارا دے آثار، بدھ خانقاہاں تے شاہی عمارتاں بِکھری ہوئی نیں۔ زیادہ تر قدیم تاریضی جگہاں بریکوٹ سیدو شریف تے اوڈیگرام دے آس کول نیں۔
بری کوٹ، سوات
سودھووادئ سوات دا دروازہ بریکوٹ، دریائے سوات دے کنارے آباد اے۔ کہندے نیں کہ ایہ سکندرِ اعظم دے بسائے گئے شہر ”بزیرہ” دے آثاراں اُتے آباد اے جسنوں اک اطالوی ٹیم 1984 توں کھود رہی اے۔ ایتھے دریافت ہونے والی قابلِ توجہ اشیاء وچوں اپنے گھوڑے اُتے سوار، سدھارتھ بُدھا دا وڈا سبز مجسمہ تے چٹان وچ کھدی دو شیراں والے سٹوپے دی شباہت شامل نیں۔ اک تے شاہکار شراب دے یونانی دیوندا ”ڈیانوسس” دا مجسمہ اے جس وچ گھنگریالے بالاں والے، تخت نشاں اس دیوندا نے اک ہاتھ وچ جام تے دوسرے وچ بکرے دا سر اُٹھا رکھیا اے۔کشان سلطنت وچ ایہ شہر اک وڈی منڈی دے طور اُتے ابھر کہ آیا لیکن 3 صدی وچ آنے والے اُتے در پے زلزلےآں نے اسنوں تباہ کر دتا تے شاید اسی وجہ توں بزیرہ دا شہر ختم ہو کے رہ گیا۔
سیدو شریف، سوات
سودھوسیدو تے اس توں ملحقہ شہر منگورہ دے آس کول کئی بدھ متبرک مقام واقع نیں جن وچ علی گرامہ، بتکارہ 1 تے 2، متلائی تے دریائے جمبیل دی وادی شامل نیں۔
اوڈیگرام
سودھواوڈیگرام، سیدو شہر توں 8 کلومیٹر دور واقع اے۔ برٹش ماہر آثارِ قدیمہ اسٹین نے اسنوں ”اورا” شہر قرار دتا اے جتھے سکندرِ اعظم نے اک جنگ لڑی سی۔ 1950 وچ اطالوی ماہرین دی زیرِ نگرانی ایتھے کھدائی دا کم شروع کیتا گیا۔ شاہی ہندو دور وچ ایہ سوات دا دارالسلطنت سی۔
منگلور دی چٹان، سوات
سودھوسوات دے شہر منگورہ توں قریباً 9 کلومیٹرمشرق وچ منگلور ( جاں منگلاوار) واقع اے جو تحصیل بابوزئی دا اک قصبہ اے۔ اے تو ایہ پاکستان دے عام قصباں وانگ لیکن اس دی اک خاص بات اے۔ اوہ ایہ کہ سوات دے اس قدیم دارالسلطنت وچ دوسرا وڈا چٹان وچ کھدا ہویا بُدھا دا مجسمہ موجود اے۔ اس وادی وچ بنجوٹ، سلدارہ، ننگڑیال تے جہان آباد دے علاقاں وچ کئی بُدھا دے مجسمے موجود نیں جن وچ زیادہ تر چٹانون وچ کُندہ نیں۔ ایتھے سب توں مشہور مجسمہ جہان آباد دا ”سخورائی بدھا” مجسمہ اے۔ ایہ وادی آثارِ قدیمہ توں محبت رکھنے والیاں دے لئی اک جنت اے۔
بت کڑہ سٹوپا، مینگورہ
سودھومینگورہ دے نزدیک واقع بت کڑہ دا سٹوپا میورا دے راجا اشوک نے بنوایا سی۔ اس سٹوپے دی کھدائی اطالوی ماہرین آثارِ قدیمہ نے 1956 وچ کروائی۔ ایتھے توں اک وڈی تعداد وچ کڈے جانے والے آثآرِ قدیمہ دی باقیات نوں اٹلی دے شہر ”تورینو” دے میوزیم وچ رکھیا گیا اے۔
چکدرہ
سودھوضلع لوئر دیر دا دوسرا وڈا شہر چکدرہ ، دریائے پنجکوڑہ تے دریائے سوات دے سنگم اُتے واقع اے۔ 3500 سال توں اک اہم مرکزی شہر ہونے دے نال نال ایہ شہر گندھارا سلطنت دے آثارِ قدیمہ تے ہندوواں دے قلعاں دے حوالے توں وی شہرت رکھدا اے۔ ایتھے دم کوٹ ہِل دی چوٹی دی کھدائی توں ملنے والے برتن تے زیورات سوات دے سیدو شریف میوزیم وچ رکھے گئے نیں۔ 65-1962 وچ احمد حسن دانی نے کھدائی دے دوران ایتھے توں پہلی صدی دا قدیم بدھ سٹوپا تے خانقاہ دریافت کیتے نیں۔ اس چٹان دے نیچے وی کندہ بدھ عبارتاں ملی نیں۔
چکدرہ توں کچھ شمال وچ اُچ دے دیہات دے قریب گُل آباد وچ وی ”آندند ڈھیرئی” دے آثارِ قدیمہ دریافت ہوئے نیں۔ چینی زائر ”ژوان زینگ” دے مطابق اس جگہ توں اک واقعہ منسوب اے اوہ ایہ کہ ایتھے آئے قحط توں لوگاں نوں بچانے دے لئی بُدھا نے اس وادی وچ مرے ہوئے اژدھا دا روپ دھار لیا تاکہ بھوکے لوک اس اژدھے نوں کٹ کے اپنا پیٹ بھر سکاں۔
آندند ڈھیرئی توں کچھ دور ”نِموگ رام” بدھ خانقاہ تے سٹوپا دے کھنڈر واقع نیں۔ ایتھے اُتے تن سٹوپا موجود نیں جو بدھ مت دے تن اصولاں بُدھا اک استاد، دھرم تے سنگھ (بدھ مت دے بھکشواں دی جماعت جنھاں نے دنیا توں مکمل طور اُتے ناتا توڑ کر حصول نروان دے لئی اپنے نوں وقف کر دتا سی )، نوں ظاہر کر دے نیں ۔ ایتھے دریائے سوات دے پُل توں ادھا کلومیٹر دور واقع ”دیر میوزیم” وچ بُدھ تے ہندو سلطنتاں دی نادر اشیاء سمیت مقامی ثقافت نوں وی دیکھیا جا سکدا اے۔
عزیز ڈھیرئی ، صوابی
سودھوعزیز ڈھیرئی ، ضلع صوابی وچ گنگو ڈھیرئی نامی قصبے توں 3 کلومیٹر دور واقع اے۔ ایہ جگہ 1976 وچ دریافت کیتی گئی سی لیکن اس دی کھدائی 1993 وچ شروع کیتی گئی۔ ایہ جگہ چند وجوہات دی بنا اُتے بوہت اہم اے جداں کہ ایتھے تہانوں قدیم زمانے دی باقاعدہ منصوبہ بندی توں بسائی گئی بستیاں ملیاں گی تے ایہ گندھارا تہزیب دی اوہ جگہ اے جو تہانوں بغیر کسے رکاوٹ دے، دوسری صدی ق م توں لے کے اسلامی سلطنت تک دی تمام ثقافتی تصویر پیش کردتی اے۔ پشاور یونیورسٹی دے شعبہ آثارِ قدیمہ دی مدد توں جدوں ایتھے دی کھدای کیتی گئی تو کئی چیزاں تے تہاں دریافت ہوئیاں جواس جگہ دی گندھارا سلطنت وچ اہمیت نوں ظاہر کردیاں نیں۔ ایتھے اک جگہ نوں ”متبرک مقام” دا ناں دتا گیا اے جتھے کئی سٹوپے واقع نیں جنہاں دے درمیان اک بارانی نالا لنگھدا اے۔ ایتھے مزہبی عبادتگاہاں دے نال نال رہائشی علاقے وی دریافت کیتے گئے نیں۔
ہُنڈ، صوابی
سودھوقلعہ اٹک توں 15 کلومیٹر دور دریائے سندھ دے مغربی کنارے واقع ضِلع صوابی دا ایہ چھوٹا سا قصبہ بُدھ تریخ وچ ممتاز حیثیت رکھدا اے۔ ایہی اوہ جگہ اے جتھے توں سکندرِ اعظم تے اس دی فوجاں نے اباسین نوں عبور کیتا تے پنجاب اُتے حملہ آور ہوئے۔ 11 ویں صدی تک ہندو شاہی حکمراناں دے زیرِ حکومت ہُنڈ ، گندھارا سلطنت دا آخری پائہ تخت سی ( جو تقریباً 300 سال تک ہندو شاہی ریاست دا صدر مقام رہیا) جس دے بعد ایتھے محمود غزنی دی حکومت شروع ہوئی جدونکہ ہندو سلطنت دے صدر مقام نوں کوہِ نمک دے علاقے نندنہ منتقل کر دتا گیا۔ بادشاہ اکبر دے بنائے گئے اک قلعے دے کھنڈر ہن وی ایتھے موجود نیں۔اس دی شان و شوکت نوں ختم کرنے دی لئی مغلاں نے سندھ دے اُس پار اٹک دا شہر بسایا جس نے بتدریج اس شہر دی اہمیت کم کر دتی تے اج ہنڈ اک چھوٹا سا قصبہ اے۔ ایتھے توں دریافت شدہ دیواراں دے ٹکڑے ، سِدے تے سنسکرت رسم الخط دے نموناں نوں پشاور میوزیم وچ رکھیا گیا اے۔
کنشک سٹوپا پشاور
سودھوپشاور شہر دے نواح وچ واقع ایہ سٹوپا 2 صدی ق م وچ کشان سلطنت دے حکمران کنشکا نے بدھ مذہب دی باقیات نوں محفوظ رکھنے دے لئی تعمیرکروایا سی۔ کھدائی دے بعد بُدھ مت دی متبرک اشیاء نوں برما دے شہر ”مانڈلے” منتقل کر دتا گیا۔ بدھاں دے مطابق گوتم بُدھا نے مرنے توں پہلے ای بتا دتا سی کہ اس جگہ کنشکا اپنے ناں توں اک اُچی عمارت بنائے گا۔ہُن حکمراناں نے اس سٹوپے نوں وی نہ بخشا۔ لیکن اس دی پتھریلی بنیاد اُتے لکڑی توں اسنوں دوبارہ تعمیر کیتا گیا۔ سب توں اُتے تانبے دی 13 تہاں توں نقش نگاری کیتی گئی۔ ایہ اپنی طرز دا اک منفرد سٹوپا سی جو مینار دی شکل وچ بنایا گیا سی۔ اس جگہ دی کھدائی ڈیوڈ سپونر دی زیرِ نگرانی 1908 وچ شروع کیتی گئی تے اس کہ تہہ توں نہایت قیمتی چھ کوناں والا صندوقچہ برآمد کیتا گیا۔ اس صندوقچے وچ بُدھا دی ہڈیاں دے تن حِصے رکھے سن جو برما دے شہر مانڈلے بھیج دتے گئے جدونکہ صندوقچے نوں پشاور میوزیم دی زینت بنا دتا گیا۔پشاور وچ گنج گیٹ دے باہر واقع اج وی ایہ جگہ حکومت تے محکمہ آثارِ قدیمہ دی بے حسی دا منہ بولتا ثبوت اے
بھامالا سٹوپا، ہری پور
سودھوضلع ہری پور وچ خانپور دے نال بھامالا دے کھنڈر واقع نیں جو اک زمانے وچ ”بہامالہ بُدھ کمپلیکس” دا حِصہ ہویا کردا سی۔ اس سائیٹ نوں 1929 وچ سر جون مارشل تے سر سفیان ملک نے مل کر کھودا سی۔ اس کھدائی نوں 2017 وچ بند کر دتا گیا اے۔ ایہ جگہ وی یونیسکو دی ”عالمی ثقافتی ورثہ” دی فہرست وچ شامل اے۔ اس فہرست وچ جگہ بنانے دے بعد ایتھے بحالی دا بوہت کم ہا اے تے بلا شبہ ایہ ٹیکسلا وادی دی بہترین طریقے توں محفوظ کیتی گئی جگہ اے۔ایتھے موجود مرکزی سٹوپا اک صلیب دی شکل دا اے تے پوری ٹیکسلا وگندھارا دی وادی وچ اس مخصوص شکل دا ایہ سب توں وڈا محفوظ سٹوپا اے۔ صلیب نما اس سٹوپے اُتے کسے قدیم اہرام دا گماں ہُندا اے۔ اس دے اردگرد وی تقریباً 19 چھوٹے چھوٹے سٹوپے واقع نیں جو اس دی دلکشی وچ تے اضافہ کر دے نیں ۔
آہن پوش ، اورکزئی
سودھواورکزئی ایجنسی وچ واقع اس جگہ کھودی گئی بدھ خانقاہ تے سٹوپے توں بُدھ دھرم دی کئی متبرک اشیاء دریافت ہوئی نیں۔ انہاں وچ کندھارا دا سُنہری تعویز، کشان دے بادشاہ کنشکا تے سلطنتِ روم دے بادشاہ تراجن دے دور دے سونے دے سکے جن اُتے گوتم بدھ دی تصویر بنی اے، شامل نیں۔ بدقسمتی توں ایہ قیمتی اشیاء اج مرٹش میوزیم دا حصہ نیں۔
شپولا سٹوپا، خیبر
سودھوپشاور توں طورخم ول جائاں تو علی مسجد تے لنڈی کوتل دے بیچ اک ”زرائے” ناں دا پنڈ آندا اے جتھے سڑک دے نال ای اک تنگ پہاڑی گزرگاہ دے کنارے اک قدیم سٹوپے دے کھنڈر نظر آندے نیں۔ ایہ خیبر ایجنسی دا شپولا/ سپھولا سٹوپا اے۔ پتھراں توں بنے اس سٹوپے دا ہن صرف گنبد ای باقی اے تے اوہ وی قابلِ رحم حالت وچ۔ تریخ داناں کہ مطابق دوسری صدی دا ایہ سٹوپا کشان سلطنت دے آخر وچ بنایا گیا ہوۓ گا۔ خیبر کول تے اس دے آس کول دے علاقے دا ایہ سب توں مکمل سٹوپا سی جس توں کافی مقدار وچ پتھر گِر چکے نیں۔ ایتھے ملنے والی باقیات نوں پشاور میوزیم وچ رکھیا گیا اے۔ اج ایہ جگہ فرنٹیئر کانسٹیبلری دے زیرِ انتظام اے۔
پشاور میوزیم ، پشاور
سودھودنیا وچ بدھ ازم تے بدھ سلطنتاں توں متعلق قدیم اشیاء دا سب توں وڈا مسکن ایہ میوزیم 1907 وچ بنایا گیا سی۔ پشاور شہر دا میوزیم اپنے اندر بُدھا دے سینکڑاں نایاب مجسمے، قدیم سٹوپے تے انکی باقیات، سِدے، تاریخی و نادر اشیاء جداں برتن، مہراں، زیورات وغیرہ تے خانقاہاں دے کھنڈر محفوظ کیتے ہوئے اے۔ ایتھے تسیں گندھارا گیلری وچ خیبر پختونخوا دے کونے کونے توں دریافت کر دے لیائے گئے مختلف حالتاں تے مراقبے وچ بیٹھے بدھا دے مجسمے تے درباراں دے مناظر دیکھ سکدے نیں۔ ایتھے گوتم بدھا دے مجسماں دی بوہت وڈی تعداد موجود اے جو نہ صرف بیرونِ ملکاں دے سیاحاں بلکہ تریخ تے آثارِ قدیمہ توں لگاؤ رکھنے والیاں نوں وی اپنی جانب کھچدی اے
پنجاب
سودھوپنجاب دے شمال وچ وسیع و عریض رقبے اُتے بدھ مذہب دے آثار دریافت ہوئے نیں جن وچ سٹوپے تے خانقاہاں شامل نیں۔ تقریباً تمام دریافتاں ضلع راولپنڈی وچ ٹیکسلا تے اس توں ملحقہ علاقاں وچ ہوئی نیں۔
ٹیکسلا
سودھوٹیکسلا، راولپنڈی توں 22 میل دورایک قدیم شہ رہے جس دے لفظی معنی ”کٹے ہوئے پتھر دا شہر” دے نیں۔ ایتھے ای راجا امبھی نے سکندرِ اعظم دی اطاعت قبول دی۔ جس دے بعد سکندر راجا پورس توں لڑنے دے لئی جہلم دے کنارے پہنچا۔ باختر دے یونانی حکمراناں دیمریس نے 190 ق م وچ گندھارا دا علاقہ فتح کرکے ٹیکسلا نوں اپنا پایہ تخت بنایا۔ مہاراجا اشوک اعظم دے عہد وچ وی اس شہر دی رونق پورے عروج اُتے سی تے ایہ بدھ تعلیم دا مرکز سی۔
ستویں صدی عیسوی وچ مشہور چینی سیاح ”ہیون سانگ” ایتھے آیا سی۔ اس نے اپنے سفر نامے وچ اس شہر دی عظمت و شوکت دا ذکر کیتا اے۔ ٹیکسلا شہر توں دریافت ہونے والے کچھ کھنڈر 6 صدی توں تعلق رکھدے نیں۔ اس دے علاوہ میورا سلطنت، ہند یونانی تے کشان سلطنت دے زمانے دی وی کافی چیزاں دریافت کیتی گئی نیں۔ اک روایت دے مطابق ٹیکسلا دی یونیورسٹی دنیا دی سب توں پہلی یونیورسٹی سی۔ ماضئ قریب وچ ٹیکسلا دے کھنڈر نوں سر الیگزینڈر کننگھم نے 19 ویں صدی وچ دوبارہ دریافت کیتا۔ 1980 وچ اسنوں یونیسکو نے ”عالمی ثقافتی ورثہ” قرار دتا۔ جدونکہ 2006 وچ ایہ پاکستان وچ سیاحاں دا پسندیدہ ترین مقام قرار پایا۔ ایتھے گوتھک سٹائل دا اک خوبصورت عجائب گھر اے، جس وچ پنجویں صدی پہلے مسیح دے گندھارا آرٹ دے نمونے، دس ہزار سکے ( جن وچ بعض یونانی دور دے نیں ) زیورات، ظروف، پتھر، بدھا دے مجسمے تے دیگرقیمتی نوادرات رکھے نیں۔
سِرکپ دے قدیم شہر دے کھنڈر ٹیکسلا میوزیم توں کچھ فاصلے اُتے واقع نیں۔ ایہ 180 پہلےِ مسیح وچ قدیم ہند سلطنت دے مہاراجا دمِترس دا بسایا گیا شہر اے۔ کہندے نیں کہ بادشاہ مہندرا اول نے اسنوں دوبارہ بنایا سی۔ 1912 توں 1930 دے درمیان ”سر جون مارشل” دی زیرِ نگرانی اس جگہ دی کھدائی کیتی گئی سی۔ سرکپ توں اک قدیم سٹوپے تے مندر دے آثار وی ملے نیں۔ ایتھے جگہ جگہ تہانوں قدیم یونانی طرز دے نقش و نگارملے گا جو اج وی جِدت دے نال ایتھنز شہر وچ دیکھے جا سکدے نیں۔
===جنڈیال ٹمپل===جنڈیال ٹیکسلا دے کول دوسری صدی پہلےِ مسیح دا اک قدیم تے پرشکوہ یونانی مندر اے جو سرکپ دے کول اک اُچے چبوترے اُتے واقع اے۔ اس دی کھدائی 1912 توں 1913 مین کیتی گئی سی تے اسنوں حالے تک برِصغیر دی دھرتی اُتے پائی جانے والی سب توں زیادہ ”خالص یونانی عمارت” کہیا جاندا اے۔ اس مندر دے یونانی ستون تے فرش یونان وچ پائے جانے والے مندراں توں ہو بہو ملدے جلتے نیں۔
دھرما راجیکا جاں دھرم راجیکا دا بُدھ سٹوپا ٹیکسلا وچ واقع اے۔ 2 صدی وچ بنائے گئے اس سٹوپے نوں ٹیکسلا دا عظیم سٹوپا وی کہیا جاندا اے۔ ایہ سٹوپا بُدھا دی چھوٹی چھوٹی ہڈیاں نوں دفن کرنے دے لئی تعمیر کیتا گیا سی۔کہیا جاندا اے کہ دھرماراجیکا سٹوپا، راجا اشوک دے بنائے گئے اک سٹوپے دی باقیات اُتے بنایا گیا اے۔ ایتھے توں دوسری صدی پہلے مسیح دے ہند یونانی سِدے وی دریافت کیتے گئے نیں۔
ہُن دورِ حکومت وچ اسنوں شدید نقصان پہنچایا گیا۔ تریخ بتاندی اے کہ ہُن حکمراناں نے بُدھ مت دے ماننے والیاں اُتے بوہت ظلم ڈھائے۔ انہاں دے زمانے وچ گندھارا دی ہزاراں بدھ خانقاہاں گرا دی گئاں۔ ایہ جگہ وی 1913 وچ سر جون مارشل دی زیرِ نگرانی کھودی گئی ۔ انکی دریافت توں پہلے ایہ سٹوپا بوہت بری حالت وچ سی ۔ 1934 وچ کافی جگہ دی کھدائی دے بعد ایتھے کھلے میداناں توں انسانی ڈھانچے برآمد ہوئے جو تریخ داناں دے مطابق انہاں بُدھ راہباں دے سن جنہاں ہۃن حکمراناں نے قتل کیدا سی۔
بھڑ ماونڈ، ٹیکسلا دے کھنڈر دا قدیم ترین حصہ اے۔ اس شہر دے کھنڈر شمالاً جنوباً 1 کلومیٹر تے شرقاً غرباً قریباً 600 میٹر رقبہ اُتے واقع نیں۔ انہاں کھنڈر دا سب توں پرانا حصہ پنجویں تے چھٹی صدی پہلے مسیح توں تعلق رکھدا اے۔ اس دے بعد والی سطح چوتھی صدی پہلے مسیح توں اے تے سکندر اعظم دے حملے دے وقت آباد سی۔ تیسری سطح موریا بادشاہاں دے وقت وچ تیسری صدی پہلے مسیح وچ آباد سی۔ کھنڈر دی چوتھی تے سب توں بالائی سطح موریا خاندان دے بعد دے زمانہ توں تعلق رکھتی اے۔شہر دی گلیاں ایہ ظاہر کردیاں نیں کہ اوہ تنگ تے ایتھے واقع گھر بلا ترتیب سن۔ گھراں وچ باہر دی جانب کوئی کھڑکیاں نہ سن بلکہ اندر صحن وچ کھلتی سن۔ بھڑ ماونڈ دے کھنڈر نوں پہلی دفعہ سر جان مارشل نے 1913 توں 1925 دے عرصہ وچ کھودا ۔
موہرا مرادو دی خانقاہ
سودھوموہرا مرادو وی ٹیکسلا وچ واقع اک قدیم بدھ اسٹوپہ تے درسگاہ دا کھنڈر اے۔ ایہ علاقہ نہایت خوبصورت تے پہاڑاں توں گھرا ہویا اے۔ ایتھے رہنے والے بدھ راہب تنہائی وچ عبادت کر سکدے سن ۔ایہ شہر دوسری صدی عیسوی وچ تعمیر کیتا گیا سی تے کشن سلطنت توں تعلق رکھدا اے۔ایہ کھنڈر تن حصےآں اُتے مشتمل اے۔ وڈا اسٹوپہ، نذر دا استوپہ تے درسگاہ ۔ قدیمی درسگاہ جاں خانقاہ وچ طالب علماں دے لئی 27 کمرے موجود نیں جو اک مرکزی تلاب دے ارد گرد واقع نیں۔ مستطیل شکل دے اس تلاب دی گہرائی نصف میٹر سی تے اس دا پانی مذہبی مقاصد دے لئی استعمال ہُندا سی۔ بارش دا پانی چھت توں لکڑی دے پرنالاں دے راستہ تلاب وچ گردا سی۔ تلاب وچ اترنے دے لئی چاراں طرف زینے موجود نیں۔ درسگاہ وچ اک باورچی خانہ وی موجود اے تے اک کنواں وی جو اج وی استعمال ہو سکدا اے۔ بدھ دے مجسمے درسگاہ دے صحن تے طالب علماں دے کمراں وچ بکثرت موجود نیں۔ درسگاہ وچ اک طرف اجتماع دا وڈا کمرہ وی بنا ہویا اے۔اک خاص یادگار درسگاہ دے اک کمرہ وچ موجود اے۔ ایہ یادگار قریبا 4 میٹر بلند اے تے اس دے بعض حصے رنگین سن۔
مانکیالہ سٹوپہ، راولپنڈی
سودھومانکیالہ اسلام آباد توں 36 کلومیٹر جنوب وچ روات قلعے دے قریب واقع اے۔ اس علاقے دی اک وجہ شہرت ایتھے ماجود گوتم بدھا دا اوہ سٹوپا اے جتھے اک روایت دے مطابق بُدھا نے ست بھوکے چیتے دے بچاں نوں اپنے جسم توں کچھ گوشت کٹ کے کھلایا سی۔کہیا جاندا اے کہ ایہ سٹوپا راجا مانک نے تعمیر کروایا سی تے اس جگہ دا پرانا ناں وی ”مانک پور” جاں ”مانک نگر” سی جو ہندو دھرم دے مطابق قدیم ہندو راخشساں ( بدی دے پیروکار، دیومالا کردار) دا گڑھ سی ، لیکن ایہ بات کسے مستند حوالے توں ثابت نئیں دی جا سکی۔منکیالا دی تریخ 2000 سال پرانی اے جدوں ایہ گندھارا سلطنت وچ اک بدھ خانقاہ سی تے ایتھے 15 دے قریب سٹوپے سن۔ موجودہ سٹوپا کنشکا دا تعمیر کرایا ہویا اے جسنوں اگ لگنے دے باعث کافی نقصان پہنچا سی۔ لیکن اس دے مکمل تباہ ہونے دا کوئی ثبوت نئیں ملدا۔ ایتھے کھنڈر توں نکلنے والی تمام قیمتی اشیاء نوں برطانیہ لے جایا گیا تے اج اوہ برٹش میوزیم دی زینت نیں۔
پتن مِنارہ، رحیم یارخان
سودھورحیم یار خان توں ابوظہبی محل روڈ اُتے تقریباً 15 کلومیٹر دے فاصلے اُتے پتن منارہ واقع اے جسنوں تریخ دان اک قدیم بدھ خانقاہ قرار دیندے نیں۔ پتن منارہ تریخ وچ پتن پور دے ناں توں جانا جادا سی ۔ بعض محققین دے مطابق پتن پور سکندراعظم نے تعمیر کروایا سی تے ایتھے اک بوہت وڈی درسگاہ تعمیر دی سی۔ جدونکہ کچھ دے نزدیک ایہ شہر سکندراعظم دے زمانے توں وی پہلے دا آباد سی تے صحرائے چولستان وچوں گزرنے والا اک قدیم دریا ہاکڑا جاں گھاگھرا پتن پور دے قریب توں بہدا سی۔ سکندراعظم نے اس شہر نوں فتح کرنے دے بعد کچھ عرصہ اپنی فوج دے نال ایتھے قیام کیدا سی ۔ اسی قیام دے دوران سکندراعظم نے ایتھے اک مینار تعمیر کروایا۔ جس دا ناں پتن منارہ سی۔
پتن پور موہن جوڈارو تے ٹیکسلا دی تہزیباں دا امین رہیا اے۔ تے تریخ وچ ہندومت ، بدھ مت دا خاص مرکز رہیا اے۔ اس دے کنارے بہنے والا دریا ہاکڑا موسمی تبدیلیاں دے باعث خشک ہو گیا۔ دریا خشک ہونے توں پتن پور دی عظمت ہولی ہولی ختم ہونے لگی۔ تے اک وقت آیا کہ پورا علاقہ ویران ہو گیا۔ بعض روایات دے مطابق پتن منارہ خزانہ دفن اے۔ انگریزاں دے دور حکومت وچ 1849 وچ کرنل منچن نے اس خزانے نوں تلاش کرنے دی کوشش دی مگر ناکام رہیا۔ رحیم یار خان وچ دریائے ہاکڑہ دے کنارے اُتے آباد پتن پور جو کدی تہذیب و تمدن دا آئینہ دار سی، اج ایہ کھنڈر اس دی داستان بتانے توں وی قاصر نیں۔ہن ایہ صرف اینٹاں دا مینار باقی رہ گیا اے۔ جو کسے وقت وی زمین بوس ہونے والا اے۔
آزاد کشمیر
سودھوآزاد جموں و کشمیر وچ واقع بدھ مت دے آثارِ قدیمہ وچ سرِفہرست ”شاردہ دی قدیم بدھ یونیورسٹی” اے ۔شاردہ یونیورسٹی دا قدیم ناں شاردہ پتھ اے۔ ”پتھ” قدیم سنسکرت زبان توں تعلق رکھدا اے۔ اس دے لغوی معنی ایسی جگہ جاں نشست گاہ دے نیں، جس نوں روحانی تکریم توں نوازا گیا ہو۔ کنشک اول (نیپال دے شہزادے) دے دور وچ شاردہ وسط ایشیا دی سب توں وڈی تعلیمی و تدریسی درسگاہ سی ۔ ایتھے بدھ مت دی باقاعدہ تعلیم دے نال نال تریخ، جغرافیہ، ہیت، منطق تے فلسفے اُتے مکمل تعلیم دی جاندی سی۔ اس درسگاہ دا اپنا رسم الخط سی، جو دیوناگری توں ملدا جلدا سی۔ اس رسم الخط دا ناں وی شاردہ سی۔
کہیا جاندا اے کہ 3058 پہلےِ مسیح وچ وسط ایشیا وچ آنے والے سراس وات برہمن، جو علم آشنا تے مہذب لوک سن، اس درے وچ آ کے آباد ہوئے۔ شاردہ دیوی انہاں قبائل دی تخلیق دسی جاندی اے تے گاواں دا ناں شاردہ دیوی دے ناں اُتے ای اے۔ شاردہ دا شمار ہندو مت، بدھ مت تے شیو مت دے مقدس ترین تھاں وچ ہُندا اے۔ یونیورسٹی دی اس عمارت نوں کنشک اول نے تعمیر کروایا سی۔ شاردہ یونیورسٹی دی عمارت اک چبوترے دی شکل وچ اے۔ عمارت دی تعمیر اج دے انجینیئرز نوں وی حیرت وچ ڈال دیتی اے۔ ایہ عمارت برصغیر وچ پائی جانے والی تمام قدیمی عمارتاں توں مختلف اے، خاص طور اُتے اس دے درمیان وچ بنا چبوترہ اک خاص فن تعمیر دا نمونہ پیش کردا اے۔ اس دی اونچائی تقریباً سو فٹ اے۔ اس دے چاراں اطراف دیواراں اُتے نقش و نگار بنائے گئے نیں۔ جنوب ول اک دروازہ اے۔ عمارت دے اُتے چھت دا ہن ناں و نشان باقی نئیں اے۔ کرتار پور دے بعد ہن آزاد کشمیر دی حکومت وی ایتھے موجود بدھ تے ہندو عبادت گاہاں نوں کھولنے دے لئی اُتے تول رہی اے جو اک چنگا اقدام اے۔
سندھ
سودھوسندھ وچ کئی جگہاں اُتے بدھ مت دے آثار پائے گئے نیں لیکن زیادہ تر دی حالت مخدوش اے۔ ایتھے توں کڈے گئے زیادہ تر مجسمے ممبئی دے "شیواجی راؤ میوزیم” وچ رکھے گئے نیں۔ مندرجی ذیل جگہاں اہمیت دی حامل نیں۔
ٹھل میر رکن، نوابشاہ
سودھوایہ اک منفرد قسم دا اسٹوپا ( جاں ٹھل) اے جو ضلع نواب شاہ دے شہر دولت پور صفن توں 15 کلومیٹر دے فاصلے اُتے تے قاضی احمد شہر توں شمال وچ اے۔ سندھ وچ بدھ مت دا ایہ واحد یادگار ٹھل جاں اسٹوپا اے جس دی چھت گنبذنما اے۔ اس یادگار دی اونچائی 60 فٹ اے تے ایہ کچی تے پکی اینٹاں توں تعمیر کیتا گیا اے۔ ٹھل میر رکن دی گنبد نما تعمیر دے لئی اینٹاں بدھ حکمراناں دے ادوار وچ بنائی تے تیار کیتیاں گئیاں۔ اس دی تاریخی تفصیلاں توں پتہ چلدا اے کہ ایہ نہ صرف بوہت پرانا ٹھل اے بلکہ صدیاں تک بدھ مت دا مذہبی مرکز رہیا۔ اس ٹھل دے نزدیک گوتم بدھ دے متعلق کئی آثار تے ثبوت ملے نیں۔ اس ٹھل توں گوتم بدھ دے بارے وچ ملنے والے تاریخی تے تحقیقی تفصیلاں تے تذکراں توں معلوم ہُندا اے کہ ٹھل میر رکن دوسری صدی عیسوی توں لے کے گیارہواں صدی عیسوی تک بدھ مت دے اہم مراکز وچوں سی۔
کہوجو دڑو، میر پور خاص
سودھومیر پور خاص شہر توں کچھ فاصلے اُتے واقع ایہ جگہ اج اک بے آب و گیاہ قطعے دا منظر پیش کردتی اے لکن بلا شبہ اس دی مٹی وچ اج وی کدرے نہ کدرے تریخ بسی ہوئی اے۔ ایکڑ اُتے محیط اس سائیٹ توں کھدائی دے دوران سٹوپے ، مٹی تے شیشے توں بنے گلدان، کندہ اینٹاں تے پتھر تے مختلف قدیم چیزاں دریافت ہوئیاں جن وچوں کچھ نوں کراچی میوزیم وچ رکھیا گیا اے۔ اج اس سٹوپے دی حالت انتہائی خستہ اے۔ سیاحاں دے لئی ایتھے ہن کچھ نئیں بچا لیکن ماہرینِ آثارِ قدیمہ ہن وی ایتھے کھنچے چلے آندے نیں۔
برہمن آباد دا سٹوپا، سانگھڑ
سودھوبرہمن آباد دا سٹوپا ضلع سانگھڑ وچ ٹنڈو آدم- سانگھڑ روڈ دے کنارے واقع اے۔ مقامی لوک اسنوں ”برہمن آباد جو ٹھل” دے ناں توں پکارتے نیں۔ پرانے دور دا ایہ متبرک سٹوپا اج وی خستہ حالت وچ ریتلے میدان وچ ایستادہ اے۔ پکی اینٹاں توں بنائے گئے اس اسٹوپے دی مرمت دا کم محکمہ آثارِ قدیمہ ،حکومتِ سندھ دی زیرِ نگرانی جاری اے۔
سراج جی ٹاکری، خیرپور
سودھوروہڑی ہلز دے کنارے واقع ایہ بُدھ آثارِ قدیمہ خیرپور توں سوراہ جانے والی سڑک دے نزدیک نیں۔ پتھر تے گارے توں بنے انہاں آثار دا ذکر سندھ دی تریخ وچ کدرے نئیں ملدا تے اج وی بوہت کم لوک اس دے بارے وچ جانتے نیں۔ انہاں جگہاں دے علاوہ موہنجو دڑو توں وی گوتم بدھا تے پیروکاراں دی مورتیاں دریافت کیتی گئی نیں۔
بلوچستان
سودھوبلوچستان وچ وی چند تھاں اُتے بدھ مت دے آثار پائے گئے نیں۔ انہاں وچ سرِ فہرست گوندرانی لسبیلہ دی غاراں نیں جو ضلع لسبیلہ وچ بیلا شہر توں 20 کلومیٹر شمال دی جانب واقع نیں۔ اس جگہ نوں ”مائی گودرانی دا شہر” ، ”شہرِ روغان” تے روحاں دا مسکن وی کہیا جاندا اے۔ اس شہر دی تریخ کیتا اے تے ایہ قدیم غاراں کس نے تے کدوں بنائیاں، تریخ دان اس بارے وچ کچھ بتانے توں قاصر نیں۔ لیکن انہاں دا قیاس اے کہ ایتھے 8 ویں صدی وچ اک عظیم بُدھ خانقاہ قائم سی، چونکہ تد ایہ علاقہ بُدھ سلطنت دا حِصہ سی سو اس قیاس نوں سچ منیا جا سکدا اے۔ دوسری جانب کچھ تریخ داناں دا کہنا اے کہ بے شک انہاں غاراں وچ بدھ مت دی خصوصیات پائی جاندی نیں لیکن حتمی طور اُتے اسیں انہاں بدھ مذہب توں منسلک نئیں کر سکدے۔گوندرانی دی ایہ غاراں جنہاں مقامی ”پرانے گھر” وی کہندے نیں، چٹاناں دے اندر چھوٹے چھوٹے کمراں دی صورت وچ بنائی گئی نیں تے آپس وچ راستاں توں جُڑی نیں۔ انگریز راج وچ انکی تعداد 1500 دسی گئی اے لیکن اج انہاں دی تعداد 500 دے قریب اے۔ افسوس دا مقام ایہ اے کہ اج ایہ مٹنے دے دہانے اُتے نیں۔