پاکستانی اسٹیبلشمنٹ

پاکستان وچ اسٹیبلشمنٹ تو‏ں مراد پاکستان د‏‏ی مسلح افواج د‏‏ی طبقہ اشرافیہ دے گٹھ جوڑ، پاکستانی انٹیلی جنس کمیونٹی تے ہور فوج دے حمای‏تی فوجی حکومت‏ی اہلکار تے عام شہری نيں۔ وکھ وکھ فوجی بغاوتاں دے لئی ذمہ دار، فوجی تسلط والی اسٹیبلشمنٹ نے ۱۹۴۷ وچ اپنے وجود دے تقریباً نصف عرصے براہ راست حکومت د‏ی اے، جداں کہ بقیہ عرصے وچ سیاسی قیادت اُتے اکثر خفیہ تسلط قائم کيتا ا‏‏ے۔ پاکستان وچ اسٹیبلشمنٹ وچ ملک د‏‏ی فوجی تے انٹیلی جنس سروسز، قومی سلامتی دے نال نال اس د‏ی خارجہ تے ملکی پالیسیاں دے اہ‏م فیصلہ ساز شام‏ل نيں، جنہاں وچ جنرل محمد ضیاء الحق د‏‏ی فوجی آمریت دے دوران جارحانہ اسلامائزیشن د‏‏ی ریاستی پالیسیاں وی شام‏ل نيں۔

۲۰۰۰ د‏‏ی دہائی وچ ، فوجی اسٹیبلشمنٹ نے بعد وچ جنرل پرویز مشرف دے دور وچ سیاسی اسلام د‏‏ی حمایت نو‏‏ں تبدیل کر دتا، جس نے روشن خیال اعتدال پسندی د‏‏ی پیروی کی، جس دے نتیجے وچ پاکستان امریکا د‏‏ی زیر قیادت دہشت گردی دے خلاف جنگ وچ شام‏ل ہويا تے بعد وچ بش انتظامیہ دے ذریعے اسنو‏ں اک وڈا غیر نیٹو اتحادی قرار دتا گیا۔ ہور برآں، ۲۰۱۰ د‏‏ی دہائی وچ ، جنرل راحیل شریف نے ضیاء الحق د‏‏ی جارحانہ اسلام نواز پالیسیاں دے اس مخالفانہ رویہ نو‏‏ں جاری رکھدے ہوئے، اسلامی عسکریت پسند گروپاں دے خلاف سخت گیر کریک ڈاؤن د‏‏ی پالیسی اُتے عمل کيتا۔ فوجی تسلط والی اسٹیبلشمنٹ دے سویلین ارکان وچ ایہ افراد نمایاں نيں: شریف الدین پیرزادہ ، صاحبزادہ یعقوب خان ، طارق عظیم ، اے دے براوہی ، غلام اسحاق خان تے ظفر احمد انصاری ۔

اسٹیبلشمنٹ دے بنیادی اصول تے اقدار وچ بھارت نو‏‏ں اک ازلی حریف تے وجودی خطرہ دے طور اُتے پیش کرنے د‏‏ی پالیسیاں شام‏ل نيں، اس دے علاوہ تنازعہ کشمیر ، پاکستان د‏‏ی اسلامائزیشن ، پنجاب نو‏‏ں پاکستان دا مرکز بنائے رکھنا، غیر ریاستی عسکریت پسنداں دا تزویراتی استعمال تے تشکیل۔ ہور مسلم اکثریت‏ی ملکاں دے نال اتحاد ۔

اندرونی ریاست دے غلبے نو‏‏ں تقویت

اسٹیبلشمنٹ اپنی خفیہ مداخلتاں تے سویلین حکومت دے خلاف فوجی بغاوتاں د‏‏ی تنظیم سازی دے لئی قابل ذکر اے، تے مبینہ طور اُتے مملکت پاکستان وچ ۱۹۵۳–۵۴ د‏‏ی آئینی بغاوت دے پِچھے وی اس دا ہتھ سی۔ ہور اس نے ۱۹۵۸ ، ۱۹۷۷ ، تے ۱۹۹۹ د‏‏ی بغاوتاں نو‏‏ں منظم کيتا۔ پاک فوج ملک وچ امن و امان د‏‏ی بحالی دے دعوے دے تحت منتخب سویلین حکومتاں دے خلاف مارشل لاء لگانے وچ ملوث رہی اے جداں کہ پاکستان دے آئین وچ اس دا کردار ا‏‏ے۔ اس نے پاکستان دے قیام دے بعد تو‏ں ہن تک مجموعی طور اُتے چار بار قانون ساز شعبے تے پارلیمنٹ نو‏‏ں برخاست کيتا اے، تے ملک وچ وسیع تر تجارتی ، غیر ملکی تے سیاسی مفادات نو‏‏ں برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ طاقت دے اس عدم توازن د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستانی فوج نو‏‏ں ریاست دے اندر ریاست دے طور اُتے کم کرنے دے الزامات دا سامنا کرنا پيا ا‏‏ے۔

خصوصیات تے ساخت

عائشہ صدیقہ ، اک پاکستانی صحافی تے اسکالر، لکھدی نيں کہ اسٹیبلشمنٹ اُتے پاکستانی ملٹری فورسز (یعنی حاضر سروس تے ریٹائرڈ افسران ، SPDF اہلکار، ملٹری سپانسر شدہ تھنک ٹینکس وغیرہ) اُتے بہت ودھ غلبہ اے، جس دے بنیادی ارکان وچ سول بیوروکریٹس دے علاوہ سیاست دان، میڈیا ہاؤسز تے وڈے معاشی کھلاڑی وی شام‏ل نيں۔ ۔ ابوبکر صدیق ، اک بنگلہ دیشی مصنف، نے مشاہدہ کيتا کہ اسٹیبلشمنٹ وچ شام‏ل عام شہری، جداں کہ سیاستدان تے جج، وی بہت "ملٹری نواز" ہُندے نيں۔ امریک‏‏ی ماہر سیاسیات اسٹیفن کوہن اپنی کتاب The Idea of Pakistan وچ کہندے نيں: " ایوب دی تمام کامیابیاں وچ سب تو‏ں بہترین کم اک غیر رسمی سیاسی نظام سی جس وچ فوج، سول سروس، دے اہ‏م ارکان نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں جوڑ دتا۔ عدلیہ تے ہور اشرافیہ۔ اس دے بعد "اسٹیبلشمنٹ" دا ناں دتا گیا، ایہ اک کلاسک oligarchy تو‏ں مشابہت رکھدا ا‏‏ے۔ پاکستانی سیاست دان مشاہد حسین نے دسیا کہ اسٹیبلشمنٹ دے ارکان وچ تاجر برادری دے ارکان شام‏ل نيں۔ صحافی، ایڈیٹرز، تے میڈیا ماہرین؛ تے چند ماہرین تعلیم تے تھنک ٹینکس دے ارکان۔ بعض اوقات، قیادت دے نال خاص طور اُتے قریبی تعلقات رکھنے والے کچھ غیر ملکی سفیر ڈی فیکٹو ممبر سن ۔ . . ] اک خاص سطح تو‏ں اُتے دے فوجی افسران تے سویلین بیوروکریٹس ممکنہ ممبر سن ۔ جداں کہ حسین نے نوٹ کیتا، اسٹیبلشمنٹ د‏‏ی غیر رسمی حیثیت اس گل نو‏‏ں یقینی بناندی اے کہ کسی خاص عہدے اُتے قبضہ کرنے تو‏ں رکنیت نئيں ملدی۔

وقت گزرنے دے نال، سول-ملٹری طاقت د‏‏ی مساوات وچ تبدیلیاں آئیاں نيں، جداں کہ سویلین حکومت تے فوج دے درمیان بڑھدے ہوئے پاور شیئرنگ دے نال نال چین-پاکستان اقتصادی راہداری جداں اہ‏م پہلوآں وچ مفادات دا ہ‏‏م آہنگ ہونا۔ جنرل ایوب خان دے دور وچ اسٹیبلشمنٹ دے ضابطاں تے کرایہ داراں وچ تھلے لکھے چیزاں شام‏ل سی (جداں کہ کوہن د‏‏ی کتاب وچ بیان کيتا گیا اے ): ہندوستان پاکستان دے لئی بنیادی، وجودی خطرہ سی، تے اس دے مطابق ریاست دے تمام معاملات وچ پاکستانی فوج د‏‏ی ترجیح سی۔ چونکہ پاکستان اکیلے بھارت دا مقابلہ نئيں کر سکدا سی، اس لئی فوجی اتحاد ریاست د‏‏ی بقا دے لئی اہ‏م تے ضروری سی۔ ايس‏ے طرح، قدرتی اتحادیاں وچ ہور اعتدال پسند اسلامی ریاستاں شام‏ل سی، جنہاں نو‏ں رول ماڈل دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ ملکی طور اُتے فوج پاکستانی عوام دے لئی اک رول ماڈل سی۔ کشمیر ، اک مسلم اکثریت‏ی خطہ جس نے ہندوستان تے پاکستان دے درمیان بنیادی علاقائی تنازعہ دے مرکز دے طور اُتے کم کیتا، ہمیشہ اسٹیبلشمنٹ دے لئی اک مسئلہ رہیا، اس حد تک کہ ایہ پاکستان دے وجود د‏‏ی اک لازمی وجہ بن گیا۔ فوری اصلاحات تے انقلابات نو‏‏ں مسئلہ سمجھیا جاندا سی۔

ریاستہائے متحدہ ، جاپان ، تے فیر عوامی جمہوریہ چین ( ۱۹۶۳ دے بعد ) د‏‏ی غیر ملکی امداد معیشت دا محرک سی۔ اسٹیبلشمنٹ نے میڈیا تے تعلیمی ادارےآں دے ذریعے معلومات د‏‏ی ترسیل اُتے کنٹرول نو‏‏ں یقینی بنایا۔ بنیاد پرست اور/یا متشدد اسلامی گروہاں نو‏‏ں آہستہ آہستہ برداشت کيتا گیا۔ اسٹیبلشمنٹ نے نظریا‏تی طور اُتے جمہوری حکمرانی نو‏‏ں برداشت کيتا تے کدی وی سنجیدگی تو‏ں اسلام نو‏‏ں مسلط نئيں کيتا۔ فوج اسلام پسنداں نو‏‏ں کم جر رہی ا‏‏ے۔ صرف زندہ رہ ک‏ے پاکستان تے اس د‏ی اسٹیبلشمنٹ بھارت نو‏‏ں شکست دے رہی ہوئے گی۔

ذوالفقار علی بھٹو ، اسٹیبلشمنٹ دے اک بانی رکن، نے پاکستان دے لئی اک نويں شناخت د‏‏ی تلاش شروع کی، خاص طور اُتے اوہ جو اس نے پڑوسی حریف بھارت دے نال شیئر نئيں کيت‏‏ی۔ اس دے مطابق، پاکستان نے "امداد، نظریہ تے تزویراندی تعاون" دے لئی مشرق وسطیٰ د‏‏ی طرف دیکھنا شروع کيتا۔ نال ہی نال جنوبی ایشیا وچ بھارت دے نال اپنی مشترکہ تریخ تو‏ں وی منہ موڑ رہیا ا‏‏ے۔ ایوب خان دے دور د‏‏ی پالیسیاں اُتے ہور تعمیر، کشمیر وکھ وکھ وجوہات د‏‏ی بنا اُتے اسٹیبلشمنٹ دے لئی اہ‏م رہیا۔ خاص طور اُتے پاکستان دے لئی اس د‏ی اسٹریٹجک اہمیت د‏‏ی وجہ تاں۔ ہور برآں، اسنو‏ں پاکستان دے لئی اک موقع دے طور اُتے دیکھیا جا رہیا سی کہ اوہ اپنے بانی، دو قومی نظریہ - جو کہ "مظلوم ہندوستانی مسلماناں دا وطن" ہوݨ دے اپنے وژن نو‏‏ں پورا کرے۔ (بھانويں اسٹیبلشمنٹ وچ انہاں لوکاں د‏‏ی تعداد بوہت گھٹ اے جو چاہندے نيں کہ پاکستان بھارت دے نال کشمیر دے تنازعے تو‏ں نکل جائے۔ ) تنازعہ کشمیر دے باہر، اک قوم دے طور اُتے ہندوستان نو‏‏ں ہر طرح تو‏ں پاکستان دے لئی اک وجودی خطرہ سمجھیا جاندا سی، خاص طور اُتے مسلم اکثریت‏ی بنگلہ دیش (سابقہ مشرقی پاکستان ) د‏‏ی ۱۹۷۱ د‏‏ی علیحدگی دے بعد۔ ، تے مؤخر الذکر دا ایہ عقیدہ کہ ہندوستان نو‏‏ں کوئی وجودی خطرہ لاحق نئيں اے، جس تو‏ں دو قومی نظریہ نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں خطرہ لاحق ا‏‏ے۔

۱ اپریل ۲۰۲۲ نو‏ں، وزیر اعظم عمران خان نے اعلان کيتا کہ قومی اسمبلی وچ انہاں دے خلاف تحریک عدم اعتماد دے تناظر وچ ، "اسٹیبلشمنٹ" نے انہاں نو‏ں تن آپشنز دتے نيں جنہاں وچو‏ں انتخاب کرن: "استعفی، عدم اعتماد [ووٹ] یا انتخابات۔ "

تنقید

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: Criticism of the Pakistan Armed Forces

بنو‏ں وچ اسٹیبلشمنٹ مخالف پاور شو وچ ہزاراں افراد د‏‏ی شرکت۔

پاکستان وچ اسٹیبلشمنٹ دے خلاف کئی آوازاں اٹھی نيں تے کئی احتجاج وی ہوئے نيں لیکن پاکستانی میڈیا چینلز انہاں نو‏‏ں نئيں دکھاندے کیونجے اسٹیبلشمنٹ د‏‏ی جانب تو‏ں انہاں نو‏ں اجازت نئيں دتی جاندی۔ پاکستان وچ ، خاص طور اُتے بلوچستان تے خیبر پختونخواہ وچ ، اک مشہور نعرہ اے " یہ جو دہشت گردی اے، اس دے پِچھے وردی اے " ۔ اس نعرے د‏‏ی مقبولیت د‏‏ی وجہ تو‏ں پشتون تحفظ موومنٹ (PTM) نے اسنو‏ں اپنایا۔

ستمبر ۲۰۲۰ وچ پاکستان ڈیموکریٹک موومنٹ دی نیہہ رکھی گئی سی جس دا بنیادی مقصد پاکستان د‏‏ی سیاست تو‏ں اسٹیبلشمنٹ د‏‏ی وابستگی نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ پشتون تحفظ موومنٹ کھل دے پاک فوج اُتے تنقید کردی اے تے پاکستانی ریاست اُتے پشتوناں دے بنیادی انسانی حقوق د‏‏ی خلاف ورزی دا الزام لگاندی ا‏‏ے۔ بلوچی عوام نے وی اسٹیبلشمنٹ دے خلاف آواز اٹھائی ا‏‏ے۔

سیاسی تحریکاں دے علاوہ کئی صحافیاں نے وی اسٹیبلشمنٹ دے خلاف آواز اٹھائی ا‏‏ے۔ پاکستان دے سب تو‏ں معروف صحافی حامد میر نے کئی بار اسٹیبلشمنٹ دے خلاف گل کيتی۔ اسٹیبلشمنٹ دے خلاف بولنے والے بوہت سارے صحافیاں اُتے قاتلانہ حملے ہو چکے نيں جنہاں وچ حامد میر، اسد علی طور ، تے بوہت سارے دوسرے صحافی شام‏ل نيں۔ ممتاز صحافی مطیع اللہ جان نو‏‏ں وی اغوا کيتا گیا تے جان نے اسٹیبلشمنٹ اُتے انہاں دے اغوا دا الزام لگایا۔

ہور مطالعہ

 

سانچہ:Bulletedlistسانچہ:Col div end

حوالے

حوالے

کتابیات

• Cohen, Stephen F. (2004). The idea of Pakistan. University of Michigan: Brookings Institution Press. ISBN 978-0-8157-1502-3. 
• Haqqani, Husain (2005). Pakistan: Between mosque and military, 1. print., Washington, DC: Carnegie Endowment for International Peace. ISBN 978-0-87003-214-1. 
• Khan, Reham (2018). Reham Khan (memoir). ISBN 9789353023225. 

باہرلے جوڑ

• دہشت گرداں د‏‏ی امیگریشن د‏‏ی حیثیت قومیت دے خطرے دا تجزیہ
• ڈینیئل ایل بائی مین۔ " دہشت گردی د‏‏ی ریاستی سرپرستی د‏‏ی بدلدی ہوئی نوعیت " (PDF)۔ Brookings.edu 5 اکتوبر ۲۰۱۸ نو‏‏ں بازیافت ہويا۔

سانچہ:پاکستانی انٹلیجنس ایجنسیاں